آموزه دوازدهم: کاوۀ دادخواه

۲۰- مگر کز شمار تو آید پدید /  که نوبت ز گیتی به من چون رسید

قلمرو زبانی: شمار: حساب و کتاب / پدید: آشکار / آید: شود (بن ماضی: آمد، بن مضارع: آ) / گیتی: جهان / چون: چگونه /  قلمرو ادبی: مگر:  ایهام (۱- شاید ۲- امید است)

بازگردانی: شاید از حساب و کتاب تو آشکار شود که چگونه در این جهان نوبت [مرگ واپسین فرزند] به من رسیده است.

۲۱- که مارانت را مغز فرزند من /  همی‌داد باید ز هر انجمن

قلمرو زبانی: مارانت: ضمیر کوتاه (اسکان پیش از ضمیر) / همی‌داد باید: می‌باید داد / انجمن: مجلس /  قلمرو ادبی:

بازگردانی: که در هر مهمانی و بزمی باید مغز فرزند من را به مارانت بدهی.

۲۲- سپهبد به گفتار او بنگرید /  شگفت آمدش کان سخنها شنید

قلمرو زبانی: سپهبد: فرمانده سپاه و منظور ضحاک است / بنگرید: نگاه کرد (بن ماضی: نگریست، بن مضارع: نگر) / شگفت آمدش: تعجب کرد / کان: که آن /  قلمرو ادبی: به گفتار بنگرید: حس‌آمیزی

بازگردانی: ضحّاک به گفتار او توجه کرد و تعجّب کرد که این سخنان گستاخانه را از او می‌شنود.

۲۳- بدو باز دادند فرزند اوی / به خوبی بجُستند پیوند اوی

قلمرو زبانی: بازدادن: پس دادن / مرجع او: کاوه / بدو: به او / قلمرو ادبی: پیوند کسی را جستن: کنایه از خواستند نظر او را جلب کردن

بازگردانی: فرزند او را به او بازگرداندند و دلش را به دست آوردند. (از کاوه دلجویی کردند.)

۲۴- بفرمود پس کاوه را پادشا  / که باشد بدان محضر اندر گوا

قلمرو زبانی: بفرمود: دستور داد(بن ماضی: فرمود، بن مضارع: فرما)  / «را»: حرف اضافه به معنای «به» / محضر: استشهادنامه / اندر: در / به آن محضر اندر: دو حرف اضافه برای یک متمم /گوا: شاهد / قلمرو ادبی:

بازگردانی: سپس ضحّاک به کاوه دستور داد که آن استشهادنامه را گواهی کند.

۲۵- چو برخواند کاوه، همه محضرش / سَبُک، سوی پیران آن کشورش

قلمرو زبانی: چو: هنگامی‌که / محضر: استشهادنامه / سبک: سریع / قلمرو ادبی: موقوف المعانی / پیران: مجاز از دستیاران و کارگزاران ضحّاک

بازگردانی: هنگامی‌که کاوه استشهادنامه را خواند با سرعت رو به بزرگان کشور کرد و …

۲۶- خروشید کای پایمردان دیو / بریده دل از ترسِ گیهان خدیو

قلمرو زبانی: خروشید: فریاد زد (بن ماضی: خروشید، بن مضارع: خروش) / کای: که ای / پایمردی: خواهشگری، میانجی گری، شفاعت / پایمرد: دستیاران حکومت، توجیه کنندگانِ حکومت بیداد / گیهان: کیهان، جهان، گیتی / خدیو: شاه / گیهان خدیو: خدای جهان، ترکیب اضافی وارون / قلمرو ادبی:  دیو: استعاره از ضحاک / دل بریده: کنایه / خدیو، دیو: جناس ناهمسان افزایشی

بازگردانی: فریاد برآورد که: ای پشتیبانان ضحّاک دیوخو که از خدای جهان نمی‌ترسید…

۲۷- همه سوی دوزخ نهادید روی / سپُردید دلها به گفتار اوی

قلمرو زبانی: دوزخ: جهنّم / قلمرو ادبی: روی نهادن: کنایه از رفتن، گراییدن / دل سپُردن: کنایه از پذیرفتن، تسلیم شدن / سوی، روی، اوی: جناس / روی، دل: تناسب

بازگردانی: همۀ شما جهنّمی‌هستید؛ زیرا از ضحّاک فرمان می‌برید…

۲۸- نباشم بدین محضر اندر گوا  / نه هرگز براندیشم از پادشا

قلمرو زبانی: بدین محضر اندر: دو حرف اضافه برای یک متمم / محضر: استشهادنامه / گوا: گواه، شاهد/ براندیشیدن: ترسیدن / قلمرو ادبی:

بازگردانی: این استشهاد را گواهی و تأیید نمی‌کنم و هرگز از پادشاه نمی‌ترسم.

