۱- نمونۀ زیر را از نظر ویژگی های قلمرو زبانی بررسی کنید.
بوی جوی مولیان آید / همی یاد یار مهربان آید همی
ریگ آموی و درشتی راه او / زیر پایم پرنیان آید همی
آب جیحون از نشاط روی دوست / خِنگ ما را تا میان آید همی
ای بخارا، شاد باش و دیر زی / میر، زی تو شادمان آید همی (رودکی)
قلمرو زبانی: وجود واژگان کهن: پرنیان: حریر/ زی: سوی / زی: زندگی کن // کاربرد واژگان در معنای کهن: خنگ: اسب سفید / میان: کمر / همی آید در بیت دوم به معنای می شود / به کار گیری «دیر» در معنای «دراز»؛ به کارگیری «نشاط» در معنای «میل»؛ به کارگیری «درشتی» در معنای «ناهمواری» / کاربرد کهن واژگان: / میر: امیر (امیر نصر بن احمد سامانی) // کمی واژگان غیرفارسی // کاربرد شبکه معنایی / کاربردهای تاریخی دستور: همی‌آید: می‌آید؛ در معنای می شود / را: اضافه گسسته // زبان شعر ساده و جمله‌ها کوتاه است: مانند: بوی جوی مولیان همی‌آید / بیشتر واژگان شعر ساختمان ساده دارند: مانند: یار، میان، شاد
کالبدشکافی چامه رودکی
۱- بوی جوی مولیان آید همی / یاد یار مهربان آید همی
قلمروزبانی: جوی: رود / مولیان: نام منطقه ای نزدیک دژ بخارا / قلمرو ادبی: قالب: چامه (قصیده) / وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن / بوی، جوی؛ یاد، یار: جناس / موازنه
بازگردانی: بوی رودخانه مولیان شنیده می شود. یار مهربانم به یادم می آید.
۲- ریگ آموی و درشتی راه او / زیر پایم پرنیان آید همی
قلمروزبانی: ریگ: شن و ماسه / آموی: نام دشتی کنار جیحون (آمودریا) / درشتی: ناهمواری / پرنیان: حریر / آید: می شود / قلمرو ادبی: ریگ … پرنیان آید همی: تشبیه
بازگردانی: شنزار کنار آمودریا و ناهمواری های راه زیر پایم مانند حریر به نظر می آید.
۳- آب جیحون از نشاط روی دوست / خِنگ ما را تا میان آید همی
قلمروزبانی: جیحون: شن و ماسه / نشاط: میل، علاقه / خِنگ: اسب سفید (کاربرد واژه در معنای کهن) / میان: کمر (کاربرد واژه در معنای کهن) / همی آید: می آید / را: اضافه گسسته (تا میان خنگ ما)/ قلمرو ادبی:
بازگردانی: آب رودخانه آمودریا به خاطر عشقی که به دیدن یارم دارم به نظرم کم عمق می آید؛ گویی فقط به کمر اسبم می رسد.
۴- ای بخارا، شاد باش و دیر زی / میر، زی تو شادمان آید همی (رودکی)
قلمروزبانی: دیر: دراز / زی: زندگی کن؛ از فعل زیستن (بن ماضی: زیست، بن مضارع: زی) / میر: امیر / زی: سوی (کاربرد واژه کهن) / همی آید: می آید / قلمرو ادبی: ای بخارا: جانبخشی / جناس همسان: زی (۱- زندگانی کن ۲- سوی)
بازگردانی: ای بخارا، شاد باش و عمرت طولانی باد که امیر با شادی به سوی تو می آید.
۲- نمونۀ زیر را از نظر ویژگی‌های قلمرو ادبی بررسی کنید.
