در درس‌های گذشته با اوزان همسان، که از تکرار یک پایه آوایی، ایجاد می‌شد، آشنا شده‌ایم. اکنون با گونه‌ای دیگر از وزن‌های همسان، آشنا می‌شویم:

به آهنگ خوانش شعر زیر، توجّه کنید:

ای باد بامدادی، خوش می‌روی به شادی / پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی (سعدی)

بازگردانی: ای باد صبحگاهی، شادمانه و با خوشی می‌وزی. تو روحم را به روح یارم پیوند زدی و پیام او را به من رساندی.

ای  با  د	با  م دا  دی	خُش می  رَ	وی بِ شا دی
پِی وَن دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  م	دو ست دا  دی

می‌بینیم که نظم همسان پایه‌های این بیت، دو لخَتی است، یعنی دو واژه با هم، پایه آوایی به شمار می‌آیند. به بیان دیگر، وزن این شعر از تکرار یک پایه همسان، حاصل نشده است، بلکه پایه‌ها، یک درمیان تکرار شده است. در اینجا هر مصراع، به دو پاره، تقسیم می‌شود. موسیقی و آهنگ پاره دوم، تکرار موسیقی پاره نخست است. این نوع وزن، وزن همسان دولَختی یا «دوری^۱» نامیده می‌شود. در وزن دوری میانه هر مصراع با درنگ و مکثی آشکار، همراه است. در خوانش هم این گسست آوایی باید رعایت شود.

برای درک بهتر نظم پایه‌های همسان دولخَتی، وزن و نشانه‌های هجایی بیت را نشان می‌دهیم.

پایه‌های آوایی	ای  با  دِ	با  م  دا  دی	خُش می  رَ	وی بِ شا دی
پایه‌های آوایی	پِی وَن  دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  مِ	دو ست دا  دی
وزن	مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	ـ U ـ ـ	ـ ـ U	ـ U ـ ـ

با خوانش صحیح بیت متوجه می‌شویم که هر مصرع چهار پایه آوایی دارد و از دو پاره همسان تشکیل شده است.

وزن بیت بر پایه برش هجایی «سه تایی – چهارتایی» است. اگر هجاها را به شیوه «چهارتایی – سه تایی» دسته بندی کنیم، وزن واژه «مُستفعِلُن فَعولُن» می‌شود.

۱٫ برخی از اوزان همسان دو لختی، ویژگی‌های اوزان دوری را ندارند.

توجّه:

در نظم همسان دو لخَتی، هر مصراع از دو پاره همگون تشکیل می‌شود. در این نوع وزن، هر نیم مصراع در حکم یک مصراع است. هجای پایان نیم مصراع، مانند پایان مصراع بلند محسوب می‌شود، بنابراین هجای کوتاه یا کشیده در پایان نیم مصراع، هجای بلند به شمار می‌آید.

به نظم هجاهای بیت زیر توجّه کنید:

سلسله موی دوست، حلقه دام بلاست / هر که در این حلقه نیست، فارغ از این ماجراست (سعدی)

بازگردانی: موی دوست مانند زنجیر است و مرا در دام بلا می‌اندازد. هر کس در حلقه عاشقان باشد نمی‌داند که این دام چه ماجرایی دارد.

سِل سِ لِ  یِ	مو یِ دوست	حَل قِ یِ  دا	مِ  بَ  لاست
هَر کِ  د  رین	حَلـ قِ  نیست	فا ر غَ  زین	ما جَـ راست

می‌بینیم که هجای پایان نیم مصراع، «دوست» و «نیست» هجای کشیده است، امّا به صورت یک هجای بلند محسوب می‌شود.

اکنون که پایه‌های آوایی این شعر را درک کرده‌ایم، آن را با وزن و نشانه‌های هجایی، نشان می‌دهیم:

پایه‌های آوایی	سِل سِ لِ  یِ	مو یِ دوست	حَل قِ یِ  دا	مِ  بَ  لاست
پایه‌های آوایی	هَر کِ  د  رین	حَلـ قِ  نیست	فا ر غَ  زین	ما جَـ راست
وزن	مُفتَعِلُن	فاعِلُن	مُفتَعِلُن	فاعِلُن
نشانه‌های هجایی	ـ U U ـ	ـ U  ـ	ـ U U ـ	ـ U  ـ

وزن این بیت «مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن» است

به نمونه‌ای دیگر توجّه کنید:

هان ای دل عبرت بین، از دیده عبر کن‌ هان / ایوان مداین را، آیینه عبرت دان (خاقانی) / ایوان: کاخ

بازگردانی: ای دل پندپذیر، جهان را ببین و عبرت بگیر. کاخ تیسفون برای ما مانند آیینه عبرت است.