۲۹- خروشید و برجَست لرزان ز جای /  بدرّید و بسپَرد محضر به پای

قلمرو زبانی: جستن: پریدن، جهیدن (بن ماضی: جست، بن مضارع: جه) / دریدن: پاره کردن / سپَردن: طی کردن (بن ماضی: سپَرد، بن مضارع: سپَر) / قلمرو ادبی: به پای سپردن: کنایه از پای مال کردن و زیر پا گذاشتن/ لرزان: کنایه از «با ترس و لرز» / جای، پای: جناس / واج‌آرایی «ر»

بازگردانی: سپس کاوه فریاد برآورد و در حالی که از خشم و ترس می‌لرزید، استشهادنامه را پاره کرد و زیر پا انداخت.

۳۰- چو کاوه برون شد ز درگاه شاه / بر او انجمن گشت بازارگاه

قلمرو زبانی: چو: هنگامی که / شد: رفت / درگاه: بارگاه / انجمن گشت: جمع شد / بازارگاه: چهارسو، جای خرید و فروش، بازار / قلمرو ادبی: بازارگاه: مجاز از مردم بازار

بازگردانی: هنگامی‌که کاوه از دربار شاه بیرون آمد، مردم بازار دور او گرد آمدند.

۳۱- همی برخروشید و فریاد خواند /  جهان را سراسر، سوی داد خواند

قلمرو زبانی: برخروشید: بانگ زد / فریاد: کمک / فریاد خواندن: فریاد خواستن، طلب یاری کردن، دادخواهی کردن / سراسر: همه / خواند نخست: طلب کرد / را: اضافه گسسته (جهان را سراسر: سراسر مردم جهان)/ داد: حق و عدالت / خواند دوم: فراخواند، دعوت کرد / قلمرو ادبی: جهان: مجاز از مردم جهان / داد: ایهام ۱- عدل و داد ۲- داد و فریاد / جناس همسان: خواند (۱- خواست ۲- دعوت کرد)

بازگردانی: کاوه خروشید و فریاد زد و مردم را به حق و عدالت و خروش فراخواند.

۳۲- از آن چرم، کاهنگران پشت پای / بپوشند هنگام زخمِ دَرای

قلمرو زبانی: پشت: ضد / پشت پا: روی، پا سینۀ پا / زخم: ضربه / دَرای: پتک، در اصل به معنای زنگ کاروان است / قلمرو ادبی: چرم: مجاز از پیش بند / موقوف المعانی

بازگردانی: از آن (پیش بندِ) چرمین که آهنگران، هنگام ضربه زدن با پتک بر تن می‌کنند…

۳۳- همان، کاوه آن بر سر نیزه کرد / همانگه ز بازار برخاست گرد

قلمرو زبانی: برخاست: بلند شد / قلمرو ادبی: گرد برخاست: کنایه از انبوهی و جنب و جوش مردم / گرد، کرد: جناس

بازگردانی: کاوه آن را بر سرِ نیزه آویخت، همان گاه انبوهی و شلوغی بازار را فرا گرفت و مردم جمع شدند.

۳۴- خروشان همی‌رفت نیزه به دست / که ای نامداران یزدان پرست

قلمرو زبانی: خروشان: فریاد زنان / پرستیدن: پرستاری کردن، خدمت کردن / نامدار: سرشناس / یزدان:‌ خداوند / موقوف المعانی / قلمرو ادبی: نیزه: مجاز از پرچم و درفش کاویان

بازگردانی: کاوه در حالی که درفش به دست داشت، فریاد می‌زد: که ای بزرگان خداپرست…

۳۵- کسی کاو هوای فریدون کند / دل از بند ضحّاک بیرون کند

قلمرو زبانی: کاو: که او / بند: فریب و افسون / قلمرو ادبی: هوای کسی کردن: کنایه از «میل کسی داشتن» / دل از بند بیرون کردن: کنایه از «فرمان نبردن»

بازگردانی: هر کسی می‌خواهد از فریدون طرفداری کند، باید خود را از یوغ بندگی و ظلم و ستم ضحّاک آزاد کند…

۳۶- بپویید کاین مهتر آهرمن است / جهان آفرین را به دل، دشمن است

قلمرو زبانی: پوییدن: دویدن، حرکت کردن / مهتر: بزرگتر، رئیس؛ منظور ضحاک است. / آهرمن: اهریمن / اهریمن یعنی خرد خبیث و پلید / جهان آفرین: آفریدگار / «را» در «جهان آفرین را»: اضافه گسسته (دشمن جهان آفرین) / به دل: در دل / قلمرو ادبی: پوییدن: کنایه از اعتراض کردن / کاین مهتر آهرمن است: تشبیه / است: ردیف، واژه آرایی / واج‌آرایی «ن»

بازگردانی: جنبشی راه بیندازید؛ زیرا این پادشاه، شیطان است و در دلش دشمن خداست.

