آموزه یکم: تاریخ ادبیات فارسی در قرنهای ۷، ۸، ۹

◙ قرن هشتم

در این دوران به دلیل بی اعتقادی برخی از ایلخانان مغول و بی تعصّبی برخی دیگر نسبت به مذاهب رایج، فرصتی پدید آمد تا صاحبان مذهب‌های مختلف عقاید خود را ابراز کنند. قلمرو بالندگی زبان و فرهنگ فارسی نیز عرصه وسیعی یافت، به طوری که از شبه قاره هند تا آسیای صغیر، بسیاری به این زبان سخن می‌گفتند، ضمن اینکه عراق عجم و مهم تر از آن شهر شیراز همچنان در حکم مرکز ادبی این عصر به شمار می‌رفت.

گوشزد:‌ ایلخانان یا ایلخانیان نام دودمانی از فرزندان چنگیزخان است که از سال ۶۵۴ تا ۷۳۶ ه‍.ق به مدت ۷۹ سال در ایران فرمان راندند.

● چرا در قرن هشتم  فرصتی پدید آمد تا صاحبان مذهب‌های مختلف عقاید خود را ابراز کنند؟ – به این دلیل که برخی از ایلخانان مغول اعتقادی نداشتند و برخی دیگر نسبت به مذاهب رایج بی تعصّبی بودند.

از بین رفتن دربارهای ادب دوست ایرانی تبار، از رونق افتادن قصیده‌سرایی را در پی داشت و زبان شعر جز در سروده‌های شاعران شاخص، مانند خواجو و حافظ، به سستی گرایید.

● چرا قصیده سرایی از رونق افتاد؟ – زیرادربارهای ادب دوست ایرانی تبار دیگر وجود نداشت.

◙ خواجوی کرمانی

از غزل‌پردازان برجسته این دوره است؛ شاعری که غزلهای او بر حافظ نیز تأثیرگذار بوده است.

خواجو چند مثنوی به پیروی از پنج گنج نظامی سروده که نشان دهنده استادی او در شاعری است. شعر او در مجموع، کمال یافته و پخته است.

● غزلهای کدام شاعر بر حافظ تأثیرگذار بوده است؟ – خواجوی کرمانی

◙ ابن یمین

شاعر عصر سربداران، مردی دهقان پیشه بود که قدرت شاعری خود را در قطعات اخلاقی آشکار کرده است. وی در شعر خود قناعت پیشگی و بی اعتباری دنیا را مورد تأکید قرار می‌دهد:

مرد آزاده در میان گروه / گر چه خوشخو و عاقل و داناست،

محترم آن گهی تواند بود / که از ایشان به مالش استغناست

وان که محتاج خلق شد، خوار است / گر چه در علم، بوعلی سیناست

استغنا: بی نیازی / خلق: مردم / خوار: ذلیل /

● ابن یمین قدرت شاعری خود را در قالب شعری ……………. آشکار کرده است. – قطعه

● قالب قطعه چگونه قالبی است؟ – شعری است دست‌کم در دو بیت که معمولاً آغازینه آن مصرّع نیست و مصرع‌‌های جفت آن هم قافیه اند. قطعه وحدت موضوع دارد و موضوع آن معمولاً مطالب اخلاقی، اجتماعی، تعلیمی، ستایش و نکوهش است. این نوع شعر در تمام دوره‌‌ها در شعر فارسی رواج داشته است. انوری، ابن یمین و پروین اعتصامی از قطعه سرایان نامی‌اند.

◙ حافظ

از شاعران سرآمد قرن هشتم است. او با تلفیق عشق و عرفان، غزل فارسی را به کمال رسانید. لحن سخن او گزنده، طنزآمیز و سرشار از خیرخواهی و اصلاح طلبی است. در غزل او، فرهنگ گذشته ایران با همه کمال ایرانی اسلامی خود رخ می‌نماید و شعرش به قول خود او همه بیت‌الغزل معرفت است.

شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است / آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش

● چه سخن سرایی با تلفیق عشق و عرفان، غزل فارسی را به کمال رسانید؟ – حافظ

◙ سلمان ساوجی

از دیگر شاعران این قرن است که در غزل توجّه خاصی به سعدی و مولوی داشته و دارای قصایدی نیز در سبک عراقی است. مثنوی جمشید و خورشید او به شیوه داستانهای نظامی سروده شده است.

