شیوه یافتن وزن شعر
مرحله ۱: خط عروضی ←
برای نوشتن خط عروضی، نخست باید شعر را درست بخوانیم و نباید شکل نوشتاری واژه ها، ما را دچار لغزش کند.
در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:
۱- اگر در شیوا خواندن شعر، همزۀ آغاز هجا (وقتی قبل از آن بی‌صدا باشد) تلفّظ نشود، در خط نیز همزه را باید سترد.
۲- در خطّ عروضی باید حرکات (صدادارهای کوتاه) گذاشته شود.
۳- حرف‌هایی که در خط هست، امّا به تلفّظ درنمی‌آید، در خطّ عروضی حذف می‌شود.
۴- در زبان فارسی، هیچ واژه‌ای با صدادار (مصوّت، واکه) آغاز نمی‌شود؛ بنابراین، واژه‌هایی که به ظاهر با صدادار (مصوّت، واکه) آغاز می‌شوند، در ابتدای خود یک بی‌صدا (صامت، همخوان) همزه دارند.
۵- حرف تشدیددار (مشدّد) را دوبار می‌نویسیم.
۶- صدادار (مصوّت، واکه) بلند پیش از «نْ» (نون ساکن) کوتاه به شمار می‌آید.
۷- واژگانی همانند: «نو» و «شوق» به شکل پیش‌رو برش می‌خورند ← «ن/ ﹹ / و» – «ش/ ﹹ / و/ ق»
مرحله ۲: برش هجایی ← بیت را به هجاهای تشکیل دهنده آن برش می زنیم.
هجا همان بخش است و هر هجا فقط یک مصوت دارد.
هجاهای زبان فارسی به سه دسته تقسیم می‌شوند:
گونه های هجا در زبان پارسی
مرحله ۳: نشانه هجایی ← نشانه‌های هر هجای کوتاه(U)، بلند(–) و کشیده(-U) را زیر آن می نویسیم.
پس از اینکه نشانه‌های هجایی نگاشته شد، نشانه‌های هجایی مصراع نخست و دوم را با هم می‌سنجیم و اگر ناهمگونی هست با توجه به اختیار زبانی و اختیار وزنی این ناهمگونی را بر طرف می‌کنیم.
مرحله ۴: برش آوایی ← هجاها را به دسته‌های «چهارتایی»، «سه تایی»«چهارتایی سه تایی» یا « سه تایی چهارتایی» برش می زنیم تا نظمی به دست آید. اگر نظمی به دست نیامد بیت وزن ناهمسان دارد.
مرحله ۵: وزن واژه ← برای هر یک از پایه‌های آوایی همتراز آن را از جدول زیر می نویسیم.
پایه های آوایی شعر فارسی
مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر) ← برای وزن واژه‌های به دست آمده نامی برمی گزینیم؛
مفاعیلن: هَزَج، فاعِلاتُن: رَمَل، مستفعلن: رَجَز و فَعولُن: مُتقارب.
گونه های وزن در زبان پارسی
همسان تک‌پایه‌ای
ای ساربان، آهسته ران، کآرام جانم می‌رود / وان دل که با خود داشتم، با دلستانم می‌رود (سعدی)
مرحله ۱: خط عروضی ← ای سارِبان، آهِستِ ران، کارامِ جانَم می‌رَوَد / وان دِل کِ با خُد داشتَم، با دِلستانَم می‌رَوَد.
مرحله ۲: برش هجایی ←
| اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
| وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
مرحله ۳: نشانه هجایی ←
| اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
| وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
| – – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
مرحله ۴: برش آوایی ←
| اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
| وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
| – – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
مرحله ۵: وزن واژه ←
| اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
| وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
| – – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
| مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن |
مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)
| اِی سا رِ بان | آ هِس تِ ران | کا را مِ جا | نَم می رَ وَد |
| وان دِل کِ با | خُد دا ش تَم | با دِل سِ تا | نَم می رَ وَد |
| – – U – | – – U – | – – U – | – – U – |
| مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن |
| نام بحر: رجز مثمن سالم (همسان) |
همسان دولختی
ای باد بامدادی، خوش می‌روی به شادی / پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی (سعدی)
مرحله ۱: خط عروضی ← ای بادِ بامدادی، خُش می‌رَوی بِ شادی / پِیوَندِ روح کَردی، پِیغامِ دوست دادی.
مرحله ۲: برش هجایی ←
| ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
| پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
مرحله ۳: نشانه هجایی ←
| ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
| پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
| – – U | – U – – | – – U | – U – – |
مرحله ۴: برش آوایی ←
| ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
| پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
| – – U | – U – – | – – U | – U – – |
مرحله ۵: وزن واژه ←
| ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
| پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
| – – U | – U – – | – – U | – U – – |
| مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)
| ای با دِ | با م دا دی | خُش می رَ | وی بِ شا دی |
| پِی وَن دِ | رو ح کَر دی | پِی غا مِ | دو ست دا دی |
| – – U | – U – – | – – U | – U – – |
| مَفعولُ | فاعِلاتُن | مَفعولُ | فاعِلاتُن |
| (همسان دولختی) |
این وزن را می توان به شکل «مستفعلن فعولن // مستفعلن فعولن» نیز برش زد.
ناهمسان
به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)
مرحله ۱: خط عروضی ← بِ حُسنِ خُلقُ وَفا کَس بِ یارِ ما نَرِسَد / تُ را دَرین سُخَنِنکارِ کارِ ما نَرِسَد.
مرحله ۲: برش هجایی ←
| بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
| تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
مرحله ۳: نشانه هجایی ←
| بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
| تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
| U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
مرحله ۴: برش آوایی ←
| بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
| تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
| U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
مرحله ۵: وزن واژه ←
| بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
| تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
| U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
| مَفاعِلُن | فَعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلُن |
مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)
| بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
| تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
| U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
| مَفاعِلُن | فَعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلاتُن |
| (ناهمسان) |
شعر فارسی یکی از پروزنترین ها در جهان است. در زیر نام دستگاه های پارسی را می آوریم.
۱- بسیط
۲- جدید
۳- خفیف
۴- رجز
۵- رمل
۶- سریع
۷- طویل
۸- قریب
۹- کامل
۱۱- متقارب
۱۲- مجتث
۱۳- مدید
۱۴- مشاکل
۱۵- مضارع
۱۶- مقتضب
۱۷- منسرح
۱۸- وافر
۱۹- هزج
اختیارات زبانی در شعر پارسی
اختیارات وزنی