۳۷- همی‌رفت پیش اندرون مرد گرد / سپاهی بر او انجمن شد، نه خُرد

قلمرو زبانی: گرد: پهلوان / پیش اندرون: در پیش، پیشاپیش/ انجمن شد: گرد آمد / خرد: اندک / قلمرو ادبی: گرد، خرد: جناس

بازگردانی: مرد پهلوان (کاوه)، پیشاپیش می‌رفت و سپاهی انبوه، گرد او جمع شدند.

۳۸- بدانست خود کافریدون کجاست / سر اندر کشید و همی‌رفت راست

قلمرو زبانی: کافریدون: که فریدون / اندر: در / راست: مستقیم / قلمرو ادبی: سر اندر کشیدن: کنایه از متمایل شدن

بازگردانی: کاوه فهمید که مخفیگاه فریدون کجاست؛ برای همین مستقیم به سوی فریدون رفت.

۳۹- بیامد به درگاه سالار نو / بدیدندش آنجا و برخاست غَو

قلمرو زبانی: سالار: سردار / سالار نو: پادشاه نو، منظور فریدون است / مرجع «ش»: فریدون / برخاست: بلند شد / غو: فریاد، بانگ و خروش، غریو/ قلمرو ادبی: نو، غو: جناس / واج‌آرایی «د»

بازگردانی: کاوه به پیشگاهِ پادشاه نوآیین، فریدون آمد، مردم، او را در پناهگاهش دیدند و با دیدنِ او فریادِ(شادمانی) شان بلند شد.

۴۰- فریدون چو گیتی برآن گونه دید /  جهان پیش ضحّاک وارونه دید

قلمرو زبانی: چو: چون، هنگامی‌که / گیتی: جهان / وارونه: برعکس /  قلمرو ادبی: جهان را وارونه دیدن: کنایه از «به کام نبودن»

بازگردانی: فریدون وقتی جهان را به آن گونه دید و دریافت که همه مردم از ضحاک برگشته اند، یقین کرد که دیگر جهان به کام ضحّاک نیست.

۴۱- همی‌رفت منزل به منزل چو باد / سری پر ز کینه، دلی پر ز داد…

قلمرو زبانی: منزل: جای فرود آمدن، منزلگاه، اقامتگاه موقت / چو: مانند / داد: حق و عدالت / قلمرو ادبی: چو باد: تشبیه / سر، دل: تناسب / باد، داد: جناس / سر: مجاز از قصد و اندیشه / واژه‌آرایی: منزل

بازگردانی: فریدون به سرعتِ باد، مسیر را مرحله به مرحله طی کرد، در حالی که سرش پر از کینه و انتقام و دلش پر از دادخواهی بود.

۴۲- به شهر اندرون هر که بُرنا بُدند / چه پیران که در جنگ، دانا بدند

قلمرو زبانی: اندرون: درون / به شهر اندرون: دو حرف اضافه برای یک متمم (در شهر) / که: کس / برنا: بالغ، جوان / بُدند: بودند/ قلمرو ادبی: برنا، پیر: تضاد / برنا، دانا: جناسواره / موقوف المعانی / هر، در: جناس / که: جناس (۱- کس ۲- حرف پیوند)

بازگردانی: هر کس در شهر جوان بود، یا از پیرانِ جنگ آزموده بود،

۴۳- سوی لشکر آفریدون شدند / ز نزدیک ضحّاک بیرون شدند

قلمرو زبانی: شدند: رفتند / آفریدون: فریدون / نزدیک: نزد / قلمرو ادبی: از نزدیک کسی بیرون رفتن: کنایه از «نافرمانی کردن» / واج‌آرایی «ن»

بازگردانی: به لشکر فریدون پیوستند و از دام و فریب ضحّاک رستند.

فریدون با لشکری از مردم شهر که به یاری اش آمده بودند، به رویارویی با ضحّاک آمد و دست به گرز گاوسر برد و «بزد بر سرش، ترگ بشکست خُرد». «سروش خجسته» پیام آورد که او را مَکُش که هنوز زمان مرگش فرانرسیده است؛ او را با همین شکستگی به کوه دماوند ببر و همان جا در بند کن. فریدون دو دست و میان ضحّاک را به بندی بست، سپس او را به کوه دماوند و درغاری «بُنش ناپدید» بود، سرنگون آویخت.

قلمرو زبانی: گرز: چماق / رویارویی:‌ مواجهه / ترگ: کلاهخود / خُرد: ریز، ریزه / سروش: فرشتۀ پیام آور، فرشته / خجسته: فرخنده، مبارک / میان: کمرگاه / بند: ریسمان / بُن: ته / آویخت: آویزان کرد (بن ماضی: آویخت؛ بن مضارع: آویز)/ قلمرو ادبی: گرز گاوسر: تشبیه / بُنش ناپدید: کنایه از ژرف و دراز