ایهام تناسب

ایهام آوردن واژه‌ای است با دست کم دو معنا که یک معنا پذیرفتنی است و دیگری ناپذیرفتنی. معنای ناپذیرفتنی با برخی از اجزای سخن تناسب می‌سازد. در بنیاد، این آرایه جمع دو آرایه ایهام و تناسب است. تفاوت ایهام با ایهام تناسب آن است که در ایهام هر دو معنا پذیرفتنی است؛ اما در ایهام تناسب تنها یک معنا به کار می‌آید و معنای دوم با واژه یا واژه‌های دیگر آرایه مراعات نظیر می‌سازد.

چنان سایه گسترده بر عالمی / که زالی نیندیشد از رستمی (سعدی)

☼  در نمونه بالا زال به معنای پیرزن سفید موی به کار رفته است؛ اما زال در معنای پدر رستم، با رستم مراعات النظیر می‌سازد.

ماهم این هفته برون رفت و به چشمم سالی است / حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالی است (حافظ)

ز زهد خشک ملولم کجاست باده ناب / که بوی باده مدامم دماغ تر دارد (حافظ)

همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش / تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم (سعدی)

☼  کلمه ضرب در این بیت به معنای ضربه زدن است و در معنای ساز، با واژه‌های چنگ و نواختن مراعات النظیر می‌سازد.

هنر بیار و زبان آوری مکن سعدی / چه حاجت است که گوید شکر که شیرینم (سعدی)

☼  کلمه شکر که هم به معنای طعم شیرین است و هم به معنای معشوقه خسرو، با شیرین مراعات النظیر دارد.

در کنج دماغم مطلب جای نصیحت / کاین گوشه پر از زمزمه چنگ و رباب است (حافظ)

☼  در این بیت کلمه گوشه، دارای دو معنی است: یکی در معنای کنج و زاویه و دیگری اصطلاح نوازندگی. چنگ و رباب با معنای دور تناسب دارند.

دل چه خورده است عجب دوش که من مخمورم / یا نمکدان که دیده ست که من در شورم (مولانا)

☼  کلمه شور در شعر، یکی در معنای شور و حال(معنای نزدیک) و دیگر در معنای نوعی مزه (معنای دور). این واژه‌ در معنای دورش با نمکدان تناسب دارد.

ایهام تناسب
ایهام تناسب
ایهام تناسب
سعید جعفری
سعید جعفری
سعید جعفری
سعید جعفرری دبیر فارسی، عربی و انگلیسی
سعید جعفری
سعید جعفری

خودآزمایی

در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » به کار رفته است؟                                                       (سراسری انسانی، ۸۹)

الف) تفسیر لطیفی است ز پاکی دل کــــــوه                     این چشمه کــه از چشم دماوند گشوده اســــت

ب) چشمۀ خــــورشید تویی سایه گه بید منم                     چون که زدی بر سر من پست و گدازنده شدم

پ) حجاب چهـــــرۀ جان می‌شود غبار تـنم                      خوشا دمــی کــــه از آن چهره پرده برفـــکنم

ت) گــــر قلب دلـــم را ننهد دوست عیاری                      مــــن نقد روان در دمــــش از دیده شــــمارم

در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » به کار نرفته است؟                                                       (سراسری انسانی، ۸۶)

الف) هــــــنر بـــــیار و زبـان آوری مکن سـعدی              چـــــه حاجت است که گوید شکر که شیرینم

ب) مــــــدامم مست می‌دارد نسیم جـــعد گیسـویت             خرابم می‌کند هـــر دم فـریب چشم جــادویت

پ) زهره سازی خوش نمی‌سازد مگر عودش بسوخت            کس ندارد ذوق مستی می‌گـساران را چه شد

ت) چشــــــــم چــــــــپ خـــــــــویشتــن بـــــرآرم             تــــا روی نـــــبیـندت بــــه جـــــز راســـــت

در همه بیتها به جز بیت … آرایه « ایهام تناسب » به کار رفته است.                                                           (سنجش، ۸۷)

