شیوه یافتن وزن شعر
مرحله ۱: خط عروضی ←

برای نوشتن خط عروضی، نخست باید شعر را درست بخوانیم و نباید شکل نوشتاری واژه ها، ما را دچار لغزش کند. اگر نمی توانید شعرهای کهن را درست بخوانید، بهتر است که تارآوای (پادکست) سرایندگان بزرگ را در گوشی خود بیندوزید و به آنها گوش فرادهید. بدین شیوه کم کم در این زمینه توانا خواهید شد.
دیگر اینکه در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:
۱- اگر در شیوا خواندن شعر، همزۀ آغاز هجا (وقتی قبل از آن بیصدا باشد) تلفّظ نشود، در خط نیز همزه را باید سترد؛ مانند: «طاعت آن» به صورت «طاعتان» و «پیش آر» به صورت «پیشار» تلفّظ میشود.
۲- در خطّ عروضی باید حرکات (صدادارهای کوتاه) گذاشته شود.
۳- حرفهایی که در خط هست، امّا به تلفّظ درنمیآید، در خطّ عروضی حذف میشود، مانند: «خویش» که «خیش» نوشته می شود.
۴- روشن است کلماتی مانند «تو»،«دو» و «و» ربط (عطف) به صورتی که تلفّظ میشوند، باید نوشته شوند یعنی به صورت «تُ»، «دُ» ،« ﹹ »؛ معمولاً «و» عطف یا ربط، به ویژه در شعر به صورت «ﹹ »(ضمّه) تلفّظ میگردد؛ مثل من و او ← مَنُ او.
۵- در زبان فارسی، هیچ واژهای با صدادار (مصوّت، واکه) آغاز نمیشود؛ بنابراین، واژههایی که به ظاهر با صدادار (مصوّت، واکه) آغاز میشوند، در ابتدای خود یک بیصدا (صامت، همخوان) همزه دارند.
۶- حرف تشدیددار (مشدّد) را دوبار مینویسیم؛ مانند «درّنده» ←«دَررَندِ»
۷- صدادار (مصوّت، واکه) بلند پیش از «نْ» (نون ساکن) کوتاه به شمار میآید.
۸- واژگانی همانند: «نو» و «شوق» به شکل پیشرو برش میخورند ← «ن/ ﹹ / و» – «ش/ ﹹ / و/ ق»
۹- واژگانی همانند: «خیابان» و «بیابان»، «خِ یابان» و «بِ یابان» به زبان آورده می شود و به شکل پیشرو برش میخورند ← «خِ/ یا / بان» – «بِ/یا / بان».
مرحله ۲: برش هجایی ← بیت را به هجاهای تشکیل دهنده آن برش می زنیم.
هجا همان بخش است و هر هجا فقط یک مصوت دارد.
هجاهای زبان فارسی به سه دسته تقسیم میشوند:
گونه های هجا در زبان پارسی

مرحله ۳: نشانه هجایی ← نشانههای هر هجای کوتاه(U)، بلند(–) و کشیده(-U) را زیر آن می نویسیم.
پس از اینکه نشانههای هجایی نگاشته شد، نشانههای هجایی مصراع نخست و دوم را با هم میسنجیم و اگر ناهمگونی هست با توجه به اختیار زبانی و اختیار وزنی این ناهمگونی را بر طرف میکنیم.
مرحله ۴: برش آوایی ← هجاها را به دستههای «چهارتایی»، «سه تایی»«چهارتایی سه تایی» یا « سه تایی چهارتایی» برش می زنیم تا نظمی به دست آید. اگر نظمی به دست نیامد بیت وزن ناهمسان دارد.
مرحله ۵: وزن واژه ← برای هر یک از پایههای آوایی همتراز آن را از جدول زیر می نویسیم.
پایه های آوایی شعر فارسی

مرحله ۶: نامگذاری وزن (بحر) ← برای وزن واژههای به دست آمده نامی برمی گزینیم؛
مفاعیلن: هَزَج، فاعِلاتُن: رَمَل، مستفعلن: رَجَز و فَعولُن: مُتقارب.

گونه های وزن در زبان پارسی





همسان تکپایهای
ای ساربان، آهسته ران، کآرام جانم میرود / وان دل که با خود داشتم، با دلستانم میرود (سعدی)
مرحله ۱: خط عروضی ← ای سارِبان، آهِستِ ران، کارامِ جانَم میرَوَد / وان دِل کِ با خُد داشتَم، با دِلستانَم میرَوَد.
مرحله ۲: برش هجایی ←
اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
مرحله ۳: نشانه هجایی ←
اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
– – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
مرحله ۴: برش آوایی ←
اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
– – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
مرحله ۵: وزن واژه ←
اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
– – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن |
مرحله ۶: نامگذاری وزن (بحر)
اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
– – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن |
نام بحر: رجز مثمن سالم (همسان) |