● مثنوی جمشید و خورشید از کیست و این کتاب به شیوه داستانهای چه سخنوری سروده شده است؟ – سلمان ساوجی / به شیوه نظامی

◙ عبید زاکانی

شاعر خوش ذوق و آگاهی است که نکته یابی و انتقادهای ظریف اجتماعی او معروف است. شاعری که ناملایمات اوضاع آشفته روزگار خود را برنمی‌تافت و تزویر و ریاکاری حاکمان را در آثارش به تصویر می‌کشید. او در منظومه موش و گربه ناهنجاری‌های اجتماعی را به شیوه طنز و تمثیل بیان کرده است. این شوخ طبع آگاه نه تنها در شعر، که در نثر نیز دارای طنزهای ماندگاری است و رساله دلگشا، اخلاق الاشراف و صدپند از آن جمله اند.

برنمی‌تافت: تحمل نمی‌کرد

تمثیل در لغت به معنای «تشبیه کردن» و «مَثَل آوردن»، و نیز به معنای «نگاشتن پیکر و نمودن صورت چیزی» است و در اصطلاح آن است که سخنور یا نویسنده به تناسب سخـن خـویش، حکایـت، داستـان یا نمونه و مثالی را یاد می‌‏کند تا از این راه، پیام خود را به خواننده یا شنونده برساند. آنچه در این میان مهم ‏است نتیجه تمثیل است که می‌تواند سرمشقی برای موارد متفاوت باشد.

● ………… شاعر خوش ذوق و آگاهی است که نکته یابی و انتقادهای ظریف اجتماعی او معروف است. – عبید زاکانی

● دو کتاب از عبید زاکانی نام ببرید. – رساله دلگشا، اخلاق الاشراف و صدپند

● کدام سخنور سده هشتم  است که نکته یابی و انتقادهای ظریف اجتماعی او معروف است؟ ـ عبید زاکانی

● یک سراینده توانا در زمینۀ طنز در روزگار حافظ نام ببرید؟ ـ عبید زاکانی

◙ حمدالله مستوفی

از مورّخان مشهور ایران و نویسنده کتاب تاریخ گزیده است. این کتاب تاریخ پیامبران، خلفای چهارگانه، خلفای بنی عباس و تاریخ ایران را تا سال ۷۳۰ هـ .ق. در بر می‌گیرد.

● تاریخ گزیده از آن کیست؟ – حمدالله مستوفی

● تاریخ گزیده درباره چیست؟ – تاریخ پیامبران، خلفای چهارگانه، خلفای بنی عباس و تاریخ ایران را تا سال ۷۳۰ هـ .ق. در بر می‌گیرد.

● هر یک از آثار ستون الف به کدام یک از پدید آورندگان ستون «ب» مرتبط است: (یک مورد اضافی است.)

◙ قرن نهم

بعد از غارتها و ویرانگریهای مغولان، ایران دستخوش حمله بنیان برانداز دیگری شد و بر اثر آن ابنیۀ فرهنگی، ادبی و اجتماعی کشور یکسره نابود گردید. این حادثه به وسیله تیمور گورکانی صورت گرفت و آنچه را که پس از حمله مغول سالم یا نیمه سالم مانده بود، مثل فارس و یا در زمان ایلخانان مغول(جانشینان چنگیز) مختصر تجدید حیاتی یافته بود، همه از میان رفت. تیموریان تقریبا از نیمه دوم قرن هشتم تا اوایل قرن دهم در ایران حکومت کردند و ویرانگری‌های آنها ادامه داشت. البته بازماندگان تیمور، همچون بازماندگان چنگیز، کم و بیش از فرهنگ ایرانی تأثیر پذیرفتند و بعد از مدتی در ایران متمدّن شدند. در عهد آنان، علاوه بر گسترش هنرهایی چون مینیاتور، معماری و تذهیب، تاریخ نویسی نیز ادامه یافت و ادبیات رونقی تازه گرفت، کسانی مانند جامی و دولتشاه کتابهای ارزشمندی نوشتند؛ هر چند این رونق، بنیادی نبود و کتابهای تحقیقی این دوره عمدتا سطحی و ادبیات دوره نیز تقلیدی و فاقد نوآوری بود.

