در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:

1. اگر در شیوا خواندن شعر، همزۀ آغاز هجا (وقتی قبل از آن صامتی باشد) تلفّظ نشود، در خط نیز همزه را باید حذف کرد.
2. در خطّ عروضی باید حرکات (مصوّت های کوتاه) گذاشته شود.
3. حروفی که در خط هست، امّا به تلفّظ درنمی‌آید، در خطّ عروضی حذف می‌شود.
4. در زبان فارسی، هیچ واژه ای با مصوّت آغاز نمی‌شود؛ بنابراین، واژه هایی که به ظاهر با مصوّت آغاز می‌شوند، در ابتدای خود یک صامت همزه دارند.
5. حرف مشدّد را دوبار می‌نویسیم.
6. مصوّت بلند پیش از «نْ» (نون ساکن) کوتاه به حساب می‌آید.
7. واژگانی همانند: «نو» و «شوق» به شکل پیش‌رو تقطیع می‌شوند ←  «ن/  ﹹ / و» – «ش/  ﹹ / و/ ق» 

مرحله ۲: برش هجایی ←  بیت را به هجاهای تشکیل دهنده آن برش می زنیم.

هجا همان بخش است و هر هجا فقط یک مصوت دارد.

هجاهای زبان فارسی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

گونه های هجا در زبان پارسی

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ←  نشانه‌های هر هجای کوتاه(U)، بلند(–) و کشیده(-U) را زیر آن می نویسیم.

پس از اینکه نشانه‌های هجایی نگاشته شد، نشانه‌های هجایی مصراع نخست و دوم را با هم می‌سنجیم و اگر ناهمگونی هست با توجه به اختیار زبانی و اختیار وزنی این ناهمگونی را بر طرف می‌کنیم.

مرحله ۴: برش آوایی ←  هجاها را به دسته‌های «چهارتایی»«سه تایی»«چهارتایی سه تایی» یا « سه تایی چهارتایی» برش می زنیم تا نظمی به دست آید. اگر نظمی به دست نیامد بیت وزن ناهمسان دارد.

مرحله ۵: وزن واژه ← برای هر یک از پایه‌های آوایی همتراز آن را از جدول زیر می نویسیم.

پایه های آوایی شعر فارسی

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر) ← برای وزن واژه‌های به دست آمده نامی برمی گزینیم؛

مفاعیلن: هَزَج، فاعِلاتُن: رَمَل، مستفعلن: رَجَز و فَعولُن: مُتقارب.

گونه های وزن در زبان پارسی

همسان تک‌پایه‌ای

ای ساربان، آهسته ران، کآرام جانم می‌رود / وان دل که با خود داشتم، با دلستانم می‌رود (سعدی)

مرحله ۱: خط عروضی ← ای سارِبان، آهِستِ ران، کارامِ جانَم می‌رَوَد / وان دِل کِ با خُد داشتَم، با دِلستانَم می‌رَوَد.

مرحله ۲: برش هجایی ←

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ← 

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –

مرحله ۴: برش آوایی ←  

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –

مرحله ۵: وزن واژه ←

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –
مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –	–  –  U  –
مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن
نام بحر: رجز مثمن سالم (همسان)

همسان دولختی

ای باد بامدادی، خوش می‌روی به شادی / پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی (سعدی)

مرحله ۱: خط عروضی ← ای بادِ بامدادی، خُش می‌رَوی بِ شادی / پِیوَندِ روح کَردی، پِیغامِ دوست دادی.

مرحله ۲: برش هجایی ←

ای  با  دِ	با  م  دا  دی	خُش می  رَ	وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  مِ	دو  ست  دا  دی

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ← 

ای  با  دِ	با  م  دا  دی	خُش می  رَ	وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  مِ	دو  ست  دا  دی
–  –  U	–  U  –  –	–  –  U	–  U  –  –

مرحله ۴: برش آوایی ←  

ای  با  دِ	با  م  دا  دی	خُش می  رَ	وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  مِ	دو  ست  دا  دی
–  –  U	–  U  –  –	–  –  U	–  U  –  –

مرحله ۵: وزن واژه ←

ای  با  دِ	با  م  دا  دی	خُش می  رَ	وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  مِ	دو  ست  دا  دی
–  –  U	–  U  –  –	–  –  U	–  U  –  –
مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

ای  با  دِ	با  م  دا  دی	خُش می  رَ	وی  بِ  شا  دی
پِی وَن  دِ	رو ح  کَر دی	پِی غا  مِ	دو  ست  دا  دی
–  –  U	–  U  –  –	–  –  U	–  U  –  –
مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
(همسان دولختی)

این وزن را می توان به شکل «مستفعلن فعولن // مستفعلن فعولن» نیز برش زد.

ناهمسان

به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)

مرحله ۱: خط عروضی ← بِ حُسنِ خُلقُ وَفا کَس بِ یارِ ما نَرِسَد / تُ را دَرین سُخَنِنکارِ کارِ ما نَرِسَد.

مرحله ۲: برش هجایی ←

بِ  حُس  نِ  خُل	قُ  وَ  فا  کَس	بِ  یا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رین	سُ  خَ  نِن  کا	رِ  کا  رِ  ما	نَ رِ  سَد

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ← 

بِ  حُس  نِ  خُل	قُ  وَ  فا  کَس	بِ  یا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رین	سُ  خَ  نِن  کا	رِ  کا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
U –  U –	U U  –  –	U –  U –	U U  –

مرحله ۴: برش آوایی ←  

بِ  حُس  نِ  خُل	قُ  وَ  فا  کَس	بِ  یا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رین	سُ  خَ  نِن  کا	رِ  کا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
U –  U –	U U  –  –	U –  U –	U U  –

مرحله ۵: وزن واژه ←

بِ  حُس  نِ  خُل	قُ  وَ  فا  کَس	بِ  یا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رین	سُ  خَ  نِن  کا	رِ  کا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
U –  U –	U U  –  –	U –  U –	U U  –
مَفاعِلُن	فَعِلاتُن	مَفاعِلُن	فَعِلُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

بِ  حُس  نِ  خُل	قُ  وَ  فا  کَس	بِ  یا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
تُ  را  دَ  رین	سُ  خَ  نِن  کا	رِ  کا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
U –  U –	U U  –  –	U –  U –	U U  –
مَفاعِلُن	فَعِلاتُن	مَفاعِلُن	فَعِلاتُن
(ناهمسان)

شعر فارسی یکی از پروزنترین ها در جهان است. در زیر نام دستگاه های پارسی را می آوریم.

۱- بسیط

۲- جدید

۳- خفیف

۴- رجز

۵- رمل

۶- سریع

۷- طویل

۸- قریب

۹- کامل

۱۱- متقارب

۱۲- مجتث

۱۳- مدید

۱۴- مشاکل

۱۵- مضارع

۱۶- مقتضب

۱۷- منسرح

۱۸- وافر

۱۹- هزج

اختیارات زبانی در شعر پارسی

اختیارات وزنی

وزن های پرکاربرد فارسی