آموزه دوازدهم: کاوۀ دادخواه

کارگاه متن پژوهی

قلمرو زبانی

۱- در متن درس، هر یک از واژه‌های زیر، در چه معنایی به کار رفته است؟

هنر (فضیلت، استعداد، شایستگی، لیاقت) / محضر(استشهادنامه) / درای (پتک) / منزل (اقامتگاه)

۲- در بیت زیر، کلمه «گر» در چه معنایی به کار رفته است؟

تو شاهی و گر اژدها پیکری / بباید بدین داستان، داوری  / گر: یا

۳– واژه‌ها و معنای آنها همیشگی و ماندگار نیستند. ممکن است در گذر زمان، برای هر واژه، یکی از چهار وضعیّت زیر پیش آید:

الف) به دلایل سیاسی، فرهنگی، مذهبی یا اجتماعی، از فهرست واژگان حذف شود؛ مانند: فتراک (ترک بند، تسمه و دوالی که از عقب زین اسب می‌آویزند و با آن چیزی را به ترک می‌بندند)، برگستوان (پوشش اسبان و جنگاوران)، سوفار (دهانهٔ تیر)، خوازه (طاق نصرت)، خوان (سفره( [هم آوای؛ خان: رئیس]، دستار (عمّامه، دستمال)، آزفنداک (رنگین کمان)، ملطّفه (نامه)، چهارآیینه (لباس جنگی)، خوالیگر (آشپز)، باره (اسب)

ب) با از دست دادن معنای پیشین و پذیرفتن معنای جدید، به دوران بعد منتقل شود؛ مانند:

پ) با همان معنای قدیم به حیات خود ادامه دهد؛ مانند: «شادی و خنده»

ت) هم معنای قدیم خود را حفظ کند و هم معنای جدید گیرد؛ مانند: «سپر و یخچال»

◙ هریک از واژه‌های زیر، مشمول کدام وضعیت‌های چهارگانه شده اند؟

پذیرش: (با همان معنای قدیم به حیات خود ادامه می‌دهد) / قبول

سوفار: (از فهرست واژگان حذف شده است) / ته تیر

رکاب: (هم معنای قدیم خود را حفظ کرده و هم معنای جدید گرفته است) / حلقه آویخته از زین اسب

شوخ: (با از دست دادن معنای پیشین و پذیرفتن معنای جدید، به دوران بعد منتقل شده است) / خوش طبع؛ بذله گو

قلمرو ادبی

۱- برای هر یک از ویژگی‌های شعر حماسی، نمونه‌ای از متن درس انتخاب کنید.

◙ زمینه ملّی: خروشان همی‌رفت نیزه به دست / که ای نامداران یزدان پرست ← نیزه مجاز از درفش کاویانی است. (هر جا نام شاه یا پرچم کشور یا نام ایران باشد، زمینه ملی است.)

◙ زمینه قهرمانی: همی‌بر خروشید و فریاد خواند /  جهان را سراسر، سوی داد خواند(هر جا نام قهرمانی باشد، زمینه قهرمانی است.)

۲- بیت پنجم درس را از نظر آرایه‌های ادبی بررسی کنید.

روز و شب: تضاد، مجاز از همیشه / دو لب گشودن: کنایه از سخن گفتن؛ دو لب: مجاز از دهان

۳- هر یک از واژه‌های مشخّص شده، مَجاز از چیست؟

چو کاوه برون شد ز درگاه شاه / بر او انجمن گشت بازارگاه/ مجاز از مردم بازار

از آن چرم، کاهنگران پشت پای / بپوشند هنگام زخمِ درای / مجاز از پیش بند چرمین که آهنگران هنگام کار برتن می‌کنند.

۴- در بیت زیر «درفش کاویان» در کدام مفهوم نمادین به کار رفته است؟

تو یک ساعت، چو افریدون به میدان باش، تا زان پس / به هر جانب که روی آری، درفش کاویان بینی (سنایی)

درفش کاویان: درفش ملیّ ایران در عهد ساسانی، (کاویان یا کاویانی: منسوب به کاوه)، نماد پیروزی و کامیابی

بازگردانی: تو یک لحظه مانند فریدون در میدان جنگ برو تا از آن پس به هر سو که روی آوری پرچم کاویانی و پیروزی را ببینی.

قلمرو فکری

۱- معنی و مفهوم بیت بیست و نهم را به نثر روان بنویسید.

بازگردانی بیت ۲۹ام: سپس کاوه فریاد برآورد و در حالی که از خشم و ترس می‌لرزید، استشهادنامه را پاره کرد و زیر پا انداخت.

۲- مارانی را که بر دوش ضحّاک روییدند، مظهر چه خصلت‌هایی می‌توان دانست؟

مار: نمادی است از اهریمن و در این جا نیز بر دوش ضحّاک می‌روید که تجسّمی است از خوهای اهریمنی و بیداد و منش پلید ضحّاک

۳- انگیزه کاوه در قیام علیه ضحّاک چه بوده است؟

ضحّاک فرزندان کاوه را کشته بود و به مردم بسیار ستم روا می‌داشت؛ ازین رو کاوه مردم را علیه ضحّاک برانگیخت؛ مردم را برشوراند و به داد و عدالت فراخواند.

۴- با توجّه به متن درس «پایمردان دیو» چه کسانی بودند؟ شخصیت آنها را تحلیل کنید.

پایمردان دیو همان دستیاران و دست نشانده‌های ضحّاکند. کسانی که از خدا نمی‌هراسند. در برابر ستم خاموش می‌نشینند و به گفته‌های ستمگری چون ضحّاک دل سپرده‌اند و کارهای ستمگرانه او را نادیده می‌گیرند.