آموزه یکم: پس از تفکر

اولین جلسۀ کلاس « نگارش» با ورود معلم، آغاز شد. دانش‌آموزان که از سال قبل، نوشتن را به طور رسمی و روشمند شروع کرده بودند، بی آنکه ترسی از نوشتن داشته باشند، قلم به دست، منتظر بودند تا معلم اصول دیگری از نوشتن را به آنها بیاموزد.

معلم به چهره‌های شاد و آشنای دانش‌آموزان نگاه کرد و با لبخند گفت: «دانش‌آموزان عزیز، می‌دانم آموخته‌های پیشین را به خاطر دارید و برای آموختن مطالب تازه، بیتاب هستید، اما چون یادآوری بخشی از مطالب سال گذشته با درس‌های کتاب هشتم مرتبط است، لازم می‌دانم این جلسه به مرور آموخته‌های قبلی بپردازم.

امروز می‌خواهیم دربارۀ «مهندسی نوشتن» با هم گفت وگو کنیم و سپس، دست به کار شویم و برای بنای نوشته، نقشه‌ای بکشیم و تمام اجزا و بخشهای آن را دقیق مهندسی کنیم؛ مهندسی کردن به معنای چیزی را، به طور دقیق، بررسی و اندازه گیری کردن است.

نوشته (کتاب، مقاله، انشا) ساختمانی دارد و نویسنده هم مهندس و طراح نقشۀ این ساختمان (نوشته) است.

نویسندگی شبیه مهندسی و معماری است؛ معماران و مهندسان ابتدا، نقشۀ عملیات خود را در ذهن و سپس، روی کاغذ رسم می‌کنند؛ پس از آن، عملیات ساختن و پیریزی، بنا بر پایۀ آن نقشه، آغاز می‌شود.

من و شما هم، که می‌خواهیم قلم به دست بگیریم و نگارش را شروع کنیم، نخست، باید دربارۀ موضوع کار خود بیندیشیم و به نقشۀ ذهنی آن خوب فکر کنیم و چهارچوب و ساختاری برای نوشتن در نظر بگیریم، آن چهارچوب یا ساختار را روی کاغذ بکشیم، بعد، بر پایۀ این نقشه، نوشتن را شروع کنیم.

اگر در این باره بیندیشیم و نقشۀ راه را بِکشیم و ابزار مورد نیاز را فراهم کنیم، می‌توانیم مهندسی نوشتن را آغاز کنیم و مطابق مراحل نقشه پیش برویم. ترکیب «مهندسی نوشتن» برای دانش آموزان تازگی داشت؛ به همین دلیل، از معلم پرسیدند: «مهندسی نوشتن دقیقاً یعنی چه؟» معلم لبخندی زد و گفت: «پرسش هوشمندانه ای بود. پاسخ به این پرسش یکی از نکته‌های کلیدی نوشتن است.

معمولا تصور میشود نوشتن با نگارش کلمات روی صفحۀ کاغذ شروع میشود؛ اما چنین نیست. هر نوشته، پیش از خودنمایی بر پهنۀ کاغذ، در ذهن نویسنده شکل می‌گیرد و طبقه بندی و تنظیم می‌شود. هر قدر این فرایند (طراحی و نقشه کشی، طبقه بندی ذهنی و نوشتن) کامل‌تر باشد، نوشتۀ ما نظم و سامان بهتری خواهد داشت؛ بنابراین، در مهندسی نوشتن، نقطۀ آغاز حرکت، «ذهن» است و خط پایان، تهیۀ پیش‌نویس نگارش در صفحۀ دفتر شماست.

اکنون، باید مسیر ذهن تا صفحۀ دفتر را مشخص کنیم و ببینیم با کدام نقشه می‌توانیم آنچه را که در ذهن داریم، آسان‌تر بر صفحۀ دفتر بیاوریم طبقه بندی ذهن، گام اول در تهیۀ نقشۀ نوشتن است. این طبقه بندی، در حقیقت، ساختمان ذهن و نوشتۀ ما را نشان میدهد. در نمایۀ زیر، مسیر حرکت، مراحل نوشتن و چهارچوب نوشته را می‌بینیم:

شکل گیری چنین ساختاری در ذهن نویسنده مسیر نوشتن را برای او هموار می‌سازد و زمانی که شروع به نوشتن می کند، برایش کاملاً روشن است که چه می‌خواهد بنویسد. نتیجه این طبقه بندی ذهنی و تسلط بر مطلب، نوشتن متنی دقیق و منسجم است.

شکل زیر ساختمان ساده و طبقه بندی اولیه ذهن و نوشتن را نشان می‌دهد.

