آموزه سوم: واج آرایی، واژه آرایی – صفحه 2 از 2

خودارزیابی

۱ـ در بیتهای زیر، نمونه‌های واج‌آرایی را بیابید.

■ سرو را بین بر سماع بلبلان صبح خیز / همچو سرمستان به بستان، پای کوب و دست زن (خواجوی کرمانی)

واج‌آرایی: س، ن، ا / (سماع: پایکوبی؛ دست‌افشانی / سرمست: سرخوش / بستان: بوستان / پای کوبیدن: رقصیدن)

بازگردانی: درخت سرو را ببین که با خواندن و رقصیدن بلبل های سحرخیز مانند انسان های سرمست در بوستان می رقصد.

■ گو بهار دل و جان باش و خزان باش، ار نه / ای بسا باغ و بهاران که خزان من و توست (هوشنگ ابتهاج)

واژه‌آرایی: باش، خزان / واج‌آرایی: ن، ب، ا / (ار: اگر)

بازگردانی: بگو مهم نیست که فصل، فصل خزان باشد ولی دل و جانم بهاری باشد؛ ای بسا که در فصل بهار باشیم، ولی دلمان اندوهگین باشد و در فصل خزان.

■ سر ارادت ما و آستان حضرت دوست / که هر چه بر سر ما می‌رود، ارادت اوست (حافظ)

واژه‌آرایی: سر / واج‌آرایی: س، ر، ت، ا / (آستان: آستانه)

بازگردانی: به آستان دوست سر سپرده ایم و هر چه بر سر ما می رود، به خواست و اراده او است.

■ ای تکیه گاه و پناهِ / زیباترین لحظه‌های/ پرعصمت و پرشکوه تنهایی و / خلوت من! / ای شطّ شیرین پرشوکت من! (مهدی اخوان ثالث)

واژه‌آرایی: پر / واج‌آرایی: « ﹻ »، ت، ش، ن (شط: رودخانه / شوکت: شکوه)

بازگردانی: ای کسی که تکیه گاه و پناه منی؛ ای کسی که در تنهایی و خلوتم زیباترین لحظه های پاک و پرشکوه منی؛ ای کسی که برای من مانند آب رودخانه، شیرین و پرشکوهی.

۲ـ در اشعار زیر، آرایه تکرار (واژه‌آرایی) را بیابید.

■ عمر ما را مهلت امروز و فردای تو نیست / من که یک امروز مهمان توام، فردا چرا؟ (شهریار)

واژه‌آرایی: امروز، فردا / واج‌آرایی: م، ر (مهلت: فرصت)

بازگردانی: زندگانی ما آن اندازه دراز نیست که تو هی امروز و فردا بگویی. من که فقط یک امروز مهمان تو ام، چرا دیدارمان را به فردا می اندازی.

■ دل اگر خدا شناسی همه در رخ علی بین / به علی شناختم من، به خدا قسم، خدا را (شهریار)

واژه‌آرایی: علی، خدا / واج‌آرایی: خ (رخ: چهره)

بازگردانی: ای دل اگر خداشناسی، خدا را با دیدن علی بشناس. به خدا که من خدا را با علی شناختم.

■ زمانه قرعه نو می‌زند به نام شما / خوشا شما که جهان می‌رود به کام شما (هوشنگ ابتهاج)

واژه‌آرایی: شما / واج‌آرایی: ش، ن (قرعه: پشک)

بازگردانی: زمانه به نام شما درآمده است. خوشا به شما که جهان به کام و آرزوی شما گردیده است.

■ گر تو گرفتارم کنی، من با گرفتاری خوشم / ور خوار چون خارم کنی، ای گُل! بدان خواری خوشم (ابوالقاسم حالت)

واژه‌آرایی: خوشم / واج‌آرایی: گ، ر، خ (گر: اگر) [گرفتار و گرفتاری همچنین خوار و خواری واژه‌آرایی نیستند.]

بازگردانی: اگر تو، من را گرفتار کنی من با آن گرفتاری خوشم. اگر تو من را پست و خوار کنی، ای گل، باز هم من با آن خواری می سازم.

■ گَرَم بازآمدی محبوب سیم اندام سنگین دل / گُل از خارم برآوردی و خار از پای و پای از گِل (سعدی)

واژه‌آرایی: خار، پای / واج‌آرایی: س، ا / (بازآمدن: برگشتن / سیم اندام: روشن و سفید پوست / سنگین دل: سنگدل)

بازگردانی: ای یار سفید اندام و سنگدل، اگر به دیدار من می آمدی مشکلاتم حل می شد.

■ بی عمر زنده ام من و این بس عجب مدار / روز فراق را که نهد در شمار عمر (حافظ)

واژه‌آرایی: عمر / واج‌آرایی: ر

بازگردانی: بی زندگانی من زنده ام و این سخن من تو را شگفت زده نکند. روز جدایی از عمر ما به شمار نمی آید.

■ پای استدلالیان چوبین بود / پای چوبین سخت بی تمکین بود (مولوی)

واژه‌آرایی: پای، چوبین، بود / (تمکین: پابرجا، استوار بودن / بود: می‌باشد)

بازگردانی: پای کسانی که با عقل و استدلال سروکار دارند چوبین است و پای چوبین استوار و ثابت نیست.

■ از ننگ چه پرسی که مرا نام ز ننگ است / وز نام چه پرسی که مرا ننگ ز نام است (حافظ)

واژه‌آرایی: ننگ، چه، پرسی، نام، مرا، است / واج‌آرایی: ن (ننگ: بی‌آبرویی، عار؛ چه: چرا)

بازگردانی: از بی آبرویی چرا می گویی، زیرا من از بی آبرویی نامدار شده ام. از نام چرا می پرسی که من از نام و سرشناس بودن گریزانم.

■ گر اظهار پشیمانی کند گردون مشو ایمن / که بدعهد از پشیمانی، پشیمان زود می‌گردد (صائب)

واژه‌آرایی: پشیمانی / واج‌آرایی: ش، ن (اظهار: آشکار کردن / گردون: فلک)

بازگردانی: اگر جهان اظهار پشیمانی کند، به او اعتماد نکن؛ زیرا انسان بدعهد زود از پشیمان شدنش پشیمان می شود و دوباره عهد می شکند.

■ یک عمر پریشانی دل، بسته به مویی است / تنها سر مویی ز سر موی تو دورم (قیصر امین پور)

واژه‌آرایی: سر، موی / واج‌آرایی: م (پریشانی: آشفتگی)

بازگردانی: مدت هاست که آشفتگی دل من بسته موی دلبر است. من فقط به اندازه یک سر مو از تو دور افتاده ام.

■ هر کجا دردی است درمانیش هست / درد عشق است آنکه درمانیش نیست (سلمان ساوجی)

واژه‌آرایی: درد،‌‌‌ است، درمانیش / واج‌آرایی: د، ر

بازگردانی: هر کجا دردی وجود دارد، درمانی هم دارد. فقط درد عشق است که درمان ندارد.

۳- غزلی از دیوان حافظ بیابید که نمونه مناسبی برای کاربرد واج‌آرایی و واژه‌آرایی باشد؛ سپس مشخّص کنید، کدام واج‌ها و واژه‌ها در ایجاد این آرایه‌ها، مؤثّرند. – به عهده دانش آموزان