وزن شعر پارسی – سعید جعفری

شیوه یافتن وزن شعر

مرحله ۱: خط عروضی ←

برای نوشتن خط عروضی، نخست باید شعر را درست بخوانیم و نباید شکل نوشتاری واژه ها، ما را دچار لغزش کند. اگر نمی توانید شعرهای کهن را درست بخوانید، بهتر است که تارآوای (پادکست) سرایندگان بزرگ را در گوشی خود بیندوزید و به آنها گوش فرادهید. بدین شیوه کم کم در این زمینه توانا خواهید شد.

دیگر اینکه در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:

۱- اگر در شیوا خواندن شعر، همزۀ آغاز هجا (وقتی قبل از آن بی‌صدا باشد) تلفّظ نشود، در خط نیز همزه را باید سترد؛ مانند: «طاعت آن» به صورت «طاعتان» و «پیش آر» به صورت «پیشار» تلفّظ می‌شود.

۲- در خطّ عروضی باید حرکات (صدادارهای کوتاه) گذاشته شود.

۳- حرف‌هایی که در خط هست، امّا به تلفّظ درنمی‌آید، در خطّ عروضی حذف می‌شود، مانند: «خویش» که «خیش» نوشته می شود.

۴- روشن است کلماتی مانند «تو»،«دو» و «و» ربط (عطف) به صورتی که تلفّظ می‌شوند، باید نوشته شوند یعنی به صورت «تُ»، «دُ» ،« ﹹ »؛ معمولاً «و» عطف یا ربط، به ویژه در شعر به صورت «ﹹ »(ضمّه) تلفّظ می‌گردد؛ مثل من و او ← مَنُ او.

۵- در زبان فارسی، هیچ واژه‌ای با صدادار (مصوّت، واکه) آغاز نمی‌شود؛ بنابراین، واژه‌هایی که به ظاهر با صدادار (مصوّت، واکه) آغاز می‌شوند، در ابتدای خود یک بی‌صدا (صامت، همخوان) همزه دارند.

۶- حرف تشدیددار (مشدّد) را دوبار می‌نویسیم؛ مانند «درّنده» ←«دَررَندِ»

۷- صدادار (مصوّت، واکه) بلند پیش از «نْ» (نون ساکن) کوتاه به شمار می‌آید.

۸- واژگانی همانند: «نو» و «شوق» به شکل پیش‌رو برش می‌خورند ← «ن/ ﹹ / و» – «ش/ ﹹ / و/ ق»

۹- واژگانی همانند: «خیابان» و «بیابان»، «خِ یابان» و «بِ یابان» به زبان آورده می شود و به شکل پیش‌رو برش می‌خورند ← «خِ/ یا / بان» – «بِ/یا / بان».

مرحله ۲: برش هجایی ← بیت را به هجاهای تشکیل دهنده آن برش می زنیم.

هجا همان بخش است و هر هجا فقط یک مصوت دارد.

هجاهای زبان فارسی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

گونه های هجا در زبان پارسی

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ← نشانه‌های هر هجای کوتاه(U)، بلند(–) و کشیده(-U) را زیر آن می نویسیم.

پس از اینکه نشانه‌های هجایی نگاشته شد، نشانه‌های هجایی مصراع نخست و دوم را با هم می‌سنجیم و اگر ناهمگونی هست با توجه به اختیار زبانی و اختیار وزنی این ناهمگونی را بر طرف می‌کنیم.

مرحله ۴: برش آوایی ← هجاها را به دسته‌های «چهارتایی»، «سه تایی»«چهارتایی سه تایی» یا « سه تایی چهارتایی» برش می زنیم تا نظمی به دست آید. اگر نظمی به دست نیامد بیت وزن ناهمسان دارد.

مرحله ۵: وزن واژه ← برای هر یک از پایه‌های آوایی همتراز آن را از جدول زیر می نویسیم.

پایه های آوایی شعر فارسی

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر) ← برای وزن واژه‌های به دست آمده نامی برمی گزینیم؛

مفاعیلن: هَزَج، فاعِلاتُن: رَمَل، مستفعلن: رَجَز و فَعولُن: مُتقارب.

گونه های وزن در زبان پارسی

همسان تک‌پایه‌ای

ای ساربان، آهسته ران، کآرام جانم می‌رود / وان دل که با خود داشتم، با دلستانم می‌رود (سعدی)

مرحله ۱: خط عروضی ← ای سارِبان، آهِستِ ران، کارامِ جانَم می‌رَوَد / وان دِل کِ با خُد داشتَم، با دِلستانَم می‌رَوَد.

مرحله ۲: برش هجایی ←

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ←

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
– – U –	– – U –	– – U –	– – U –

مرحله ۴: برش آوایی ←

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
– – U –	– – U –	– – U –	– – U –

چهارتا چهارتا نشانه های هجایی را جدا می کنیم.

مرحله ۵: وزن واژه ←

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
– – U –	– – U –	– – U –	– – U –
مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

اِی سا رِ بان	آ هِس تِ ران	کا را مِ جا	نَم می رَ وَد
وان دِل کِ با	خُد دا ش تَم	با دِل سِ تا	نَم می رَ وَد
– – U –	– – U –	– – U –	– – U –
مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن	مُستَفعِلُن
نام بحر: رجز مثمن سالم (همسان)

همسان دولختی

ای باد بامدادی، خوش می‌روی به شادی / پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی (سعدی)

مرحله ۱: خط عروضی ← ای بادِ بامدادی، خُش می‌رَوی بِ شادی / پِیوَندِ روح کَردی، پِیغامِ دوست دادی.