ها  نِی  دِ	لِ عِبـ رَت  بین	از  دیـ  دِ	عِ  بَر  کُن  هان
ای وا  نِ	مَـ دا یِن  را	آ    ایـ  نِ	یِ  عِبـ رَت  دان

پایه‌های آوایی این شعر نیز از ارکان دولختی (متناوب) تشکیل شده است.

همین بیت را با وزن و نشانه‌های هجایی نشان می‌دهیم:

پایه‌های آوایی	ها  نِی  دِ	لِ عِب رَت  بین	از  دی  دِ	عِ  بَر  کُن  هان
پایه‌های آوایی	ای وا  نِ	مَ دا یِن  را	آ    ای  نِ	یِ  عِب رَت  دان
وزن	مَفعولُ	مَفاعیلُن	مَفعولُ	مَفاعیلُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	U ـ ـ ـ	ـ ـ U	U ـ ـ ـ

بیت چهارپایه آوایی دارد و از دو پاره همسان تشکیل شده است؛ پاره دوم تکرار پاره نخست است.

به بیان دیگر وزن این بیت از تکرار دو پایه متفاوت «مفعولُ مفاعیلن» به صورت دوبار در هر مصراع است که وزن همسان دو لختی (دوری) به شمار می‌آید.

وزن بیت، بر پایه برش هجایی «سه تایی – چهارتایی» به دست آمده، اگر هجاها را به «چهارتایی سه تایی» دسته بندی کنیم، وزن «مستفعلُ مفعولن» می‌شود.

گوشزد: هر گاه در آغاز شعر وزن «مفعولُ» به دست آید، مصراع را می‌توان به دو گونه برش زد.

توجّه:

در اوزان همسان دو لختی، دو پاره با هم یک واحد موسیقایی به شمار می‌آیند.

آرایش پایه‌ها در اوزان همسان تک پایه‌ای و دولختی را می‌توان به گونه زیر نشان داد:

همسان تک پایه ای: الف الف الف الف = □ □ □ □

همسان دولختی: الف ب // الف ب = ∆ □ // ∆ □

افزون براین وزن‌ها، در شعر فارسی وزن‌های همسان دولختی دیگری وجود دارد، مانند بیت زیر:

تا دل هرزه گرد من رفت به چین زلف او / زان سفر دراز خود عزم وطن نمی‌کند (حافظ)

بازگردانی: از زمانی که دل ولگرد من اسیر زلف یار شد دیگر دست از عشق او برنمی‌دارد.

وزن بیت زیر «مفتعلن مفاعلن/ مفتعلن مفاعلن» است:

پایه‌های آوایی	تا  دِ لِ هَر	زِ  گَر  دِ  مَن	رَفـ ت بـِ چی	نـِ  زُل فِ او
پایه‌های آوایی	زان  سـَ فـَ رِ	دِ را  زِ خُد	عَز مِ وَ طَن	نِ می کُـ  نَد
وزن	مُفتَعِلُن	مَفاعِلُن	مُفتَعِلُن	مَفاعِلُن
نشانه‌های هجایی	ـ U U ـ	U ـ U ـ	ـ U U ـ	U ـ U ـ

برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.

خودارزیابی

۱- کدام یک از بیت‌های زیر، دارای نظم همسان دولختی است؟ پس از تعیین پایه‌های آوایی هر یک، وزن آن را بنویسید:

الف) یک عمر دور و تنها، تنها به جرم اینکه / او سرسپرده می‌خواست، من دل سپرده بودم (بهمنی) / همسان دولختی

بازگردانی: من یک عمر دور و تنها زندگی کردم. فقط به این دلیل که دلبرم دوست سرسپرده می‌خواست؛ ولی من دلم را به او داده بودم.