اکنون، نوشته بعد را با هم بخوانیم و به نقشه ذهنی و ساختمان نوشته توجه کنیم. نویسنده از چاشنی طنز هم، به خوبی، بهره گرفته است.

فعالیت های نگارشی

نوشتۀ زیر با چاشنی طنز نوشته شده است. این نوشته را بخوانید و ساختمان آن را مشخص کنید.

ضرورت بازنویسی

معمولا،ً آثار نویسندگان بزرگ، چند بار، پیشنویس می‌شوند و نویسنده‌ها هم تأیید می‌کنند که پیشنویس اول، لازم نیست حتماً بی‌نقص باشد.

بسیاری ازنویسنده‌ها خیلی رک و پوست کنده به شما خواهند گفت که اولین پیشنویس اثرشان جنایتی در حق بشریت است. اما آنها، به هر حال، این پیشنویس اول را می‌نویسند، چون هیچ کس نمی‌تواند بدون نوشتن پیشنویس اول، نسخه یا پیش‌نویس دومی بنویسد.

اکثر نویسنده‌ها در دو حالت متفاوت کار می‌کنند: حالت خلاق و حالت ویرایشی.

حالت خلاق: در این حالت، شما به خودتان اجازه امتحان کردن کارهای جدید را می‌دهید و در عین حال، به این مسئله آگاهید که این کارها ممکن است درست باشد و یا ممکن است نادرست باشد. مزخرف نوشتن در حالت خلاق اشکالی ندارد. پس، سعی کنید وقتی خلاق هستید، کمی در نوشتن بی‌پروا باشید.

حالت ویرایشی: در حالت ویرایشی، هدف شما جمع وجورکردن افتضاحی است که در حالت خلاق به بار آورده اید. در این حالت، شما آنچه را نوشته اید جوری بازنویسی و اصلاح می کنید که معنی بدهد.

خشکی قلم و ناتوانی در نوشتن زمانی اتفاق می‌افتد که نویسنده سعی می‌کند همزمان در دو حالت خلاق و ویرایشی بنویسد. هرگز این کار را نکنید. این کار مثل این است که موقع رانندگی، یک پا را روی گاز بگذارید و با پای دیگر ترمز بگیرید.

کمی نوشتن و بعد کمی ویرایش کردن اشکالی ندارد؛ همانطور که از قدیم گفته اند: اول بنویس؛ بعد درستش کن.

به خودتان اجازه دهید پیشنویس اولیۀ بدی بنویسید و این جمله را روی یک تکه کاغذ بنویسید: «من اختیار تام دارم که یک پیش‌نویس چرند بنویسم؛ چون پیشنویس اکثر نویسنده‌ها چرند هستند؛ نوبت به اصلاح که رسید، درستش می‌کنم». پس، اولین کاری که به عنوان نویسنده انجام می‌دهید باید این باشد که به خودتان اجازه نوشتن یک پیش‌نویس اولیه را بدهید.

داستان‌نویسی، اینگرمِنسن و اکونومی، ترجمۀ سارا کاظمیمنش

اکنون، پس از انتخاب موضوع دلخواه، سفر نوشتن را آغاز کنید. با توجه به نقشۀ نوشتن که در درس آموختید، به سمت مقصد حرکت کنید.

نوشته هایی را که دانش‌آموزان (از تمرین۲) در کلاس می‌خوانند، بر پایۀ معیارهای زیر، بررسی و نقد کنید.

◄ سنجه های ارزیابی

◙ داشتن پیش نویس (داشتن نگاشت اول)؛

◙ داشتن پاکنویس (رعایت نشانه های نگارشی، نداشتن غلط املایی، توجه به درست‌نویسی و حاشیه گذاری)؛

◙ رعایت طبقه بندی ذهن و نوشته (آغاز، میانه و پایان)؛

◙ شیوه خواندن

نتیجه بررسی و داوری

درست نویسی

◙ او، گاهی، به سفر میرود.

◙ او، گاها، به سفر میرود.

جملۀ اول درست است؛ زیرا تنوین نشانۀ ویژۀ کلمات عربی است. واژه های فارسی (مثل دوم و ناچار) نیازی به این نشانه ندارند.

به کارگیری این نشانه برای واژه‌های فارسی و غیرعربی روا نیست.

جمله‌های زیر را ویرایش کنید:

◙ این موضوع را، تلفنا، به دوستم گفتم.

◙ برای حفظ میهن، جاناً و مالاً، باید تلاش کرد.

تصویر نویسی: انشای آزاد

یکی از دو تصویر زیر را انتخاب کنید و دربارۀ آن بنویسید. پس از اینکه نوشته تان را در کلاس خواندید، دوستان شما باید تشخیص دهند که انشای شما مربوط به کدام تصویر است.