قرن هفتم
تدریس خصوصی: ۰۹۳۷۶۷۹۷۸۵۲
سال گذشته با تاریخ ادبیات ایران در قرنهای اولیه هجری تا قرن ششم آشنا شدیم و دریافتیم که برخی از عوامل سیاسی و اجتماعی مثل روی کار آمدن حکومت‌های غزنوی و سلجوقی و تغییر مرکز ادبی و سیاسی از خراسان به عراق عجم، زمینه‌های تغییر سبک را در متون زبان فارسی پدید آورد و خواندیم که سبکهای آذربایجانی و بینابین از سبک خراسانی فاصله گرفتند و کم کم سبک عراقی پدید آمد.
سبکهای فارسی: سبک خراسانی – سبک بینابین (آذربایجانی) – سبک عراقی
فرمانروایان پس از اسلام: طاهریان/ صفاریان/ سامانیان و آل بویه / غزنویان / سلجوقیان / خوارزمشاهیان / چنگیزیان
فرمانرویان این روزگار: خوارزمشاهیان – چنگیزیان – تیموریان
● پیش از سبک عراقی چه سبکهایی رواج داشت؟ نام ببرید. – سبک خراسانی – سبک بینابین (آذربایجانی)
● دو عامل از عوامل تغییر سبک از خراسانی به عراقی را نام ببرید؟ – روی کار آمدن حکومت‌های غزنوی و سلجوقی / تغییر مرکز ادبی و سیاسی از خراسان به عراق عجم.
سبک عراقی از اوایل قرن هفتم تا اوایل قرن دهم به مدت ۳۰۰ سال سبک غالب متون ادب فارسی بود. مغولان در اوایل قرن هفتم (۶۱۶ هـ. ق.) به نواحی مرزی ایران حمله کردند و بعد به تدریج بر نواحی دیگر هم چیرگی یافتند و به نظام اقتصادی، کشاورزی و فرهنگی ایران آسیب‌های عمده‌ای رساندند. خراسان که کانون فرهنگی ایران بود، ویران شد و بسیاری از مدارس، که مهد علم و فرهنگ بودند، از بین رفتند و بزرگانی چون نجم الدّین کُبری و فریدالدّین عطّار نیشابوری در یورش ویرانگر مغول، کشته شدند. کمال الدّین اسماعیل، مدّاح جلال الدّین خوارزمشاه که خود در سال ۶۳۵ هـ . ق. به دست مغولان در اصفهان کشته شد، درباره قتل عام سال ۶۳۳ هـ . ق. مغولان در اصفهان می‌گوید:
کس نیست که تا بر وطن خود گرید / بر حال تباه مردم بد گرید
دی بر سر مرده‌ای دوصد شیون بود / امروز یکی نیست که بر صد گرید
دی: دیروز / دوصد: دویست / شیون: گریه و زاری
● سبک عراقی از …………… تا …………… به مدت ………. سبک غالب متون ادب فارسی بود. – اوایل قرن هفتم؛ اوایل قرن دهم؛ ۳۰۰ سال
● مغولان در چه زمانی به ایران حمله کردند؟ – اوایل قرن هفتم (۶۱۶ هـ. ق.)
● کمال الدّین اسماعیل، مدّاح چه پادشاهی بود؟ – جلال الدّین خوارزمشاه
با حمله ویرانگر مغولان و بعد از آن، هجوم وحشیانه تیمور و حکومت ظالمانه این دو، نه تنها بناها و آبادانی‌ها، بلکه بنیان فرهنگ و اخلاق نیز تباه و ویران گردید و دوستداران فرهنگ و اخلاق که سرخورده و مأیوس شده بودند، اغلب منزوی شدند و به تصوّف پناه بردند تا به آرامش برسند و برای تسکین خود به ادبیاتی روی آوردند که بر عواطف انسانی، ترویج روحیه تسامح و تساهل، خدمت به خلق، آزادگی و اعتقاد به بی ثباتی دنیا تکیه داشت.
تصوّف: / تسامح: رواداری، چشم پوشی، نرمش / تساهل: آسان گیری
● دوستداران فرهنگ و اخلاق در دوران حمله مغول برای تسکین خود به چه نوع ادبیاتی روی آوردند؟ – ادبیاتی که بر عواطف انسانی، ترویج روحیه تسامح و تساهل، خدمت به خلق، آزادگی و اعتقاد به بی ثباتی دنیا تکیه داشت.
در اواخر دوره مغول، بساط حکومت آخرین خلیفه عباسی، المستعصم بالله، برچیده شد و با توجّه به پایان یافتن خلافت، زبان رسمی و رایج عربی و نگارش به آن از رواج افتاد و توجّه به زبان فارسی که زبان توده مردم بود، رونق بیشتری گرفت.