الف) یار بیگانه نگیرد هرکه دارد یار خویش                   ای که دستی چرب داری پــیشتر دیوار خویش

ب) تـــــــوبه را تــــلخ می‌کـــــند در حـــــلق                    یــــــار شــــیرین زبــــــان شـــــــورانــــــگبز

پ) ســرو قدش از دیدۀ مــــن دور چرا شـــد                   چون جای سهی ســـــرو روان آب روان است

ت) ای که از کلک هنر نقش دل‌انگیز خدایی                    حیف باشد مـــه من کاین همه از مهر جـــدایی

در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » به کار رفته است؟                                                             (گزینه ۲، ۸۶)

الف) روی و چشـــمی دارم اندر مهر او                         کاین گهر می‌ریزد آن زر مــــی‌زنــد

ب) بیابانی آمــــــــــــدش ناگـــــــاه پیـش                         ز تابیدن مهـــــر پهــــــناش بیــــــش

پ) چـــون شبنم افتاده بدم پیش آفــــــتاب                         مهرم به‌جان رسید و به عیوق برشدم

ت) بی مهر رخت روز مرا نور نمانده است                        وز عمر مرا جز شب دیجور نمانده‌است

در بیت « لب و دندان سنایی همه توحید تو گوید / مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی» کدام واژه « ایهام تناسب » دارد؟

  الف) توحید                              ب) آتش                    پ) دوزخ                            ت) روی

در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » به کار رفته است؟  

الف) یا برو همچون زنان رنگی و بویی پیش گـیر            یا چو مردان اندر آی و گوی در میدان فــکن

ب) هر خسی از رنــگ گفتاری بدین ره کی رسـد             درد بــاید پــرده ســوز و مــرد بـاید گــام زن

پ) هـــــــــــنر بیار و زبان آوری مکـــــن سعدی             چه حاجت است که گوید شکـــــر که شـیرینم

ت) چرخ گردون این رسن را می‌رساند تا بـه چاه             گر همی صحرات باید چنگ درزن در رسن

در بیت « گویند روی تو سعدی که زرد کرد / اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم» کدام واژه « ایهام تناسب » دارد؟  

الف) روی                                ب) سرخ                    پ) زرد                               ت) زر

 در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » زیبا و دقیق به کار رفته است؟                                     (آزاد انسانی، ۸۴)

الف) روی خوبـــت آیتی از لطف بر ما کشف کـــرد          زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیرما

ب) میان گریه می‌خندم که چون شمع اندرین مجلس           زبان آتشینم هــست لـــــــیکن در نمی‌گــــــــیرد

پ) چــــشمه ی خـــورشید تویی سایه گـــه بید مـــنم          چون کـــه زدی بر سر من پست و گدازنده شدم

ت) کیست حافظ تـــــا ننوشد بــــاده بـــــی آواز رود          عاشق مســــکین چــــرا چندین تـــــحمّل بایدش

کدام گزینه دارای « ایهام تناسب» است؟                                                                                            (گزینه ۲، ۸۶)

الف) تا رفتنش ببینم و گفتنش بشنوم                               ب) او را خود التفات نبودی به صــید من

پ) بیزارم از وفای تو یک روز و یک زمان                  ت) من چشم ازو چگونه توانم نگاه داشت

در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » به کار رفته است؟  

الف) برو ای گدای مسکین در خانه علی زن                   که نگین پادشاهی دهـــــد از کرم گدا را

ب) ز زهد خشک ملولم کجـــــاست باده ناب                   که بوی باده مدامــــــم دمــــــاغ تر دارد

پ) نه خدا توانمش گــفت نه بشر توانمش خواند                    متحیرم چه نامـــــم شه ملـــک لافتی را

ت) بجز از علــی که آرد پسری ابوالعجایب            که علم کند به عــــالم شهــدای کربلا را

سعید جعفری
سعید جعفری دبیر فارسی، عربی و انگلیسی