آموزه دوم: پایه های آوایی ناهمسان

سال گذشته با اوزان همسان که از تکرار یکنواخت یک پایه آوایی و اوزان همسان دولخَتی که از تکرار متناوب دو پایه یا رکن حاصل می شود، آشنا شده ایم؛ در قلمرو شعر فارسی، وزن و موسیقی سروده ها، همواره از نوعی نظم آهنگین و موسیقی همسان پیروی نمی کنند؛ بلکه در شعر فارسی، اوزان دل نشین و گوش نوازی وجود دارد که نظمی ناهمسان دارند. در این گونه وزن ها، وزن واژه‌ها ناهمگون و غیرتکراری اند.

به آهنگ خوانشِ بیت زیر، توجّه کنید:

سازهای ایرانی

درد عشقی کشیده‌ام که مپرس / زهر هجری چشیده‌ام که مپرس (فاعلاتن مفاعلن فعلن)

پایه‌های آواییدَر  دِ  عِش  قی کِ  شی  دِ  اَمکِ  مَ  پُرس
پایه‌های آواییزَه  رِ  هِج  ریچِ  شی  دِ  اَمکِ  مَ  پُرس

پس از خوانش درست بیت و درک موسیقی و آهنگ آن، مرز پایه‌ها را مشخّص نموده ایم و از طریق آهنگ پی برده ایم که پایه‌های آوایی بیت دارای نظمی ناهمسان است.

اکنون پس از تعیین پایه‌های آوایی، همین بیت را با وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی آن می نویسیم.

پایه‌های آواییدَر  دِ  عِش  قی کِ  شی  دِ  اَمکِ  مَ  پُرس
پایه‌های آواییزَه  رِ  هِج  ریچِ  شی  دِ  اَمکِ  مَ  پُرس
وزنفاعلاتنمَفاعلُنفَعِلُن
نشانه‌های هجاییU- –U-U-UU

پس از تعیین مرز پایه‌ها و قراردادن وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی، می بینیم که پایه‌های آوایی این بیت، نظم و چینشی ناهمسان دارند و تکرار نشده اند. هر مصراع این بیت از سه پایه آوایی ناهمسان « فاعلاتن مفاعلن فعلن» تشکیل شده است.

وزن این بیت « فاعلاتن مفاعلن فعلن» است.

اگر هجاهای بیت را به گونه‌‌ای دیگر بُرش بزنیم، تناسبِ آهنگ و نظم موسیقایی بیت از دست می رود.

درکِ خوش آهنگی و دل نشینی موسیقی شعر، به تربیت هوش موسیقایی و حافظه شنیداری ما وابسته است.

به پایه‌های آوایی بیت زیر توجّه کنید:

به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)

پایه‌های آواییبِ  حُس  نِ  خُل قُ  وَ  فا  کَسبِ  یا  رِ  مانَ رِ  سَد
پایه‌های آواییتُ  را  دَ  رینسُ  خَ  نِن  کارِ  کا  رِ  مانَ رِ  سَد
وزنمَفاعِلُنفَعِلاتنمَفاعِلُنفَعِلن
نشانه‌های هجاییU-U-UU- –U-U-UU-

پس از خواندن درست بیت و درک پایه‌های آوایی، درمی یابیم که این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است. پایه‌های آوایی، وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی این بیت به صورت ناهمسان آمده اند.

این بیت از چهار پایه آوایی ناهمسان « مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» تشکیل شده است. با کمی دقت درمی یابیم که پایه‌های آوایی این بیت را نمی توان به دسته‌های همسان تک پایه‌‌ای یا دولختی جدا کرد.

وزن این بیت « مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» است.

پس با توجه به درک آهنگ و موسیقی بیت، پایه‌ها را مشخص و وزن شعر را تعیین می کنیم؛ اگر از طریق حافظۀ شنیداری نتوانستیم وزن شعر را مشخص کنیم، هجاهای بیت را به صورت تکراری یا همسان یک پایه‌‌ای دسته بندی می کنیم؛ در صورتی که نظمی همسان حاصل نشد، آن را با نظم همسان دولَختی می سنجیم؛ یعنی هجاها را به صورت ۴ تایی ۳ تایی یا ۳ تایی ۴ تایی برش می زنیم. اگر نظم برش‌های آوایی بیت، با هیچ یک از این شیوه‌ها ممکن نبود، پایه‌ها را با نظمی ناهمسان جدا می کنیم و وزن بیت را مشخص می نماییم.

به بیت زیر توجّه کنید:

ماه فرو ماند از جمال محمّد / سرو نباشد به اعتدال محمّد (سعدی)

پایه‌های آواییما ه فُ رو ما  نَ  دَز  جَما  لِ  مُ  حَممَد
پایه‌های آواییسر  و  نَ  باشَد  بِ  اِع  تِدا  لِ  مِ  حَممَد
وزنمفتعلنفاعلاتمفتعلنفع
نشانه‌های هجاییUU-U-UUU-

بدان سان که دیده می شود، این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است.

وزن این بیت «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» است.

به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر دقت کنید:

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست / بگشای لب که قند فراوانم آرزوست (مولوی)

پایه‌های آواییبِن  ما  ی  رُخ کِ  با  غُ  گُلِس  تا  نَ  مارِ  زوست
پایه‌های آواییبُگ  شا  ی  لَبکِ  قَن  دِ  فَرا  وا  نَ  مارِ  زوست
وزنمُستَفعِلُنمَفاعِلُمُستَفعِلُنفعل
نشانه‌های هجایی– –U-UU- U– -U-U-

وزن این «مُستَفعِلُن مفاعلُ مُستَفعِلُن فَعَل» است.

توجّه ۱

در سامان دهی نشانه‌های هجایی، همواره این گونه نیست که با یک روش، رو به رو باشیم؛ برش‌های آوایی بیت بالا ۴ تایی ۴ تایی، دسته بندی شده است. اگر بیت را به گونه‌‌ای دیگر جدا کنیم، وزن «مفعولُ فاعِلاتُ مَفاعیلُ فاعِلُن» خواهد بود.

پایه‌های آواییبِن  ما  ی  رخ کِ  با  غُ  گ  لِس  تا  نَ ما  ر  زوست
پایه‌های آواییبُگ  شا  ی لَب  کِ  قَن  دِ فَ  را  وا  نَ ما  ر  زوست
وزنمفعولُفاعلاتُمفاعیلُفاعلن
نشانه‌های هجایی– –UU-UU- –U-U –

همچنین نشانه‌های هجایی این بیت:

از کرده خویشتن پشیمانم / جز توبه ره دگر نمی دانم (مسعود سعد)

پایه‌های آواییاز کَر دِ یِ  خیـ ش  تَن  پَ  شی  ما  نَم 
پایه‌های آواییجز تو بِ  رَ هِ  دِ  گَر نِ می  دا  نَم 
وزنمستفعلُفاعلاتُمستفعِلْ
نشانه‌های هجایی– –UUU-U– – –

را به دو صورت می توان  سامان داد و وزن بیت را نیز به دو صورت ۱- مستفعلُ فاعلات مستفعلْ یا ۲- مفعولُ مَفاعِلُن مَفاعیلُن می توان جدا نمود.

پایه‌های آواییاز کَر دِ  یِ خیـ ش  تَن پَ  شی  ما  نَم 
پایه‌های آواییجز تو بِ   رَ هِ  دِ  گَر نِ می  دا  نَم 
وزنمفعولُمَفاعِلُنمَفاعیلُن
نشانه‌های هجایی– –UU-U-U – – –

توجّه ۲

در تعیین مرز پایه‌ها و نیز دسته بندی هجاها (نشانه‌های هجایی)، نظم همسان، بر ناهمسان ترجیح دارد. برای مثال در بیت:

تا رفت مرا از نظر آن چشم جهان بین / کس واقف ما نیست که از دیده چه‌ها رفت (حافظ)

پایه‌های آواییتا  رَفـ  ت مَ  را  از  نَ  ظَ  ران  چَش  مِ  جَ  هان  بین
پایه‌های آواییکَس  وا  قِ فِ ما نیـ ست  کِ   از  دی  دِ  چِ ها  رفت
وزنمُستَفعِلُمُستَفعِلُمُستَفعِلُمُستَف
نشانه‌های هجایی– -UU– -UU– -UU– –

نظم همسان «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مستف» بر نظم ناهمسان برتری دارد و وزن بیت را بهتر نشان می دهد، هر چند نشانه‌های هجایی بیت را می توان به صورت ناهمسان «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن»  مشخص کرد.

پایه‌های آواییتا  رَف  ت مَ  را  از  نَ  ظَ  ران  چَش  مِ  جَ  هان  بین
پایه‌های آواییکَس  وا  قِفِ  ما نیـ ست کِ   از  دی  دِ چِ  ها  رفت
وزنمفعولُمفاعیلُمفاعیلُفعولن
نشانه‌های هجایی– -UU- -UU- -UU- –

گونه های وزن شعر پارسی

وزن شعر
گونه های وزن شعر پارسی

گونه های هجا

هجا
هجا
سعید جعفری
سعید جعفرری دبیر فارسی، عربی و انگلیسی

برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.

علوم ۳ بیسترس سعید جعفری
سعید جعفری

خودارزیابی

۱- با خوانش درست بیت‌ها و درک پایه‌های آوایی هر بیت، مشخّص کنید که وزن کدام بیت همسان و کدام بیت ناهمسان است.

الف) آب زنید راه را هین که نگار می رسد / مژده دهید باغ را بوی بهار می رسد (مولوی)

خط عروضی: آب زَنید راه را هین کِ نِگار می رِسَد / مُژدِ دَهید باغ را بویِ بَهار می رِسَد

پایه‌های آواییآ  ب  زَ  نی د  را  ه  را  هین  کِ  نِ  گار  می  رِ  سَد
پایه‌های آواییمُژ  دِ  دَ  هی د  یا  ر  رابو  یِ  بَ  هار  می  رِ  سَد
نشانه‌های هجاییUU –U- U-UU –U- U-
وزنمفتعلنمفاعلنمفتعلنمفاعلن

ب) دلم سر به هامون رها می پسندد / سرم بالش از صخره‌ها می پسندد (شهریار)

خط عروضی: دِلَم سَر بِ هامون رَها می پَسَندَد / سَرَم بالشَز صَخرِها می پَسَندَد

پایه‌های آواییدِ  لَم  سَر ب  ها  مونرَ  ها  میپَ  سَن  دَد
پایه‌های آواییسَ  رَم  با لِ  شَز  صَخرِ  ها  میپَ  سَن  دَد
نشانه‌های هجاییU- –U- –U- –U- –
وزنفعولنفعولنفعولنفعولن

پ) باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ (محتشم کاشانی)

خط عروضی: بازین چِ شورِشَست کِ دَر خَلقِ عالمَست؟ / بازین چ نُوْحِ وُ چِ عَزا وُ چِ ماتمَست؟

پایه‌های آواییبا  زین  چِ شو  رِ  شَس  ت  کِ  دَر  خَل  قِعا  لَ  مَست
پایه‌های آواییبا  زین  چِنُوْ  حِ  وُ  چِعَ  زا  وُ  چِما  تَ  مست
نشانه‌های هجایی– – UU-UU- -U-U-
وزنمفعولفاعلاتمفاعیلفاعلن

«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»

ت) گشته‌ام در جهان و آخر کار / دلبری برگزیده‌ام که مپرس (حافظ)

خط عروضی: گشتِ اَم دَر جَهانُ آخَرِ کار / دِلبَری بَرگُزیدِ اَم کِ مَپُرس

پایه‌های آواییگش  تِ  اَم  دَر جَ  ها  نُ  آ  خَ  رِ  کار
پایه‌های آواییدِل  بَ  ری  بَر گُ  زی  دِ اَم کِ  مَ  پُرس
نشانه‌های هجاییUU- –U-U-UU-
وزنفعلاتن (فاعلاتن)مفاعلنفعلن

ث) دل نیست کبوتر که چو بر خاست نشیند / از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم (وحشی بافقی)

خط عروضی: دِل نیست کَبوتَر کِ چُ بَرخاست نِشینَد / از گوشِ یِ بامی کِ پَریدیم، پَریدیم

پایه‌های آواییدِل  نی  ست کَ  بو  تَر  کِ  چُ  بَر  خا  ستنِ  شی  نَد
پایه‌های آواییاز  گو  شِ یِ  با  می  کِپَ  ری  دی  مپَ  ری  دیم
نشانه‌های هجایی– -UU- -UU- -UU- –
وزنمفعولمفاعیلمفاعیلفعولن

«مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مُستف»

ج) شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست / طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست (اسیری لاهیجی)

خط عروضی: شَفایِ این دِلِ بیمار جُز لَقای تُ نیست / طَبیبِ جانِ خَرابَم کَسی وَرایِ تُ نیست

پایه‌های آواییشَ  فا  یِ  این دِ  لِ  بی  ما  ر  جُز  لِ  قایِ  تُ  نیست
پایه‌های آواییط َ بی  بِ  جا نِ  خَ  را بَم کَ  سی  وَ  را ی  تُ  نیست
نشانه‌های هجاییU-U-UU- –U-U-UU-
وزنمفاعلنفعلاتنمفاعلنفعلن

۲ -بیت‌های زیر را تقطیع هجایی کنید و مرز پایه‌های آوایی هر بیت را مشخص کنید.

الف) راستی کن که راستان رستند / راستان در جهان قوی دست اند (اوحدی مراغه ای)

خط عروضی: راستی کُن کِ راستان رَستَند / راستان دَر جَهان قَوی دَستَند

پایه‌های آواییرا  س  تی  کُن  کِ  را  س  تان  رَس  تَند 
پایه‌های آواییرا  س  تان  دَر جَ  هان  قَ  وی  دَس  تَند 
نشانه‌های هجایی-U- –U-U-UU-
وزنفاعِلاتن(فَعِلاتن)مَفاعلنفَعِلن

ب) محمّد کآفرینش هست خاکش / هزاران آفرین بر جان پاکش (نظامی)

خط عروضی: مُحَممَد کافرینِش هَست خاکَش / هِزاران آفَرین بَر جانِ پاکَش

پایه‌های آواییمُ  حَم  مَد  کا فَ  ری  نِش  هَس  ت  خا  کَش
پایه‌های آواییهِ  زا  ران  آ فَ  رین  بَر  جانِ  پا  کَش
نشانه‌های هجاییU- – –U- – –U- –
وزنمفاعیلنمفاعیلنمفاعی (فعولن)

پ) با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است / ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت (فرخی یزدی)

خط عروضی: با آنکِ جیبُ جامِ مَنَز مالُ مِی تُهیست / ما را فَراغَتیست کِ جَمشیدِ جَم نَداشت

پایه‌های آواییبا  آن  کِ جی  بُ  جا  نِ  مَ  نَز  ما  لُمِی  تُ  هیست
پایه‌های آواییما  را  فَ را  غَ  تی  ستکِ  جَم  شی  دِجَم  نَ  داشت
نشانه‌های هجایی– – UU-UU- -U-U-
وزنمفعولفاعلاتمفاعیلفاعلن

«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»

ت) آتش حبّ الوطن چو شعله فروزد / از دل مؤمن کند به مجمره اسپند (ادیب الممالک فراهانی)

خط عروضی: آتشِ حُببُل وَطَن چُ شُعلِ فُروزَد / اَز دِلِ مُؤمِن، کُنَد بِ مِجمَر اسپَند

پایه‌های آواییآ  تَ  شِ حُب بُل  وَ  طَن  چُ  شُع  لِ  فُ روزَد 
پایه‌های آواییاَز  دِ  لِ  مُؤ مِن  کُ  نَد  بِ مِج  مَ  رِ اِسپَند
نشانه‌های هجاییUU –U- UUU –
وزنمفتعلنفاعلاتمفتعلنفع

۳- کدام بیت‌ها دو به دو از نظر وزن با هم یکسان اند؟

الف) چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست / سخن شناس نه ای، جان من، خطا اینجاست (حافظ)

خط عروضی: چُ بِشنَوی سُخَنِ اَهل ِدِل، مَگو کِ خَطاست / سُخَن شِناس نِ ای، جانِ مَن، خَطا اینجاست

پایه‌های آواییچُ  بِش  نَ  وی  سُ  خَ  نِ  اَه  لِ  دِل  مَ  گو  کِ  خَ  طاست
پایه‌های آواییسُ  خَن  شِ  نا س  نِ  ای  جانِ  مَن  خَ  طااین  جاست
نشانه‌های هجاییU-U-UU- –U-U-UU-
وزنمفاعلنفعلاتنمفاعلنفعلن

ب) جانا نظری که ناتوانم / بخشا که به لب رسید جانم (عراقی)

خط عروضی: جانا نَظَری کِ ناتَوانَم / بَخشا کِ بِ لَب رَسید جانَم

پایه‌های آواییجا  نا  نَ ظَ  ری  کِ  نا  تَ  وا  نَم
پایه‌های آواییبَخ  شا  کِ بِ  لَب  رِ  سید  جا  نَم
نشانه‌های هجایی– -UU-U-U- –
وزنمفعولمفاعلنفعولن

«مستفعل فاعلات مستف»

پ) برداشته دل ز کار او بخت / درماند پدر به کار او سخت (نظامی)

خط عروضی: بَرداشتِ دِل زِ کارِ او بَخت / دَرماند پِدَر بِ کارِ او سَخت

پایه‌های آواییبَر  دا  ش تِ دِل  زِ  کا    رِ  او  بَخت
پایه‌های آواییدر  مان  د پِ  دَر  بِ  کارِ  او  سَخت
نشانه‌های هجایی– -UU-U-U- –
وزنمفعولمفاعلنفعولن

«مستفعل فاعلات مستف»

ت) بیا به خانه آلاله‌ها سری بزنیم / ز داغ با دل خود حرف دیگری بزنیم (قیصرامین پور)

خط عروضی: بیا بِ خان یِ آلالِ ها سَری بِزَنیم / زِ داغ با دِلِ خُد حَرفِ دیگَری بِزَنیم

پایه‌های آواییبِ  یا  بِ  خا نِ  یِ  آ  لا  لِ  ها  سَ  ریبِ  زَ  نیم
پایه‌های آواییز  دا  غ  با دِ  لِ  خُد  حَرفِ  دی  گَ  ریبِ  زَ  نیم
نشانه‌های هجاییU-U-UU- –U-U-UU-
وزنمفاعلنفعلاتنمفاعلنفعلن

۴- نشانه‌های هجایی بیت‌های زیر را به دو صورت برش بزنید؛ پس از تعیین پایه‌های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.

الف) همّت طلب از باطن پیران سحرخیز / زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند (فروغی بسطامی)

خط عروضی: هِممَت طَلبَز باطنِ پیرانِ سَحَرخیز / زیرا کِ یِکی را زِ دُ عالَم طَلبیدَند

پایه‌های آواییهِم  مَت  طَ لَ  بَز  با  طِ  نِ  پی را نِسَ  حَر  خیز
پایه‌های آواییزی  را  کِ یِ  کی  را  زِدُ  عا  لَم  طَلَ  بی  دَند
نشانه‌های هجایی– -UU- -UU- -UU- –
وزنمفعولمفاعیلمفاعیلفعولن

«مستفعل مستفعل مستفعل مستف»

ب) کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز / باشد که بازبینیم دیدار آشنا را (حافظ)

خط عروضی: کشتی شِکستِگانیم، اِی باد شُرطِ بَرخیز / باشد کِ بازبینیم دیدارِ آشِنا را

پایه‌های آواییکِش  تی  نِ شَس  تِ  گا  نیم  ای  با  دِشُر  طِ  بَر  خیز
پایه‌های آواییبا  شَد  کِ با  ز  بی  نیمدی  دا  رِآ  شِ  نا  را
نشانه‌های هجایی– – U-U- –– – U -U- –
وزنمفعولفاعلاتنمفعولفاعلاتن

«مستفعلن فعولن// مستفعلن فعولن»

پ ) ای سرو بلند قامت دوست / وه وه که شمایلت چه نیکوست! (سعدی)

خط عروضی: ای سَروِ بُلند قامَتِ دوست / وَه وَه کِ شَمایلَت چِ نیکوست!

پایه‌های آواییای  سَر  وِ بُ  لَن  دِ  قا  مَ  تِ  دوست
پایه‌های آواییوَه  وَه  کِ شَ  ما  یِ  لَتچِ  نی  کوست
نشانه‌های هجایی– – UU-U-U- –
وزنمفعولمفاعلنفعولن

«مستفعل فاعلات مستف»

ت) لبخند تو خلاصه خوبی‌ها است / لَختی بخند، خنده گل زیبا است (قیصر امین پور)

خط عروضی: لَبخَند تُ خُلاصِ یِ خوبی‌هاست / لَختی بِخَند، خَندِ یِ گُل زیباست

پایه‌های آواییلَب  خَن  دِ تُ  خُ  لا  سِ  یِ  خو  بی هاست
پایه‌های آواییلَخ  تی  بِ خَن  د  خَن  دِیِ  گُل  زی  باست
نشانه‌های هجایی– – UU-UU- – –
وزنمفعولفاعلاتمفاعیلن

«مستفعلن مفاعل مستفعل»

۵- بیت ادیب الممالک را در خودارزیابی شماره ۲ از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید.

– همانگونه از سخن سخنوران دوره مشروطه انتظار می رود این بیت درباره میهن دوستی و وطن است. هنگامی که میهن دوستی به دل خداشناس می افتد او را پریشان و نگران می گرداند.

آموزگاری سعید جعفری
پایه آوایی یا وزن واژه در شعر فارسی
پایه آوایی
پایه آوایی و وزن شناسی
علوم ۳ بیسترس سعید جعفری
سعید جعفری
وزن های پرکاربرد فارسی
وزن های ناهمسان شعر فارسی
وزن ناهمسان
پی دی اف درس دوم علوم و فنون ادبی۳(پایه آوایی ناهمسان)
سعید جعفری
سعید جعفری
سعید جعفری
سعید جعفری
درس دوم: پایه های آوایی ناهمسان (آپارات)
درس دوم: پایه های آوایی ناهمسان؛ پاسخ خودارزیابی (آپارات)

درس دوم: پایه های آوایی ناهمسان (یوتیوپ)

وزن ناهمسان، درس

درس دوم: پایه های آوایی ناهمسان؛ پاسخ خودارزیابی (یوتیوپ)

وزن ناهمسان، خودارزیابی