● آخرین خلیفه عباسی چه نام داشت؟ – المستعصم بالله
دلیل نام گذاری سبک این دوره به «عراقی» این است که بعد از حملۀ مغول کانون‌های فرهنگی از خراسان به عراق عجم منتقل شد. (اولین نشانه‌های تغییر سبک از زمان سلجوقیان آغاز شده، اما خراسان هنوز به طور کامل ویران نشده بود) و شاعران و نویسندگان بزرگ در این دوره غالبا از اهالی شهرهای عراق عجم (اصفهان، همدان، ری، اراک کنونی و … ) بودند.
● دلیل نام گذاری سبک این دوره به عراقی چیست؟ – زیرا بعد از حملۀ مغول کانون‌های فرهنگی از خراسان به عراق عجم منتقل شد.
وضعیت زبان و ادبیات فارسی در این دوره، مثل بسیاری از دانش‌های دیگر، با دوره‌های پیش از خود متفاوت شد و به نوعی دچار سستی و نابسامانی گردید؛ چرا که بسیاری از دانشمندان و ادیبان کشته و یا متواری شدند و دیگر از دربارهای ادب‌دوست و خاندان‌های فرهنگ پرور خبری نبود؛ امّا در کنار این عوامل مخرب و منفی، در این دوره عوامل مثبتی نیز وجود داشت که رشد زبان و ادبیات و اعتبار ادیبان و اندیشمندان را موجب شد. با انتقال قدرت از خراسان به مرکز ایران، زبان و ادبیات فارسی در ناحیه عراق عجم گسترش یافت و در حوزه‌های ری، فارس، همدان و اطراف آنها آثار ارزشمندی پدید آمد و زمینه‌هایی برای تغییر سبک از خراسانی به عراقی ایجاد شد. در این زمان قالب‌های جدیدی نیز در شعر و نثر پدید آمد.
شعر این عصر نرم و دلنشین و برخوردار از معانی عمیق انسانی و آسمانی شد و اکثر شاعران از حاکمان روی برتافتند. در نتیجه قصیده که پیش از این در خدمت ستایش فرمانروایان بود، کمرنگ شد و غزل که زبان دل و عشق بود، گسترش یافت؛ البته قالب مثنوی نیز برای ظهور عاطفه، اخلاق و عرفان میدان فراخی پدید آورد و در نمونه‌های ارزشمندی مانند مثنوی مولوی، حماسه‌ای عرفانی سروده شد که قهرمانش، انسان پاک نهاد و خداجویی است که به نبرد با هوای نفس می‌پردازد.
● چرا قالب قصیده کم رنگ شد؟ – زیرااکثر شاعران از حاکمان روی برتافتند و دیگر درباری نبود که از سخنوران پشتیبانی کند.
نثر در این دوره بیشتر به دو جریان گرایش پیدا کرد: یکی «ساده نویسی» در آثاری مثل طبقات ناصری و مرصاد العباد و دیگر «پیچیده نویسی» با محتوای عمدتاً تاریخ حاکمان وقت که در آثاری همچون تاریخ وصّاف و تاریخ جهانگشای جوینی دیده می‌شود.
● کتابهای پیشرو داری چه نثری اند؟ طبقات ناصری: ساده نویسی تاریخ وصّاف: پیچیده نویسی
معروف‌ترین شاعران و نویسندگان این دوره:
■ مولانا جلال الدّین بلخی معروف به مولوی
از شاخص ترین شاعران عارف است، که در دو محور اندیشه و احساس آثار جاودانه‌ای پدید آورد. او در مثنوی معنوی و دیوان شمس، بسیاری از معارف بشری و مسایل عرفانی را بیان کرده است. از میان آثار منثور مولانا، فیه ما فیه و مجالس سبعه را مولانا گفته و شاگردان نوشته اند و مکاتیب، مجموعه نامه‌‌های مولانا به قلم خود اوست. اثر اخیر سبک نثر وی را بیشتر و بهتر نمودار می سازد.
■ سعدی
فرمانروای ملک سخن، سی و پنج سال گرد جهان گشت، تجربه اندوخت و از هر خرمنی خوشه‌ای چید و گلستان را به نثر مسجّع و بوستان را در قالب مثنوی پدید آورد؛ دو اثر ارزشمندی که به ما درس اخلاق و حکمت را می‌آموزد. استاد سخن نه تنها در ادبیات تعلیمی سخن‌گوی ضمیر خودآگاه ایرانی است، در سرودن غزلهای عاشقانه نیز سرآمد شاعران و نویسندگان فارسی زبان است. وی در بیشتر قالب‌های ادبی طبع‌آزمایی کرده و شاهکارهای ماندگاری در ادب فارسی به یادگار گذاشته است.
● بوستان در چه قالبی است و درباره چیست؟ – قالب مثنوی؛ درس اخلاق و حکمت.
● مثنوی چگونه قالبی است؟ – شعری است که هر بیت قافیه جداگانه‌ای دارد. این قالب ویژه ایرانیان و فارسی زبانان است و از آغاز شعر فارسی تا حال مورد توجه بوده است. درون مایه مثنوی، حماسی، اخلاقی، عاشقانه و عارفانه است و مناسب ترین قالب برای بیان مطالب طولانی به ویژه داستان است. فردوسی، سعدی، نظامی، عطار، مولوی و … از مثنوی سرایان بنام اند.