و بدان که نخستین چیزی که حق تعالی آفرید، قلم را آفرید؛ چنان که پیغامبر علیه السّلام فرمود: اوّلُ مٰا خَلقَ اللهُ تعالی الَقَلم، و قلم را فرمود که بر لوح بگَرد و بنویس هر چه تا قیامت بخواهد بود؛ پس هر چه خواست آفریدن و خواست بودن تا رستخیز، همه قلم بنوشت به امر حقّ عزّ و جلّ. (تاریخ بلعمی)
قلمرو ادبی: تضمین: اوّلُ مٰا خَلقَ اللهُ تعالی الَقَلم [نخستین چیزی که یزدان آفرید قلم است.] / قلم را فرمود: جانبخشی / کمی آرایه‌های ادبی / واژه‌آرایی: آفرید؛ خواست / تناسب: لوح، قلم، بنویس
قلمروزبانی: حق تعالی: خداوند والا / لوح: تخته / رستخیز: قیامت / عزّ و جلّ: گرامی و شکوه مند است
۳- در کدام یک از بیت‌ها، شاعر از آرایۀ ترصیع، بهره برده است؟ دلیل انتخاب خود را بنویسید.
دانه باشی مرغکانت برچِنَند / غنچه باشی کودکانت برکَنَند (مولوی) ترصیع
دانه / باشی / مرغکانت / برچنند
غنچه / باشی / کودکانت / برکنند
همه واژگان (به جز واژگان تکراری) مصراع نخست با قرینهٔ خود در مصراع دوم سجع متوازی می سازند.
بدان حجّت که دل را زنده دارد / بدان آیت که جان را بنده دارد (نظامی) موازنه
بدان / حجت / که / دل / را / زنده / دارد
بدان / آیت / که / جان / را / بنده / دارد
همه واژگان (به جز واژگان تکراری) مصراع نخست با قرینهٔ خود در مصراع دوم سجع می سازند. این تقابل سجع‌ها افزایش دهندهٔ موسیقی درونی شعر است (همه سجع‌ها متوازی است بجز دل و جان که متوازن است).
خوشا چون سروها استادنی سبز / خوشا چون برگ‌ها افتادنی سبز (قیصر امین پور) ترصیع
خوشا / چون / سروها / استادنی / سبز
خوشا / چون / برگ‌ها / افتادنی / سبز
استادن: ایستادن
همه واژگان (به جز واژگان تکراری) مصراع نخست با قرینهٔ خود در مصراع دوم سجع متوازی می سازند. این تقابل سجع‌ها افزایش دهندهٔ موسیقی درونی شعر است. [برخی سرو را با برگ در نظر گرفته اند و بیت را آراسته به موازنه می دانند.]
برند از برای دلی بارها / خورند از برای گلی خارها (سعدی) ترصیع
برند / از / برای / دلی / بارها
خورند / از / برای / گلی / خارها
همه واژگان (به جز واژگان تکراری) مصراع نخست با قرینهٔ خود در مصراع دوم سجع متوازی است. این تقابل سجع‌ها افزایش دهندهٔ موسیقی درونی شعر است.
ما چو ناییم و نوا در ما ز توست ما چو کوهیم و صَدا در ما ز توست (مولوی) ترصیع
ما / چو / ناییم / و / نوا / در / ما / ز / توست
ما / چو / کوهیم / و / صدا / در / ما / ز / توست
همه واژگان (به جز واژگان تکراری) مصراع نخست با قرینهٔ خود در مصراع دوم سجع متوازی است. این تقابل سجع‌ها افزایش دهندهٔ موسیقی درونی شعر است. [برخی این بیت را نمونه ای از آرایه ترصیع به شمار آورده اند و ناییم را در برابر کوهیم نشانده اند. باید در نظر داشت که «ناییم» از دو واژه «نای» و «یم» ساخته شده است؛ پس «نای» در برابر «کوه» می نشیند.]
۴- بیت زیر را تقطیع هجایی کنید.
دانه باشی مرغکانت برچِنَند / غنچه باشی کودکانت برکَنَند (مولوی)
خط عروضی: دانِ باشی مُرغَکانَت برچِنَند. غُنچِ باشی کودَکانَت بَرکَنَند.
| پایه‌های آوایی | دا نِ با شی | مُر غَ کا نَت | بَر چِ نَند |
| پایه‌های آوایی | غُن چِ با شی | کو دَ کا نَت | بَر کَ نَند |
| وزن | فاعِلاتُن | فاعِلاتُن | فاعِلُن |
| نشانه‌های هجایی | ـ U ـ ـ | ـ U ـ ـ | ـ U ـ |
