وزن شعر پارسی

شیوه یافتن وزن شعر

مرحله ۱: خط عروضی ←

خنیای شعر

در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:

  1. اگر در شیوا خواندن شعر، همزۀ آغاز هجا (وقتی قبل از آن صامتی باشد) تلفّظ نشود، در خط نیز همزه را باید حذف کرد.
  2. در خطّ عروضی باید حرکات (مصوّت های کوتاه) گذاشته شود.
  3. حروفی که در خط هست، امّا به تلفّظ درنمی‌آید، در خطّ عروضی حذف می‌شود.
  4. در زبان فارسی، هیچ واژه ای با مصوّت آغاز نمی‌شود؛ بنابراین، واژه هایی که به ظاهر با مصوّت آغاز می‌شوند، در ابتدای خود یک صامت همزه دارند.
  5. حرف مشدّد را دوبار می‌نویسیم.
  6. مصوّت بلند پیش از «نْ» (نون ساکن) کوتاه به حساب می‌آید.
  7. واژگانی همانند: «نو» و «شوق» به شکل پیش‌رو تقطیع می‌شوند ←  «ن/  ﹹ / و» – «ش/  ﹹ / و/ ق» 
مرحله ۲: برش هجایی   بیت را به هجاهای تشکیل دهنده آن برش می زنیم.

هجا همان بخش است و هر هجا فقط یک مصوت دارد.

هجاهای زبان فارسی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

گونه های هجا در زبان پارسی

هجا
هجا

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ←  نشانه‌های هر هجای کوتاه(U)، بلند() و کشیده(-U) را زیر آن می نویسیم.

پس از اینکه نشانه‌های هجایی نگاشته شد، نشانه‌های هجایی مصراع نخست و دوم را با هم می‌سنجیم و اگر ناهمگونی هست با توجه به اختیار زبانی و اختیار وزنی این ناهمگونی را بر طرف می‌کنیم.

مرحله ۴: برش آوایی  هجاها را به دسته‌های «چهارتایی»«سه تایی»«چهارتایی سه تایی» یا « سه تایی چهارتایی» برش می زنیم تا نظمی به دست آید. اگر نظمی به دست نیامد بیت وزن ناهمسان دارد.

مرحله ۵: وزن واژه برای هر یک از پایه‌های آوایی همتراز آن را از جدول زیر می نویسیم.

پایه های آوایی شعر فارسی
پایه آوایی
پایه آوایی و وزن شناسی

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر) برای وزن واژه‌های به دست آمده نامی برمی گزینیم؛

مفاعیلن: هَزَج، فاعِلاتُن: رَمَل، مستفعلن: رَجَز و فَعولُن: مُتقارب.

نام گذاری وزن شعر

گونه های وزن در زبان پارسی

وزن شعر
گونه های وزن شعر پارسی
سعیدجعفری
جعفری سعید
جعفری سعید

همسان تک‌پایه‌ای

ای ساربان، آهسته ران، کآرام جانم می‌رود / وان دل که با خود داشتم، با دلستانم می‌رود (سعدی)

مرحله ۱: خط عروضی ای سارِبان، آهِستِ ران، کارامِ جانَم می‌رَوَد / وان دِل کِ با خُد داشتَم، با دِلستانَم می‌رَوَد.

مرحله ۲: برش هجایی

اِی سا رِ بانآ هِس تِ رانکا را مِ جانَم می رَ وَد
وان دِل کِ باخُد دا ش تَمبا دِل سِ تانَم می رَ وَد

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی  

اِی سا رِ بانآ هِس تِ رانکا را مِ جانَم می رَ وَد
وان دِل کِ باخُد دا ش تَمبا دِل سِ تانَم می رَ وَد
  –  U  –  –  U  –  –  U  –  –  U  –

مرحله ۴: برش آوایی  

اِی سا رِ بانآ هِس تِ رانکا را مِ جانَم می رَ وَد
وان دِل کِ باخُد دا ش تَمبا دِل سِ تانَم می رَ وَد
  –  U  –  –  U  –  –  U  –  –  U  –
چهارتا چهارتا نشانه های هجایی را جدا می کنیم.