● گلستان در چه قالبی است؟ – نثر مسجّع.
■ فخرالدّین عراقی
از دیگر شاعران نام آور این دوره و صاحب غزلهای عرفانی زیبا است. مثنوی عشاق‌نامه او مشهور است. او در هر فصل این مثنوی به یکی از مباحث عرفانی پرداخته و سخن را با تمثیل و حکایت به پایان رسانده است. همچنین در کتاب لمعات خود سیر و سلوک عارفانه را در قالب نظم و نثر بیان کرده است.
● مثنوی عشاق‌نامه از کیست و موضوع آن چیست؟ – فخرالدّین عراقی، مباحث عرفانی
● کتاب لمعات از کیست و موضوع و قالب آن چیست؟ – فخرالدّین عراقی، سیر و سلوک عارفانه را در قالب نظم و نثر
● فخرالدّین عراقی در کتاب …… سیر و سلوک عارفانه را در قالب …… بیان کرده است. – لمعات – نظم و نثر
■ نجم الدّین رازی (معروف به نجم دایه)
از منشیان و نویسندگان توانا و از عارفان وارسته این دوره است. او کتاب مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد را در بیان سلوک دین و تربیت نفس انسانی نوشت. نثر کتاب گاهی ساده و گاه دارای سجع و موازنه است. علاوه بر این نویسنده در خلال موضوعات کتاب، احادیث، آیات و اشعاری از خود و شاعران دیگر نقل می‌کند. این اثر که نثری شیوا، آراسته و دل انگیز دارد، در بین متون عارفانه از مرتبه‌ای والا برخوردار است.
● کتاب مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد از کیست و موضوع و قالب آن چیست؟ – نجم دایه، در بیان سلوک دین و تربیت نفس انسانی است. نثر کتاب گاهی ساده و گاه دارای سجع و موازنه است.
■ عطاملک جوینی
از نثرنویسان این دوره است. خاندان او از افراد بانفوذ حکومت مغولان بودند. وی از نوجوانی به کارهای دیوانی پرداخت و در سفرهای متعدّدی حضور داشت و اطلاعات فراوانی درباره تاریخ مغولان کسب کرد، که موجب تألیف کتاب تاریخ جهانگشا شد. این کتاب در شرح ظهور چنگیز، احوال و فتوحات او، تاریخ خوارزمشاهیان، فتح قلعه های اسماعیلیه و حکومت جانشینان حسن صباح نوشته شده است. نثر این کتاب مصنوع و دشوار است.
کتاب تاریخ جهانگشا از کیست و موضوع آن چیست و دارای چه نثری است؟ – عطاملک جوینی؛ شرح ظهور چنگیز، احوال و فتوحات او، تاریخ خوارزمشاهیان، فتح قلعه های اسماعیلیه و حکومت جانشینان حسن صباح؛ مصنوع و دشوار.
■ خواجه رشید الدّین فضل الله همدانی
یکی دیگر از چهره‌های علمی و سیاسی در عصر ایلخانان به شمار می‌رود. وی وزیر مقتدر غازان خان و اولجایتو بود. مهم ترین کتاب او جامع التواریخ نام دارد که به نثری عالمانه و پخته نوشته شده است. اقدام مهم فرهنگی او تأسیس عمارت ربع رشیدی در تبریز است که در حکم دانشگاه آن زمان بوده است.
گوشزد: ایلخانان یا ایلخانیان نام دودمانی از فرزندان چنگیزخان است که از سال ۶۵۴ تا ۷۳۶ ه.ق به مدت ۷۹ سال در ایران فرمان راندند.
● اقدام مهم فرهنگی خواجه رشید الدّین فضل الله همدانی چه بود؟ – تأسیس عمارت ربع رشیدی در تبریز.
● مهم ترین کتاب خواجه رشید الدّین فضل الله همدانی ……….. نام دارد. – جامع التواریخ
■ شمس قیس رازی
از نویسندگان زبردست این دوره است و اثر معروفش، المُعجَم فی مَعاییر اشعار العجم، از نخستین و مهم ترین آثار در علم عروض، قافیه، بدیع و نقد شعر به شمار می‌رود که نثر او در مقدمه مصنوع و در اصل کتاب ساده و عالمانه است.
علم عروض: دانش وزن شناسی شعر
● کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم از کیست و این کتاب درباره چیست؟ – شمس قیس رازی / از نخستین و مهم ترین آثار در علم عروض، قافیه، بدیع و نقد شعر است.
●………… از نخستین و مهم ترین آثار در علم عروض، قافیه، بدیع و نقد شعر است که نثری ساده و عالمانه دارد. – المعجم فی معاییر اشعار العجم
● کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم دارای چگونه نثری است؟ – در مقدمه مصنوع و در اصل کتاب ساده و عالمانه است.