همسان دولختی
ای باد بامدادی، خوش میروی به شادی / پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی (سعدی)
مرحله ۱: خط عروضی ← ای بادِ بامدادی، خُش میرَوی بِ شادی / پِیوَندِ روح کَردی، پِیغامِ دوست دادی.
مرحله ۲: برش هجایی ←
ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
مرحله ۳: نشانه هجایی ←
ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
– – U | – U – – | – – U | – U – – |
مرحله ۴: برش آوایی ←
ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
– – U | – U – – | – – U | – U – – |
مرحله ۵: وزن واژه ←
ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
– – U | – U – – | – – U | – U – – |
مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
مرحله ۶: نامگذاری وزن (بحر)
ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
– – U | – U – – | – – U | – U – – |
مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
(همسان دولختی) |
این وزن را می توان به شکل «مستفعلن فعولن // مستفعلن فعولن» نیز برش زد.
گوشزد: هر گاه پایه آوایی نخست شعری «مفعولُ» درآید، می توان آن را به دو صورت برش زد.




ناهمسان
به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)
مرحله ۱: خط عروضی ← بِ حُسنِ خُلقُ وَفا کَس بِ یارِ ما نَرِسَد / تُ را دَرین سُخَنِنکارِ کارِ ما نَرِسَد.
مرحله ۲: برش هجایی ←
بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
مرحله ۳: نشانه هجایی ←
بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
مرحله ۴: برش آوایی ←
بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
مرحله ۵: وزن واژه ←
بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
مَفاعِلُن | فَعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلُن |
مرحله ۶: نامگذاری وزن (بحر)
بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
مَفاعِلُن | فَعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلاتُن |
(ناهمسان) |
شعر فارسی یکی از پروزن ترین ها در جهان است. در زیر نام دستگاه های پارسی را می آوریم.
۱- بسیط
۲- جدید
۳- خفیف
۴- رجز
۵- رمل
۶- سریع
۷- طویل
۸- قریب
۹- کامل
۱۱- متقارب
۱۲- مجتث
۱۳- مدید
۱۴- مشاکل
۱۵- مضارع
۱۶- مقتضب
۱۷- منسرح
۱۸- وافر
۱۹- هزج
اختیارات زبانی در شعر پارسی

اختیارات وزنی

وزن های پرکاربرد فارسی
زحافات (مربوط به آموزههای دانشگاه است)
زحافها یا شاخهها | |||||||
ردیف | زحاف | معنای لغوی | رکن به دست آمده | حروف سترده شده | رکنی که در آن زحاف به انجام میرسد | رکن به دست آمده | رکن جایگزین شده |
۱ | جَبّ | خُصی کردن | مجبوب | حذف ۴ و ۵ و ۶ و ۷ | مفاعیلن | مفا | فَعَل ( U–) |
2 | جَحف | پاک ببردن | مجحوف | حذف ۱ و۲ و ۳ و۴ و۵ | فاعلاتن | تن | فَع (–) |
۳ | حَذف | انداختن | محذوف | حذف هجای آخر | مفاعیلن و فاعلاتن و فعولن | مفاعی و فاعلا و فعو | فعولن و فاعلن و فَعَل |
۴ | خَبن | درهم پیچیدن | مخبون | حذف ۲ | فاعلاتن و مستفعلن | فعلاتن و مُتَفعِلن | فعلاتن و مفاعلن |
۵ | خَرب | ویران کردن | اَخرَب | حذف 1 و ۷ | مفاعیلن | فاعیلُ | مفعولُ |
۶ | خَرم | بینی بریدن | اَخرَم | حذف ۱ | مفاعیلن | فاعیلن | مفعولن |
۷ | شَکل | دست و پای شتر را بستن | مشکول | حذف ۲ و ۷ | فاعلاتن | فعلاتُ | فعلاتُ |
۸ | طَیّ | درنوردیدن | مَطوی | حذف 4 | مستفعلن و مفعولاتُ | مستعلن و مفعلاتُ | مفتعلن و فاعلاتُ |
۹ | قَبض | گرفتن | مقبوض | حذف 5 | مفاعیلن و فعولن | مفاعلن و فعولُ | مفاعلن و فعولُ |
۱۰ | قَصر | کوتاه کردن | مقصور | حذف آخر و تسکین ماقبل آخر | مفاعیلن وفاعلاتن و فعولن | مفاعیل و فاعلات و فعول | مفاعیل و فاعلان و فعول |
۱۱ | قَطع | جدا کردن | مقطوع | حذف آخر و تسکین ماقبل آخر | مستفعلن | مستفعل | مفعولن |
۱۲ | کَشف | برهنه کردن اندام | مکشوف | حذف ۴ و 7 | مفعولاتُ | مفعلا | فاعلن |
۱۳ | کَفّ | بازداشتن | مکفوف | حذف 7 | مفاعیلن و فاعلاتن | مفاعیلُ و فاعلاتُ | مفاعیلُ و فاعلاتُ |
۱۴ | نَحر | گلو بریدن | منحور | حذف ۱ و ۲ و ۳ و۴ و۷ | مفعولاتُ | لا | فع (–) |