خودارزیابی
۱- کدام یک از بیتهای زیر، دارای نظم همسان دولختی است؟ پس از تعیین پایههای آوایی هر یک، وزن آن را بنویسید:
الف) یک عمر دور و تنها، تنها به جرم اینکه / او سرسپرده میخواست، من دل سپرده بودم (بهمنی) / همسان دولختی
بازگردانی: من یک عمر دور و تنها زندگی کردم. فقط به این دلیل که دلبرم دوست سرسپرده میخواست؛ ولی من دلم را به او داده بودم.
خط عروضی: یِک عُمر دورُ تَنها، تَنها بِ جُرمِ اینکِ / او سَرسِپُردِ میخاست، مَن دِل سِپُردِ بودَم
پایههای آوایی | یِک عُم ر | دو رُ تَنـ ها | تَنـ ها بِ | جُر مِ این کِ |
پایههای آوایی | او سَر سـ | پُر دِ می خاست | مَن دِل سـِ | پُر دِ بو دَم |
وزن | مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
نشانههای هجایی | ـ ـ U | ـ U ـ ـ | ـ ـ U | ـ U ـ ـ |
ب) درودی چو نور دل پارسایان / بدان شمع خلوتگه پارسایی (حافظ) / همسان تک پایه ای
بازگردانی: سلامی مانند نور دل پارسایان از سوی من به آن یاری که مانند شمع خلوتگاه پارسایی است.
خط عروضی: دُرودی چُ نورِ دِلِ پارسایان / بِدان شَمعِ خَلوَتگَهِ پارسایی
پایههای آوایی | دُ رو دی | چُ نو ر | دِ لِ پا | ر سا یان |
پایههای آوایی | بـِ دان شَم | عِ خلَـ وَت | گـَ هِ پا | ر سا یی |
وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن |
نشانههای هجایی | U ـ ـ | U ـ ـ | U ـ ـ | U ـ ـ |