ابنیه: بناها / تذهیب: زرنگاری، زراندازی

● تیموریان از چه تاریخ تا چه تاریخی در ایران حکومت کردند؟ – تقریبا از نیمه دوم قرن هشتم تا اوایل قرن دهم در ایران حکومت کردند.

● در روزگار تیموریان چه هنرهایی رونق گرفت؟ – مینیاتور، معماری و تذهیب، تاریخ نویسی.

● تیموریان تقریبا از …………..  تا ………… در ایران حکومت کردند. – نیمه دوم قرن هشتم، اوایل قرن دهم

پس از مرگ تیمور، شاهرخ توانست شهر هرات را مرکز فرمانروایی خود قرار دهد. او با علاقه‌ای که به هنر و فرهنگ اسلامی پیدا کرده بود، از هنرمندان خوشنویس، نقّاش و شاعر حمایت نمود. بایسنقر میرزا پسر او نیز هنرمند و هنردوست بود و در زمان او هنرمندان، قرآن کریم و شاهنامه فردوسی را به خط خوش نگاشتند و با تصاویری زیبا آراستند و آثاری ماندگار از هنر اسلامی عرضه کردند.

● پس از تیمور چه کسی فرمانروا شد؟ – شاهرخ.

● پایتخت شاهرخ چه شهری بود؟ – هرات

● شاهنامه فردوسی در روزگار کدام فرمانروا به خط خوش نگاشته و تصویر آرایی شد؟ – بایسنقر میرزا

● شاهرخ میرزا در عرصه هنر و فرهنگ چه نقشی داشت؟ – از هنرمندان خوشنویس، نقّاش و شاعر حمایت نمود. بایسنقر میرزا پسر او نیز هنرمند و هنردوست بود و در زمان او هنرمندان، قرآن کریم و شاهنامه فردوسی را به خط خوش نگاشتند و با تصاویری زیبا آراستند و آثاری ماندگار از هنر اسلامی عرضه کردند.

● بایسنقر میرزا پسر چه فرمانروایی بود؟ – شاهرخ

از شاعران و نویسندگان معروف این دوره افراد زیر را می‌توان نام برد:

◙ جامی

معروف ترین شاعر این قرن، کتاب بهارستان را به تقلید از گلستان سعدی نوشت و در کتاب نفحات الانس خود نیز شیوۀ تذکره الاولیای عطار را در بیان حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان به کار برد. او همچنین مثنوی‌هایی به پیروی از نظامی سرود که تحفه الاحرار یکی از آنهاست:

گفت به مجنون صنمی در دمشق / کای شده مستغرق دریای عشق

عشق چه و مرتبه عشق چیست؟ / عاشق و معشوق در این پرده کیست؟

عاشق یکرنگ و حقیقت شناس / گفت که ای محو امید و هراس

نیست به جز عشق در این پرده کس / اوّل و آخر همه عشق است و بس

صنم:‌ بت / مشتغرق: غرق شده / یکرنگ: بی ریا

● کتاب بهارستان به تقلید چه کتابی نوشته شد؟ – گلستان.

● معروف ترین شاعر قرن نهم کیست؟ – جامی

● موضوع کتاب نفحات الأنس چیست و به شیوه کدام کتاب نگاشته شده است؟ – در بیان حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان، تذکره الاولیای عطار

● تحفه الأحرار از آن کیست و به پیروی از چه سخنوری نگاشته شده است؟ – جامی، به پیروی از نظامی

◙ شاه نعمت الله ولی

از دیگر شاعران قرن نهم است که در تصوّف و طریقت مقامی بلند داشته و سرسلسله صوفیان نعمت اللهی به شمار می‌رود. دیوان شعرش مضامین عرفانی دارد.

◙ دولتشاه سمرقندی

از نویسندگان این قرن است که تذکره دولتشاه را به تشویق امیرعلی شیر نوایی نوشته است. این کتاب شرح احوال بیش از صد تن از شاعران ایرانی از آغاز تا زمان مؤلف است.

تذکره: یادنامه / مؤلف: نویسنده

● موضوع کتاب تذکره دولتشاه چیست؟ – گزارش احوال بیش از صد تن از شاعران ایرانی از آغاز تا زمان نویسنده است.

● هر یک از آثار ستون الف به کدام یک از موارد ستون «ب» مرتبط است: (یک مورد اضافی است.)