خط عروضی: یِک عُمر دورُ تَنها، تَنها بِ جُرمِ اینکِ / او سَرسِپُردِ می‌خاست، مَن دِل سِپُردِ بودَم

پایه‌های آوایی	یِک  عُم  ر	دو   رُ    تَنـ   ها	تَنـ  ها  بِ	جُر مِ این کِ
پایه‌های آوایی	او  سَر  سـ	پُر  دِ  می  خاست	مَن دِل  سـِ	پُر دِ بو  دَم
وزن	مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	ـ U ـ ـ	ـ ـ U	ـ U ـ ـ

ب) درودی چو نور دل پارسایان / بدان شمع خلوتگه پارسایی (حافظ) / همسان تک پایه ای

بازگردانی: سلامی مانند نور دل پارسایان از سوی من به آن یاری که مانند شمع خلوتگاه پارسایی است.

خط عروضی: دُرودی چُ نورِ دِلِ پارسایان / بِدان شَمعِ خَلوَتگَهِ پارسایی

پایه‌های آوایی	دُ  رو دی	چُ  نو  ر	دِ  لِ  پا	ر سا یان
پایه‌های آوایی	بـِ  دان شَم	عِ خلَـ  وَت	گـَ  هِ  پا	ر سا  یی
وزن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ	U ـ ـ	U ـ ـ	U ـ ـ

۲- در نمونه‌های زیر، بیت‌هایی را که وزن همسان دولختی دارند، مشخص کنید:

الف) الفبای درد از لبم می‌تراود / نه شبنم که خون از شبم می‌تراود (قیصرامین پور)

بازگردانی: سخنانم آکنده از درد و رنج است. شامگاه شبنم نمی‌تراود؛ بلکه خون و درد و رنج من از آن تراوش می‌کند.

خط عروضی: اَلِفبایِ دَردَز لَبَم می‌تَراوَد / نَ شَبنَم کِ خونَز شَبَم می‌تَراوَد

پایه‌های آوایی	ا  لِفـ   با	یِ  دَر  دَز	لَ   بَم  می	تَ را وَد
پایه‌های آوایی	نَ  شَب نَم	کِـ  خو نَز	شَـ  بَم  می	تَـ را  وَد
وزن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ	U ـ ـ	U ـ ـ	U ـ ـ

ب) آیینه سکندر، جام می است بنگر / تا بر تو عرضه دارد احوال ملک دارا (حافظ)

بازگردانی: جام می مانند آیینه اسکندر است که همه چیز را در آن می‌توان دید. به آن نگاه کن تا حال پادشاهی داریوش را به تو نشان دهد.

خط عروضی: آیینِ یِ سِکَندَر، جامِ مِیَست بِنگَر / تا بَر تُ عَرضِ دارَد اَحوالِ مُلکِ دارا

پایه‌های آوایی	آ  یی  نِ	یِ سِ  کَن  در	جا  مِ   مِ  یَس	ت  بِن  گَر
پایه‌های آوایی	تا   بَر  تُ	عَر ضِ  دا رَد	اَح  وا  لِ  مُل	کِ  دا  را
وزن	مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	ـ U ـ ـ	ـ ـ U	ـ U ـ ـ

پ) ای صبح شب نشینان جانم به طاقت آمد / از بس که دیر ماندی چون شام روزه داران (سعدی)

بازگردانی: ای کسی که مانند صبح شب زنده دارانی. دیگر تحمل ندارم، زیرا تو مانند شامگاه روزه داران دیر می‌آیی.

خط عروضی: اِی صُبحِ شَب نِشینان جانَم بِ طاقَتامَد / اَز بَس کِ دیر ماندی چُن شامِ روزِداران

پایه‌های آوایی	ای  صُب حِ	شَب  نِ  شی  نان	جا  نَم  بِ طا	قَ  تا  مَد
پایه‌های آوایی	از  بَس کِ	دی ر   مان  دی	چُن  شا  مِ رو	زِ  دا  ران
وزن	مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	ـ U ـ ـ	ـ ـ U	ـ U ـ ـ

ت) چو دل بر نهی بر سرای کهن / کند ناز و از تو بپوشد سخن (فردوسی)

بازگردانی: اگر به این جهان مادی دل ببندی و به آن وابسته شوی ناز می‌کند و از تو حقایق را می‌پوشاند.

