خودارزیابی
۱- تفاوت اختیارات زبانی و اختیارات وزنی چیست؟
– اختیار زبانی، قابلیت‌ها و تسهیلاتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می‌سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بی‌آنکه موجب تغییر در وزن شود؛ امّا اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی‌زبانان آنها را عیب نمی‌شمارد.
۲- کلمات «که» (U) کشت (-U) در کجای مصراع با کلمه «کش» (-) برابر است؟ این اختیار از کدام نوع است؟
– در هجای پایان مصراع. این اختیار وزنی است. «نهایی، خارج کشور دی ۹۷» پرتکرار
۳- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات وزنی را تعیین کنید:
الف) دست در دامن مولا زد در / که علی بگذر و از ما مگذر (شهریار) «نهایی، خرداد ۹۹»
خط عروضی: دَست دَر دامَنِ مُوْلا زَد دَر / کِ علی بُگذَرُ اَز ما مَگذَر
| پایه‌های آوایی | دَسـ ت دَر دا | مَ نِ مُوْ لا | زَد دَر |
| نشانه‌های هجایی | – – U – | – – U U | – (UU)- |
| پایه‌های آوایی | کِ عَ لی بُگ | ذَ رُ اَز ما | مَگ ذَر |
| نشانه‌های هجایی | — UU | — UU | – (UU)- |
| وزن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَع لُن (فَعِلُن) |
اختیار وزنی) آوردن فاعِلاتُن به جای فعلاتن در مصراع نخست / ابدال: در هجای نهم مصراع نخست و مصراع دوم.
بازگردانی: او در دامن حضرت علی چنگ زد و به او گفت: «از رفتن به مسجد دست بردار و از من عبور مکن.»
ب) تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار / که رحم اگر نکند مدّعی خدا بکند (حافظ) «نهایی، دی ۹۷» «نهایی، خارج کشور خرداد ۱۴۰۱»
خط عروضی: تُ با خُدایِ خُدَنداز کارُ دِل خُش دار / کِ رَحمَ گَر نَکُنَد مُددَعی خُدا بِکُنَد.
| پایه‌های آوایی | تُ با خُ دا | ی خُ دَن دا | زُ کا رُ دِل | خُش دار |
| نشانه‌های هجایی | – U – U | – – U U | – U – U | -(UU) – |
| پایه‌های آوایی | کِ رَح مَ گر | نَ کُ نَد مُد | دَ عی خُ دا | بِ کُ نَد |
| نشانه‌های هجایی | – U – U | – – U U | – U – U | – U U |
| وزن | مَفاعِلُن | فَعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلُن |
اختیار وزنی: هجای پایانی مصراع نخست کشیده است؛ ولی بلند به شمار آمده است. / ابدال: در هجای سیزدهم مصراع نخست.
پ) کیست که پیغام من به شهر شروان برد / یک سخن از من بدان مرد سخندان برد (جمال الدّین عبدالرزّاق)
خط عروضی: کیست کِ پِیغامِ مَن بِ شَهرِ شِروان بَرَد / یِک سُخَنَز مَن بِدان مَردِ سُخَندان بَرَد
| پایه‌های آوایی | کیـ ست کِ پِی | غا مِ مَن | بِ شَه رِ شِر | وان بَ رَد |
| نشانه‌های هجایی | – U U- | – U – | U – U – | – U – |
| پایه‌های آوایی | یِک سُ خَ نَز | مَن بِ دان | مَر دِ سُ خَن | دان بَ رَد |
| نشانه‌های هجایی | – U U- | – U – | – U U- | U – U – |
| وزن | مُفتَعِلُن | فاعِلُن | مُفتَعِلُن | فاعِلُن |
اختیار وزنی: قلب: سخنور در پایه آوایی سوم مصراع نخست به جای مُفتَعِلُن، مَفاعِلُن آورده است.
