آموزه پنجم: دماوندیه

کارگاه متن پژوهی

قلمرو زبانی

۱- معادل معنایی واژه‌های مشخّص شده را در متن درس بیابید.

سریر مُلک، عطا داد کردگار تو را / به جای خویش دهد هر چه کردگار دهد (ظهیر‌الدّین فاریابی) / سریر: اورند، تخت

بازگردانی: خداوند به تو تخت فرمانروایی داد. هر چه کردگار دهد به جا و درست است.

دردناک است که در دام شغال افتد شیر / یا که محتاج فرومایه شود، مردِ کریم (شهریار) / فرومایه: سفله، پست

بازگردانی: دردناک است که در دام شغال شیر افتد یا مردِ بخشنده محتاج فرومایه شود.

۲- از متن درس، چهار ترکیب وصفی که اهمّیت املایی داشته باشند، بیابید و بنویسید.

اختر سعد – مردم نحس – سپید معجر (ترکیب وصفی وارون)- شیر ارغند – بی‌خردان سفله

۳- در بیت‌های زیر، ترکیب‌های اضافی را مشخّص کنید.  

الف) تو مشتِ درشتِ روزگاری / از گردشِ قرن‌ها پس‌افکند  / مشت روزگار – گردش قرن

ب) زین بی‌خردانِ سفله بستان / دادِ دلِ مردمِ خردمند   / دادِ دل – دل مردم

ترکیب وصفی: ترکیب «اسم ﹻ صفت» را ترکیب وصفی می‌گویند. اسم نخست موصوف و دومی صفت است؛ مانند: دست بلند.

ترکیب اضافی: ترکیب «اسم ﹻ اسم» را ترکیب اضافی می‌گویند. اسم نخست مضاف و دومی مضاف الیه است؛ مانند: دست بهرام.

$  راه ‌شناسایی صفت و مضاف‌الیه

۱- صفت،«تر و ترین» می‌پذیرد؛ امّا مضاف‌الیه نمی‌پذیرد. ۲- صفت و موصوف یک پدیده‌اند؛ امّا مضاف‌ و مضاف‌الیه دو پدیده ۳- موصوف «ی» ناشناس می‌پذیرد؛ امّا مضاف‌ نمی‌پذیرد.  4- اگر به ترکیب، صفت دیگری را بیفزاییم، در ترکیب اضافی، صفت مضاف‌الیه را وصف می‌کند و در ترکیب وصفی موصوف را؛ مانند: در چوبی بزرگ، در خانۀ بزرگ.  5- مضاف الیه همیشه اسم است، پس «نشانۀ جمع» می‌پذیرد؛ امّا صفت نمی‌پذیرد. ۶- با افزودن «است» به ترکیب اضافی، جملۀ نامعنا ساخته می‌شود. ۷- صفت نقش مسندی می‌پذیرد؛ امّا اسم نمی‌پذیرد.

قلمرو ادبی

۱- در کدام بیت‌ها آرایه «حُسن تعلیل» به کار رفته است؟ دلیل خود را بنویسید.

بیت ۳: سخنور علت در ابر پوشیده بودن قلّه دماوند را پنهان ماندن از چشم مردم دانسته است؛ این دلیل ادبی امّا غیر علمی، آرایه حسن تعلیل پدید آورده است.

بیت  4 و ۵: سخنور علت پیمان بستن دماوند با شیر سپهر و پیوند کردن با اختر سعد (بلندی و ارتفاع دماوند) را رهایی از مردم نحس دیو مانند می‌داند؛ این ادعای غیرواقعی امّا ادبی حسن تعلیل است.

بیت ۱۲: سخنور علّت ریختن برف بر قلّه دماوند را فرونشاندن درد و ورم او دانسته است. این ادعای ادبی امّا غیر واقعی حسن تعلیل را پدید آورده است.

۲- در بیت‌های زیر، استعاره‌ها را مشخّص کنید و مفهوم هر یک را بنویسید.

از سیم به سر یکی کُله ­خُود / ز آهن به میان یکی کمربند

سیم (استعاره از برف) / آهن (استعاره از صخره‌ها و سنگ‌ها)

پنهان مکن آتش درون را / زین سوخته‌جان، شنو یکی پند

آتش (استعاره از خشم)

۳- شعرهای «دماوندیه» و «مست و هشیار» را از نظر قالب مقایسه کنید.

قالب شعر «دماوندیه» قصیده و قالب شعر «مست و هوشیار» قطعه است. در قصیده بهار مصراع نخست و مصراع‌های زوج و در قطعه پروین فقط مصراع‌های زوج هم‌قافیه‌اند.

قلمرو فکری

۱- محمّد تقی بهار شعر دماوندیه را در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی سرود. در این سال به تحریک بیگانگان، هرج و مرج قلمی و اجتماعی و هتّاکی‌ها در مطبوعات و آزار وطن‌خواهان و سستی کارِ دولت مرکزی بروز کرده بود. بهار این قصیده را با تأثیر پذیری از این معانی گفته است؛ با توجّه به این نکته، به پرسش‌های زیر پاسخ دهید.  (هتّاکی: پرده دری؛ بی شرمی)

الف) مقصود شاعر از «دماوندیه» و «سوخته‌جان» چیست؟

دماوند: آگاهان و آزادی‌خواهانی که خاموش و ساکت اند.

سوخته‌جان: خود شاعر که همان ملک‌الشعرای بهار است.

ب) چرا شاعر خطاب به «دماوند» چنین می‌گوید؟              «تو قلبِ فسرده زمینی / از درد، ورم نموده یک چند»

زیرا او را ستم‌دیده‌ای می‌داند که مورد ظلم واقع شده و به خاطر این ظلم از زمین سر بیرون آورده است.

۲- معنی و مفهوم بیت زیر را به نثر روان بنویسید.

بفکن ز پی این اساسِ تزویر / بگسل ز هم این نژاد و پیوند

بازگردانی: پایه و شالوده این همه فریب و دورویی و نژاد ستمگران را از ریشه بر کن.
پیام: آرزوی نابودی حکومت تزویرگر و ستمگر

۳- مفهوم مشترک سروده‌های زیر را بنویسید.

■ شو منفجر ای دل زمانه / وان آتش خود نهفته مپسند(بهار)

■ دلا خموشی چرا؟ چو خُم نجوشی چرا؟ / برون شد از پرده راز، تو پرده‌پوشی چرا؟(عارف قزوینی)

توصیه به اعتراض یا ترک سکوت یا آشکارساختن حرف درون.

قلمرو زبانی: خم: خمره / قلمرو ادبی: خم: مجاز از شراب در خمره / چو خم: تشبیه / راز از پرده برون شد؛ پرده پوشی: کنایه

بازگردانی: ای دل، چرا ساکت باشی؟ چرا مانند خمره شراب نجوشی؟ رازها آشکار شد، تو چرا پرده پوشی کنی؟ ۴- ……………..