آموزه ششم: سجع و انواع آن

سجع: یکسانی دو واژه در واج یا واج‌های پایانی و وزن یا هر دوی آنهاست.

سجع چیست؟ – یکسانی دو واژه در واج یا واج‌های پایانی و وزن یا هر دوی آنها.

آرایۀ سجع در کلامی دیده می‌شود که حداقل دو جمله باشد؛ زیرا سجع‌ها باید در پایان دو جمله بیایند تا آرایۀ سجع پدید آید؛ درست مانند قافیه که در پایان مصراع‌ها یا بیت‌ها می‌آید.

آرایۀ سجع در کلامی دیده می‌شود که حداقل ………. (دو – سه) جمله باشد.

گوشزد: وزن بر دو گونه است: وزن صرفی وزن عروضی. در اینجا منظور وزن عروضی است نه صرفی. مانند: کمال و جمال که هم وزن صرفی یکسانی دارند و هم وزن عروضی؛ مانند: عمر و مال که وزن عروضی یکسانی دارند؛ ولی وزن صرفی یکسانی ندارند. در وزن صرفی مصوتها کاملا باید یکسان باشند.

■ همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال. (گلستان سعدی)

قلمرو زبانی: ملک: پادشاهی / ضایع: تباه شده

به کلمات مشخّص شده در هر جمله «ارکان سجع» و به آهنگ برخاسته از آنها «سجع» می‌گویند.

سجع هم در نثر و هم در شعر به کار می‌رود. فایده آن ایجاد موسیقی در نثر و افزایش موسیقی در شعر است. نثر و شعری که سجع در آن به کار رود «مسجّع» نامیده می‌شود.

سجع به شکل‌های گوناگون به کار می‌رود. برای آشنایی با انواع سجع، به نمونه‌های زیر توجه کنید:

◙ سجع در ……………..  (نثر – شعر – نثر و هم شعر) به کار می‌رود.

فایده سجع چیست؟ – افزایش موسیقی در شعر

کلمات «مال و سال» که در پایان دو جمله آمده اند، هموزن‌اند و واج‌های پایانی آنها نیز یکی است. این نوع سجع، «متوازی» نامیده می‌شود.

در مثال دوم، کلمه‌های «آرند و بیازارند» که در پایان دو جمله آمده‌اند، هم‌وزن نیستند، امّا واج‌های آخر آنها یکسان است؛ این نوع سجع را «مُطَرّف» می‌گویند.

در مثال سوم، دو کلمۀ «عمر و مال» که در پایان دو جمله آمده اند، فقط هم‌وزن اند؛ این نوع سجع را «متوازن» می‌نامند.

ارزش موسیقایی سجع متوازی از همه سجع‌ها بیشتر است.

سجع بیشتر در نثر به کار می‌رود، امّا در شعر نیز نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت. به بیت زیر دقّت کنید:

چنان که می‌بینید، شاعر بیت را به چهار قسمت، تقسیم کرده است و در پایان سه قسمت از آن، واژه‌هایی را آورده است که با هم سجع متوازی یا مطرّف دارند؛ مانند: بدن، سخن و خویشتن.

گونه های سجع
انواع سجع
saeedjafari
jafarisaeed

خودارزیابی

۱- در اشعار و جمله‌های زیر، سجع را بیابید.

■ بزرگان گفته اند: دولت، نه به کوشیدن است؛ چاره کم جوشیدن است. (سعدی) / متوازی

■ الهی به شناخت تو زندگانیم، به نام تو آبادانیم، به یاد تو شادانیم و به یافت تو ناتوانیم. (خواجه عبدالله) / هر دو مطرّف

■ سِرّ عشق، نهفتنی است نه گفتنی و بساط مِهر، پیمودنی است نه نمودنی. (مقامات حمیدی) / هر دو مطرّف

■ من مانده ام مهجور از او، دیوانه و رنجور از او / گویی که نیشی دور از او در استخوانم می‌رود (سعدی)

مهجور و رنجور: متوازی/ رنجور و دور: مطرّف

۲-عبارت زیر را می‌توان مسجّع نامید؟ دلیل خود را بنویسید.

پادشاهی او راست زیبنده، خدایی او راست درخورنده، بلندی و برتری از درگاه او جوی و بس. (جهانگشای جوینی)

این عبارت مسجّع است؛ زیرا «زیبنده» و «درخورنده» در پایان جمله‌ها آمده اند؛ واج‌های پایانی یکسانی دارند؛ پس رکنهای سجع به شمار می‌روند و سجع‌شان مطرّف.

۳- در عبارت زیر، واژه‌های سجع کدام اند؟ وجه اشتراک آنها را بنویسید.

تنی چند متفق سیاحت بودند و شریک رنج و راحت. (گلستان سعدی) / وجه اشتراک آنها یکسانی واجهای پایانی است. (مطرّف)

۴- واژه‌های بدهد و بنهد در عبارت زیر، سجع متوازی دارند.

جوانمرد که بخورد و بدهد، به از عابد که روزه دارد و بنهد. (گلستان سعدی)

۵- در هر عبارت، سجع را بیابید و نوع آن را مشخّص نمایید.

■ محبّت را غایت نیست؛ از بهر آنکه محبوب را نهایت نیست. (تذکره الاولیا، عطاّر) / سجع مطرّف

■ پشت و پناه سپاه من بود، در دیده دشمنان خار و بر روی دوستان خال. / سجع متوازن

■ فلان را کرم بی شمار است و هنر بی حساب، دارای عزمی است متین و طبعی کریم. / سجع متوازن

■ ظاهر درویشی، جامه ژنده است و موی سترده و حقیقت آن، دل زنده و نفس مرده. / به ترتیب سجع مطرّف؛ سجع متوازن

■ ارادت بی چون، یکی را از تخت شاهی فروآرد و دیگری را در شکم ماهی نکو دارد. / سجع متوازی

۶- در متن زیر، سجع‌ها را بیابید، نوع هر یک را مشخّص نمایید و درباره ارزش موسیقایی هر یک اظهار نظر کنید.

«صیاد بی روزی، ماهی در دجله نگیرد و ماهی بی اجل در خشک نمیرد (متوازی). دو چیز مُحال عقل است: خوردن بیش از رزق مقسوم و مردن پیش از وقت معلوم (متوازی). به نانهاده، دست نرسد و نهاده، هر کجا هست، برسد. (متوازی). هر که به تأدیب دنیا راه صواب نگیرد، به تعذیب عقبی گرفتار آید (مطرّف).» (گلستان سعدی)

انواع سجع
سعید جعفری

پی دی اف درس ششم علوم و فنون ادبی دهم / انواع سجع