ت) یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم / دولت صحبت آن مونس جان ما را بس (حافظ) «نهایی خرداد ۱۴۰۱»
خط عروضی: یار با ماست چِ حاجَت کِ زیادَت طَلَبیم / دُوْلَتِ صُحبَتِ آن مونِسِ جان ما را بَس
| پایه‌های آوایی | یا ر با ما | ست چِ حا جَت | کِ زِی یا دَت | طَ لَ بیم |
| نشانه‌های هجایی | – – U- | – – UU | – – UU | |
| پایه‌های آوایی | دُوْ لَ تِ صُح | بَ تِ آن مو | نِ سِ جان ما | را بس |
| نشانه‌های هجایی | – (U) – U- | — UU | — UU | -(UU) – |
| وزن | فاعِلاتُن (فَعِلاتُن) | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلُن |
اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فَعِلاتن، فاعِلاتُن آورده است. / هجای پایانی مصراع نخست بلند در نظر گرفته می‌شود./ ابدال: در پایه آوایی چهارم مصراع دوم به جای فَعِلُن، فَع لُن آورده است.
ث) خارکش پیری با دلق درشت / پشته خار همی‌برد به پشت (جامی)
خط عروضی: خارکشْ پیری با دَلقِ دُرُشت / پُشتِ یِ خار هَمی‌بُرد بِ پُشت
| پایه‌های آوایی | خا ر کِش پی | ری با دَل | قِ دُ رُشت |
| نشانه‌های هجایی | – – U – | – (UU)- – | |
| پایه‌های آوایی | پُش تِ یِ خا | ر هَ می بُر | د بِ پُشت |
| نشانه‌های هجایی | – – U – | – – UU | |
| وزن | فاعِلاتُن (فَعِلاتُن) | فَعِلاتُن | فَعِلُن |
اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فعلاتن، فاعِلاتُن آورده است. / در پایه آوایی دوم مصراع نخست به جای فعلاتن، مَفعولُن آورده است. / هجای پایانی هر دو مصراع بلند در نظر گرفته می‌شود.
ج) با که گویم به جهان محرم کو؟ / چه خبر گویم با بی‌خبران؟
خط عروضی: با کِ گویَم بِ جَهان، مَحرَم کو؟ / چِ خَبَر گویم با بی خَبَران؟ (مولوی)
| پایه‌های آوایی | با کِ گو یَم | بِ جَ هان مَح | رَم کو |
| نشانه‌های هجایی | – – UU | – – UU | -(UU) – |
| پایه‌های آوایی | چِ خَ بَر گو | یَم با بی | خَ بَ ران |
| نشانه‌های هجایی | – – UU | -(UU)- – | -UU |
| وزن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلُن |
اختیار وزنی: ابدال: در پایه آوایی سوم مصراع نخست به جای فعلن، فع لن آمده است. / ابدال: در پایه آوایی دوم مصراع دوم به جای فعلاتن، مَفعولُن آمده است.
چ) به وفای دل من ناله برآرید چنانک / چنبر این فلک شعوذه گر بگشایید (خاقانی)
خط عروضی: بِ وَفایِ دِلِ مَن نالِ بَرارید چُنانک / چَنبَرِ این فَلَکِ شَعَوذِ گَر بُگشایید
| پایه‌های آوایی | بِ وَ فا یِ | دِ لِ مَن نا | لِ بَ را ری | د چُ نانک |
| نشانه‌های هجایی | – – UU | – – UU | – – UU | – UU |
| پایه‌های آوایی | چَن بَ رِ این | فَ لَ کِ شَع | وَ ذِ گَر بُگ | شا یید |
| نشانه‌های هجایی | – – U- | – – UU | – – UU | – (UU) |
| وزن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلُن |
اختیار وزنی: در پایه آوایی چهارم مصراع دوم به جای فعلن، فع لن آورده است. / در پایه آوایی نخست مصراع دوم به جای فعلاتن، فاعِلاتُن آورده است. / هجای پایانی هر دو مصراع کشیده است./ اختیار زبانی: تغییر کمیت مصوت در هجای چهارم مصراع نخست و هجای سوم و هجای هفتم در مصراع دوم / حذف همزه در هجای یازدهم مصراع نخست
۴- وزن ابیات زیر را بیابید و اگر اختیارات شاعری در آنها وجود دارد، مشخص نمایید.