مرحله ۵: وزن واژه

اِی سا رِ بانآ هِس تِ رانکا را مِ جانَم می رَ وَد
وان دِل کِ باخُد دا ش تَمبا دِل سِ تانَم می رَ وَد
  –  U  –  –  U  –  –  U  –  –  U  –
مُستَفعِلُنمُستَفعِلُنمُستَفعِلُنمُستَفعِلُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

اِی سا رِ بانآ هِس تِ رانکا را مِ جانَم می رَ وَد
وان دِل کِ باخُد دا ش تَمبا دِل سِ تانَم می رَ وَد
  –  U  –  –  U  –  –  U  –  –  U  –
مُستَفعِلُنمُستَفعِلُنمُستَفعِلُنمُستَفعِلُن
نام بحر: رجز مثمن سالم (همسان)

همسان دولختی

ای باد بامدادی، خوش می‌روی به شادی / پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی (سعدی)

مرحله ۱: خط عروضی ای بادِ بامدادی، خُش می‌رَوی بِ شادی / پِیوَندِ روح کَردی، پِیغامِ دوست دادی.

مرحله ۲: برش هجایی

ای  با  دِبا  م  دا  دیخُش می  رَ  وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِرو ح  کَر دیپِی غا  مِدو  ست  دا  دی

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی  

ای  با  دِبا  م  دا  دیخُش می  رَ  وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِرو ح  کَر دیپِی غا  مِدو  ست  دا  دی
  –  U  U  –  –  –  U  U  –  –

مرحله ۴: برش آوایی  

ای  با  دِبا  م  دا  دیخُش می  رَ  وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِرو ح  کَر دیپِی غا  مِدو  ست  دا  دی
  –  U  U  –  –  –  U  U  –  –
سه تا چهارتا/ سه تا چهارتا نشانه های هجایی را جدا می کنیم.

مرحله ۵: وزن واژه

ای  با  دِبا  م  دا  دیخُش می  رَ  وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِرو ح  کَر دیپِی غا  مِدو  ست  دا  دی
  –  U  U  –  –  –  U  U  –  –
مَفعولُفاعِلاتُنمَفعولُفاعِلاتُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

ای  با  دِبا  م  دا  دیخُش می  رَ  وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِرو ح  کَر دیپِی غا  مِدو  ست  دا  دی
  –  U  U  –  –  –  U  U  –  –
مَفعولُفاعِلاتُنمَفعولُفاعِلاتُن
 (همسان دولختی)

این وزن را می توان به شکل «مستفعلن فعولن // مستفعلن فعولن» نیز برش زد.

ناهمسان

به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)

مرحله ۱: خط عروضی بِ حُسنِ خُلقُ وَفا کَس بِ یارِ ما نَرِسَد / تُ را دَرین سُخَنِنکارِ کارِ ما نَرِسَد.

مرحله ۲: برش هجایی

بِ  حُس  نِ  خُل قُ  وَ  فا  کَسبِ  یا  رِ  مانَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رینسُ  خَ  نِن  کارِ  کا  رِ  مانَ رِ  سَد

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی  

بِ  حُس  نِ  خُل قُ  وَ  فا  کَسبِ  یا  رِ  مانَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رینسُ  خَ  نِن  کارِ  کا  رِ  مانَ رِ  سَد
U UU U  –  –U UU U  – 

مرحله ۴: برش آوایی  

بِ  حُس  نِ  خُل قُ  وَ  فا  کَسبِ  یا  رِ  مانَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رینسُ  خَ  نِن  کارِ  کا  رِ  مانَ رِ  سَد
U UU U  –  –U UU U  – 
چهارتا چهارتا نشانه های هجایی را جدا می کنیم.

مرحله ۵: وزن واژه

بِ  حُس  نِ  خُل قُ  وَ  فا  کَسبِ  یا  رِ  مانَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رینسُ  خَ  نِن  کارِ  کا  رِ  مانَ رِ  سَد
U UU U  –  –U UU U  – 
مَفاعِلُنفَعِلاتُنمَفاعِلُنفَعِلُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

بِ  حُس  نِ  خُل قُ  وَ  فا  کَسبِ  یا  رِ  مانَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رینسُ  خَ  نِن  کارِ  کا  رِ  مانَ رِ  سَد
U UU U  –  –U UU U  – 
مَفاعِلُنفَعِلاتُنمَفاعِلُنفَعِلاتُن
 (ناهمسان)
saeedjafari
jafarisaeed

شعر فارسی یکی از پروزنترین ها در جهان است. در زیر نام دستگاه های پارسی را می آوریم.

۱- بسیط

۲- جدید

۳- خفیف

۴- رجز

۵- رمل

۶- سریع

۷- طویل

۸- قریب

۹- کامل

۱۱- متقارب

۱۲- مجتث

۱۳- مدید

۱۴- مشاکل

۱۵- مضارع

۱۶- مقتضب

۱۷- منسرح

۱۸- وافر

۱۹- هزج

اختیارات زبانی در شعر پارسی

اختیارات زبانی
اختیارات زبانی

اختیارات وزنی

اختیار وزنی
اختیار شاعری

وزن های پرکاربرد فارسی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *