مجاز

به کار رفتن واژه‌ در معنای غیرقاموسی مجاز نام دارد؛ به شرط وجود پیوند (علاقه) و نشانه واگردان (قرینه صارفه)

آن قدر گرسنه‌ام که می‌توانم تمام ظرف را بخورم.

☼   رابطۀ میان دو واژۀ ظرف و غذا در این عبارت رابطه مجازی است.

معنای لفظی ظرف: آوند، بشقاب.                                   معنای مجازیظرف: غذا، آنچه در درون ظرف است.

پیوند (علاقه): ظرف و مظروف                                     نشانه واگردان: خوردن زیرا ظرف را نمی‌توان خورد.

تفاوت مجاز و استعاره: در استعاره تشبیه وجود دارد؛ اما در مجاز علاقه های دیگر نیز یافت می شود.

هر استعاره آشکاری مجاز است؛ اما هر مجازی استعاره نیست.

مجاز
کنایه؛ مجاز؛ استعاره
تفاوت کنایه با مجاز و استعاره

مجازهای پرکاربرد.

سر: قصد                   جهان، دشت، عالم: مردم جهان، مردم دشت، مردم عالم           

جام: نوشیدنی                         خاک: سرزمین                    حرف: سخن

دست: انگشت                   سینه: دل یا انسان                 دم: لحظه  

جام: باده و می                  زبان: سخن                         آب: اشک

برای آگاهی بیشتر از آرایه مجاز اینجا را کلیک کنید.

خودآزمایی

کدام یک از واژه‌های زیر در معنای مجازی است؟ دلیل آن را بنویسید.

برو هر چه می‌بایدت پیش گیر / سر ما نداری سر خویش گیر.

  • در مصراع‌های زیر قرینه مجاز و علاقه‌های هر یک را پیدا کنید.

الف) اگر رفت و آثار خیرش نماند / نشاید پس مرگش الحمد خواند.

ب) دیدی که خون ناحق پروانه شمع را / چندان امان نداد که شب را به سر برد.

پ) پیش دیوار آنچه گویی هوش دار  /    تا نباشد در پس دیوار گوش         

ت) « برآشفت ایران و برخاست گرد.»

  •  در کدام گزینه آرایه مجاز هست؟

الف) از دیگران حدیث جوانی شنیده ام.                            ب) همچون بنفشه سر به گریبان کشیده ام.

پ) در سینه‌ام هزار خراسان نهفته است.                           ت) نالم به دل چو نای من اندر حصار نای.

  • در بیت: « پند من بشنو بجز با نفس شوم بدسرشت / با همه عالم مدارا کن کمال این است و بس » کدام واژه «مجاز» است؟

الف) پند                           ب) عالم                                      پ) کمال                                    ت) نفس

  •  در همه بیتها به جز بیت … آرایه «مجاز» به کار رفته است.                                           (سنجش، ۸۶)

الف) از تو به که نالم که دگر داور نیست             وز دســـت تو هیچ کـــــس بالاتر نیست

ب) برو هـــــــر چه مى بایدت پیـش گیر             سر مــــــا ندارى سر خــــــویش گــــیر

پ) سر آن ندارد امـشب که برآید آفتابی               چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی

ت) همه دشــــمنی از تو دیـدم ولـــــیکن                نگـــــویم که تو دوســـتی را نشــــــایی

  • در عبارت” دیدم که نفسم در نمی گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی کند.” کدام یک از علاقه های مجاز دید می شود؟

۱) جزئیه                                  2) کلیه                                        3) محلیه                                     4) سببیه

  • در همه بیتها به جز بیت … آرایه «مجاز» به کار رفته است.                                                      (سنجش، ۸۶)

الف) کمـــــان بزه را به بـازو فـــــگند                 ببنـد کــــمر بر بـزد تــیر چـــــند

ب) بــترس از جهــاندار یزدان پـــاک                 خرد را مکـن با دل اندر مــغاک

پ) چنین آن دو ماهر در آداب ضرب                 ز هم رد نمــــــودند هفتاد حرب

ت) تهــــــمتن گز اندر کمان راند زود                 بران سان که سیمرغ فرموده بود

  •  واژه «دشت» در کدام بیت دارای آرایه مجاز است.

الف) یکـــــی دشـــت با دیدگان پر ز خون                          که تا او کــــی آید ز آتش برون

ب) تنش چون خورش جست و آمد به شور                        یکی دشت پیش آمدش پر ز گور

پ) چو شاه آن مــــــــتاع گــــران سنج دید                         چو دریا یکی دشــت پر گنج دید

ت) به نام ایزد یکـــــی دشت از غـــزالان                          هــــمه بالا بلندان خـــــردسالان

  • در کدام گزینه مجاز دیده نمی شود؟

۱) خروشید و مژگان پر از آب کــــــرد.                    2) و گر دیدی که با هم یک زبان اند.

۳) دل من رای تو دارد،‌ سر سودای تو دارد.                   4) به یک نعره، ‌کـــــوهی زجـــا برکنند. 

  • واژه «جهان» در همه بیتهای زیر به جز بیت … دارای آرایه «مجاز» است.              (گزینه ۲، ۸۲)

الف) گلبرگ را ز سنبل مشکین نقاب کن              یعنی که رخ بپوش و جهانی خراب کن

ب) جهان انجــــمن شد بر آن تخـــــت او              شگــــــــــفتی فرومــــــانده از بخـت او

پ) بی‌ســـــــــــر و پا گـــــدای آن جا را              سـر به مــــــلک جهان گـــــــران بیـنی

ت) نهادند بر دشـــــت هـــــــیزم دو کـوه              جــــهانی نظــــــاره شـده هم گـــــــروه

  • در همه بیت‌‌ها به جزء بیت………….. مجاز به علاقه جزئیه مشهود است.

۱) پیش دیوار آنچه گویی،‌هـوش دار                  تا نباشد در پـس دیوار گـــــــــوش

۲) برآشفت ایران و برخـــاست گرد                  همی هر کسی کـــــــــرد ساز نبرد

۳) به یاد روی شیرین بیت می گفت                   چو آتش تیشه می زد،‌کوه می سفت

۴) اگر رفت و آثار خـــــیرش نماند                    نشــاید پس مــرگــش الحمد خواند  

  • در همه‌ی گزینه‌ها به جز …….. آرایه‌ی مجاز وجود دارد .

۱) چو صیتش در افواه دنیا فــــتاد                       تزلزل در ایوان کـــــسرا فـــــــــتاد

۲) گر نبندی زین سخن تو حلق را                        آتشــــــــــی آید بسوزد خــــــلق را

۳) تهمتن گــز اندر کمان راند زود                        بر آن سان که سیمرغ فرموده بود

۴) بزد تـیر بر چشــــم اســــفندیار  / سیه شد جهــــان پیش آن نامــــدار