الف) دیگر دلم هوای سرودن نمی‌کند / تنها بهانه دل ما در گلو شکست (قیصر امین پور)
خط عروضی: دیگَر دِلَم هَوایِ سُرودَن نِمی‌کُند / تَنها بَهانِ یِ دِلِ ما دَر گَلو شِکَست (مُستَفعِلُن مَفاعِلُ مُستَفعِلُن فَعل)
| پایه‌های آوایی | دی گَر دِ | لَم هَ وا یِ | سُ رو دَن نِ | می‌کُ نَد |
| نشانه‌های هجایی | – –U | – U– U | U – – U | – U – |
| پایه‌های آوایی | تَن ها بَ | ها نِ یِ دِ | لِ ما دَر گِ | لو ش کَست |
| نشانه‌های هجایی | – –U | – U– U | U – – U | – U – |
| وزن | مَفعولُ | فاعِلاتُ | مَفاعیلُ | فاعِلُن |
اختیار وزنی) بلند بودن هجای پایانی در مصراع دوم. / اختیار زبانی) تغییر کمیت مصوت در هجای ششم مصراع دوم
ب) من به زبان اشک خود می‌دهمت سلام و تو / بر سر آتش دلم همچو زبانه می‌روی (شفیعی کدکنی)
خط عروضی: مَن بِ زَبانِ اَشکِ خُد می‌دَهَمَت سَلامُ تُ / بَر سَرِ آتَشِ دِلمَ هَمچُ زَبانِ می‌رَوی
| پایه‌های آوایی | مَن بِ زَ با | نِ اَش کِ خُد | می دَ هَ مَت | سَ لا مُ تُ |
| نشانه‌های هجایی | – U U- | – U – U | – U U- | – |
| پایه‌های آوایی | بَر سَ رِ آ | تَ شِ دِ لَم | هَم چُ زَ با | نِ می رَ وی |
| نشانه‌های هجایی | – U U- | – U – U | – U U- | – U – U |
| وزن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن |
اختیار وزنی) بلند بودن هجای پایانی در مصراع نخست / اختیار زبانی) تغییر کمیت مصوت در هجای ششم مصراع دوم
پ) دلم شکسته تر از شیشه‌های شهر شماست / شکسته باد کسی کاین چنینمان می‌خواست (سهیل محمودی)
خط عروضی: دِلَم شِکَستِ تَرَز شیشهِ هایِ شَهرِ شُماست / شِکَستِ باد کَسی کین چُنینِمان می‌خاست
| پایه‌های آوایی | دِ لمَ شِ کَس | تِ تَ رَز شی | شِ ها یِ شَه | رِ شُ ماست |
| نشانه‌های هجایی | U–U– | U U – – | U–U– | UU – |
| پایه‌های آوایی | شِ کَس تِ با | د کَ سی کین | چُ نی نِ مان | می خاست |
| نشانه‌های هجایی | U–U– | U U – – | U–U– | –(UU) – |
| وزن | مَفاعِلُن | فَعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلُن |
اختیار وزنی) کشیده بودن هجای پایانی در مصراع نخست و دوم / ابدال: آوردن «فع لن» به جای «فعلن» در مصراع دوم. / اختیار زبانی) حذف همزه در هجای هفتم مصراع نخست و هجای هشتم مصراع دوم
ت) من ندانم به نگاه تو چه رازی است نهان / که من آن راز توان دیدن و گفتن نتوان (رعدی آذرخشی)
خط عروضی: مَن نَدانَم بِ نگِاهِ تُ چِ رازیست نِهان / کِ مَنان راز توان دیدَنُ گُفتَن نَتَوان.
| پایه‌های آوایی | مَن نَ دا نَم | بِ نِ گا هِ | تُ چِ را زیـ | ست نَ هان |
| نشانه‌های هجایی | – – U- | – – UU | – – UU | – UU |
| پایه‌های آوایی | کِ مَ نان را | ز تَ وان دی | دَ نُ گُف تَن | نَ تَ وان |
| نشانه‌های هجایی | – – UU | – – UU | – – UU | – UU |
| وزن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلُن |
اختیار وزنی) فاعِلاتُن به جای فعلاتن در هر مصراع نخست. / اختیار زبانی) حذف همزه در هجای سیزدهم مصراع نخست و هجای سوم مصراع دوم / تغییر کمیت مصوت در هجای هشتم مصراع نخست
پایه آوایی یا وزن واژه