۲- در نمونههای زیر، بیتهایی را که وزن همسان دولختی دارند، مشخص کنید:
الف) الفبای درد از لبم میتراود / نه شبنم که خون از شبم میتراود (قیصرامین پور)
بازگردانی: سخنانم آکنده از درد و رنج است. شامگاه شبنم نمیتراود؛ بلکه خون و درد و رنج من از آن تراوش میکند.
خط عروضی: اَلِفبایِ دَردَز لَبَم میتَراوَد / نَ شَبنَم کِ خونَز شَبَم میتَراوَد
پایههای آوایی | ا لِفـ با | یِ دَر دَز | لَ بَم می | تَ را وَد |
پایههای آوایی | نَ شَب نَم | کِـ خو نَز | شَـ بَم می | تَـ را وَد |
وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن |
نشانههای هجایی | U ـ ـ | U ـ ـ | U ـ ـ | U ـ ـ |
ب) آیینه سکندر، جام می است بنگر / تا بر تو عرضه دارد احوال ملک دارا (حافظ)
بازگردانی: جام می مانند آیینه اسکندر است که همه چیز را در آن میتوان دید. به آن نگاه کن تا حال پادشاهی داریوش را به تو نشان دهد.
خط عروضی: آیینِ یِ سِکَندَر، جامِ مِیَست بِنگَر / تا بَر تُ عَرضِ دارَد اَحوالِ مُلکِ دارا
پایههای آوایی | آ یی نِ | یِ سِ کَن در | جا مِ مِ یَس | ت بِن گَر |
پایههای آوایی | تا بَر تُ | عَر ضِ دا رَد | اَح وا لِ مُل | کِ دا را |
وزن | مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
نشانههای هجایی | ـ ـ U | ـ U ـ ـ | ـ ـ U | ـ U ـ ـ |
پ) ای صبح شب نشینان جانم به طاقت آمد / از بس که دیر ماندی چون شام روزه داران (سعدی)
بازگردانی: ای کسی که مانند صبح شب زنده دارانی. دیگر تحمل ندارم، زیرا تو مانند شامگاه روزه داران دیر میآیی.
خط عروضی: اِی صُبحِ شَب نِشینان جانَم بِ طاقَتامَد / اَز بَس کِ دیر ماندی چُن شامِ روزِداران
پایههای آوایی | ای صُب حِ | شَب نِ شی نان | جا نَم بِ طا | قَ تا مَد |
پایههای آوایی | از بَس کِ | دی ر مان دی | چُن شا مِ رو | زِ دا ران |
وزن | مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
نشانههای هجایی | ـ ـ U | ـ U ـ ـ | ـ ـ U | ـ U ـ ـ |
ت) چو دل بر نهی بر سرای کهن / کند ناز و از تو بپوشد سخن (فردوسی)
بازگردانی: اگر به این جهان مادی دل ببندی و به آن وابسته شوی ناز میکند و از تو حقایق را میپوشاند.
خط عروضی: چُ دِل بَر نَهی بَر سَرایِ کُهَن / کُنَد نازُ اَز تُ بِپوشَد سُخَن
پایههای آوایی | چُ دِل بَر | نَ هی بَر | سَ را یِ | کُ هَن |
پایههای آوایی | کُ ندَ نا | زُ اَز تُ | بِ پو شَد | سُ خَن |
وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعَلْ |
نشانههای هجایی | U ـ ـ | U ـ ـ | U ـ ـ | U ـ |
۳- پایههای آوایی بیتهای زیر را مشخّص کنید و با ذکر دلیل بنویسید که چرا ابیات زیر دارای وزن همسان دولختی هستند؟
الف) باغ سلام میکند، سرو قیام میکند / سبزه پیاده میرود، غنچه سوار میرسد (مولوی)
بازگردانی: باغ مانند انسان سلام میکند. سرو میایستد. سبزه پیاده میرود و غنچه سواره میآید.
خط عروضی: باغ سَلام میکُند، سَرو قِیام میکند / سَبزِ پِیادِ میرَود، غُنچِ سَوار میرَسد
پایههای آوایی | با غ سَ لا | م می کُ نَد | سَر و ق یا | م می کُ نَد |
پایههای آوایی | سَب زِ پ یا | دِ می رَ وَد | غُن چِ سَ وا | ر می رَ سَد |
وزن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن |
نشانههای هجایی | ـ U U ـ | U ـ U ـ | ـ U U ـ | U ـ U ـ |
ب) ای صاحب کرامت، شکرانه سلامت / روزی تفقّدی کن درویش بینوا را (حافظ)
بازگردانی: ای انسان بخشنده به شکرانه تندرستی ات از این فقیر بینوا دلجویی کن.
خط عروضی: ای صاحِبِ کَرامَت، شُکرانِ یِ سَلامَت / روزی تَفققُدی کُن دَرویشِ بینَوا را
پایههای آوایی | ای صا حِ | بِ کَ را مَت | شُک را نِ | یِ سَ لا مَت |
پایههای آوایی | رو زی تَ | فَق قُ دی کُن | دَر وی شِ | بی نَ وا را |
وزن | مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
نشانههای هجایی | ـ ـ U | ـ U ـ ـ | ـ ـ U | ـ U ـ ـ |
۴- بیت زیر را بخوانید و مطابق جدول زیر، پایههای آوایی، وزن و نشانههای هجایی آن را بنویسید.
ای دوست شکر خوشتر یا آن که شکر سازد؟ / خوبی قمر بهتر، یا آن که قمر سازد؟ (مولوی)
بازگردانی: ای دوست شکر بهتر است یا کسی که شکر میسازد؟ زیبایی ماه بهتر است یا کسی که ماه را آفریده است؟
خط عروضی: ای دوست شِکَر خُشتَر یا آن کِ شِکَر سازَد؟ / خوبی یِ قَمَر بِهتَر، یا آن کِ قَمر سازَد؟
پایههای آوایی | ای دو ست | شِ کَر خُش تَر | یا آن کِ | شِ کَر سا زَد |
پایههای آوایی | خو بی یِ | قَ مَر بِه تَر | یا آن کِ | قَ مَر سا زَد |
وزن | مَفعولُ | مَفاعیلُن | مَفعولُ | مَفاعیلُن |
نشانههای هجایی | ـ ـ U | U ـ ـ ـ | ـ ـ U | U ـ ـ ـ |
۵- برای هر کدام از موارد زیر از خودارزیابیها نمونهای بیابید و بنویسید:
الف) مجاز: دارا به معنای داریوش است و مجاز از همه فرمانروایان.
ب) استعاره: شمع خلوتگه پارسایی؛ الفبای درد از لبم میتراود؛ ای صبح شب نشینان؛ باغ سلام میکند…؛ سرای کهن
پ) تشبیه: درودی چو نور دل پارسایان؛ آیینه سکندر، جام می است؛ چون شام روزه داران؛ ۶- بیت خودارزیابی ۴ را از نظر فکری تحلیل کنید. – سخنور اشاره به این دارد که دست از زیبایی دروغین بکش و در پی سرچشمه راستین عشق و زیبایی باش.




برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.
پی دی اف درس یازدهم علوم و فنون یازدهم

وزن واژه (پایه آوایی شعر فارسی)