خط عروضی: چُ دِل بَر نَهی بَر سَرایِ کُهَن / کُنَد نازُ اَز تُ بِپوشَد سُخَن

پایه‌های آوایی	چُ  دِل  بَر	نَ  هی  بَر	سَ را یِ	کُ هَن
پایه‌های آوایی	کُ  ندَ  نا	زُ  اَز  تُ	بِ پو شَد	سُ خَن
وزن	فَعولُن	فَعولُن	فَعولُن	فَعَلْ
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ	U ـ ـ	U ـ ـ	U ـ

۳- پایه‌های آوایی بیت‌های زیر را مشخّص کنید و با ذکر دلیل بنویسید که چرا ابیات زیر دارای وزن همسان دولختی هستند؟

الف) باغ سلام می‌کند، سرو قیام می‌کند / سبزه پیاده می‌رود، غنچه سوار می‌رسد (مولوی)

بازگردانی: باغ مانند انسان سلام می‌کند. سرو می‌ایستد. سبزه پیاده می‌رود و غنچه سواره می‌آید.

خط عروضی: باغ سَلام می‌کُند، سَرو قِیام می‌کند / سَبزِ پِیادِ می‌رَود، غُنچِ سَوار می‌رَسد

پایه‌های آوایی	با  غ سَ لا	م  می  کُ  نَد	سَر و ق یا	م می کُ  نَد
پایه‌های آوایی	سَب  زِ پ یا	دِ می  رَ  وَد	غُن چِ سَ وا	ر می رَ  سَد
وزن	مُفتَعِلُن	مَفاعِلُن	مُفتَعِلُن	مَفاعِلُن
نشانه‌های هجایی	ـ U U ـ	U ـ U ـ	ـ U U ـ	U ـ U ـ

ب) ای صاحب کرامت، شکرانه سلامت / روزی تفقّدی کن درویش بینوا را (حافظ)

بازگردانی: ای انسان بخشنده به شکرانه تندرستی ات از این فقیر بینوا دلجویی کن.

خط عروضی: ای صاحِبِ کَرامَت، شُکرانِ یِ سَلامَت / روزی تَفققُدی کُن دَرویشِ بینَوا را

پایه‌های آوایی	ای  صا حِ	بِ  کَ  را  مَت	شُک را نِ	یِ سَ لا مَت
پایه‌های آوایی	رو  زی تَ	فَق قُ  دی کُن	دَر وی شِ	بی نَ وا  را
وزن	مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	ـ U ـ ـ	ـ ـ U	ـ U ـ ـ

۴- بیت زیر را بخوانید و مطابق جدول زیر، پایه‌های آوایی، وزن و نشانه‌های هجایی آن را بنویسید.

ای دوست شکر خوشتر یا آن که شکر سازد؟ / خوبی قمر بهتر، یا آن که قمر سازد؟ (مولوی)

بازگردانی: ای دوست شکر بهتر است یا کسی که شکر می‌سازد؟ زیبایی ماه بهتر است یا کسی که ماه را آفریده است؟

خط عروضی: ای دوست شِکَر خُشتَر یا آن کِ شِکَر سازَد؟ / خوبی یِ قَمَر بِهتَر، یا آن کِ قَمر سازَد؟

پایه‌های آوایی	ای دو ست	شِ کَر خُش  تَر	یا آن کِ	شِ  کَر سا زَد
پایه‌های آوایی	خو بی یِ	قَ مَر  بِه تَر	یا آن کِ	قَ مَر سا  زَد
وزن	مَفعولُ	مَفاعیلُن	مَفعولُ	مَفاعیلُن
نشانه‌های هجایی	ـ ـ U	U ـ ـ ـ	ـ ـ U	U ـ ـ ـ

۵- برای هر کدام از موارد زیر از خودارزیابی‌ها نمونه‌ای بیابید و بنویسید:

الف) مجاز: دارا به معنای داریوش است و مجاز از همه فرمانروایان.

ب) استعاره: شمع خلوتگه پارسایی؛ الفبای درد از لبم می‌تراود؛ ای صبح شب نشینان؛ باغ سلام می‌کند…؛ سرای کهن

پ) تشبیه: درودی چو نور دل پارسایان؛ آیینه سکندر، جام می است؛ چون شام روزه داران؛

۶- بیت خودارزیابی ۴ را از نظر فکری تحلیل کنید.

– سخنور اشاره به این دارد که دست از زیبایی دروغین بکش و در پی سرچشمه راستین عشق و زیبایی باش.

برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.

پی دی اف درس یازدهم علوم و فنون یازدهم

وزن واژه (پایه آوایی شعر فارسی)