مرحله ۲: برش هجایی ←

ای با دِ	با م دا دی	خُش می رَ	وی بِ شا دی
پِی وَن دِ	رو ح کَر دی	پِی غا مِ	دو ست دا دی

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ←

ای با دِ	با م دا دی	خُش می رَ	وی بِ شا دی
پِی وَن دِ	رو ح کَر دی	پِی غا مِ	دو ست دا دی
– – U	– U – –	– – U	– U – –

مرحله ۴: برش آوایی ←

ای با دِ	با م دا دی	خُش می رَ	وی بِ شا دی
پِی وَن دِ	رو ح کَر دی	پِی غا مِ	دو ست دا دی
– – U	– U – –	– – U	– U – –

سه تا چهارتا/ سه تا چهارتا نشانه های هجایی را جدا می کنیم.

مرحله ۵: وزن واژه ←

ای با دِ	با م دا دی	خُش می رَ	وی بِ شا دی
پِی وَن دِ	رو ح کَر دی	پِی غا مِ	دو ست دا دی
– – U	– U – –	– – U	– U – –
مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

ای با دِ	با م دا دی	خُش می رَ	وی بِ شا دی
پِی وَن دِ	رو ح کَر دی	پِی غا مِ	دو ست دا دی
– – U	– U – –	– – U	– U – –
مَفعولُ	فاعِلاتُن	مَفعولُ	فاعِلاتُن
(همسان دولختی)

این وزن را می توان به شکل «مستفعلن فعولن // مستفعلن فعولن» نیز برش زد.

گوشزد: هر گاه پایه آوایی نخست شعری «مفعولُ» درآید، می توان آن را به دو صورت برش زد.

ناهمسان

به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)

مرحله ۱: خط عروضی ← بِ حُسنِ خُلقُ وَفا کَس بِ یارِ ما نَرِسَد / تُ را دَرین سُخَنِنکارِ کارِ ما نَرِسَد.

مرحله ۲: برش هجایی ←

بِ حُس نِ خُل	قُ وَ فا کَس	بِ یا رِ ما	نَ رِ سَد
تُ را دَ رین	سُ خَ نِن کا	رِ کا رِ ما	نَ رِ سَد

مرحله ۳: نشانه‌ هجایی ←

بِ حُس نِ خُل	قُ وَ فا کَس	بِ یا رِ ما	نَ رِ سَد
تُ را دَ رین	سُ خَ نِن کا	رِ کا رِ ما	نَ رِ سَد
U – U –	U U – –	U – U –	U U –

مرحله ۴: برش آوایی ←

بِ حُس نِ خُل	قُ وَ فا کَس	بِ یا رِ ما	نَ رِ سَد
تُ را دَ رین	سُ خَ نِن کا	رِ کا رِ ما	نَ رِ سَد
U – U –	U U – –	U – U –	U U –

چهارتا چهارتا نشانه های هجایی را جدا می کنیم.

مرحله ۵: وزن واژه ←

بِ حُس نِ خُل	قُ وَ فا کَس	بِ یا رِ ما	نَ رِ سَد
تُ را دَ رین	سُ خَ نِن کا	رِ کا رِ ما	نَ رِ سَد
U – U –	U U – –	U – U –	U U –
مَفاعِلُن	فَعِلاتُن	مَفاعِلُن	فَعِلُن

مرحله ۶: نام‌گذاری وزن (بحر)

بِ حُس نِ خُل	قُ وَ فا کَس	بِ یا رِ ما	نَ رِ سَد
تُ را دَ رین	سُ خَ نِن کا	رِ کا رِ ما	نَ رِ سَد
U – U –	U U – –	U – U –	U U –
مَفاعِلُن	فَعِلاتُن	مَفاعِلُن	فَعِلاتُن
(ناهمسان)

oloom-vazn وزن شعر

شعر فارسی یکی از پروزن ترین ها در جهان است. در زیر نام دستگاه های پارسی را می آوریم.

۱- بسیط

۲- جدید

۳- خفیف

۴- رجز

۵- رمل

۶- سریع

۷- طویل

۸- قریب

۹- کامل

۱۱- متقارب

۱۲- مجتث

۱۳- مدید

۱۴- مشاکل

۱۵- مضارع

۱۶- مقتضب

۱۷- منسرح

۱۸- وافر

۱۹- هزج

اختیارات زبانی در شعر پارسی

اختیارات وزنی

وزن های پرکاربرد فارسی

vazn-e-porkarbord وزن های پرکاربرد فارسی

vazn وزن های پرکاربرد فارسی

زحافات (مربوط به آموزه‌های دانشگاه است)

زحاف‌ها یا شاخه‌ها
ردیف	زحاف	معنای لغوی	رکن به دست آمده	حروف سترده شده	رکنی که در آن زحاف به انجام می‌رسد	رکن به دست آمده	رکن جایگزین شده
۱	جَبّ	خُصی کردن	مجبوب	حذف ۴ و ۵ و ۶ و ۷	مفاعیلن	مفا	فَعَل ( U–)
2	جَحف	پاک ببردن	مجحوف	حذف ۱ و۲ و ۳ و۴ و۵	فاعلاتن	تن	فَع (–)
۳	حَذف	انداختن	محذوف	حذف هجای آخر	مفاعیلن و فاعلاتن و فعولن	مفاعی و فاعلا و فعو	فعولن و فاعلن و فَعَل
۴	خَبن	درهم پیچیدن	مخبون	حذف ۲	فاعلاتن و مستفعلن	فعلاتن و مُتَفعِلن	فعلاتن و مفاعلن
۵	خَرب	ویران کردن	اَخرَب	حذف 1 و ۷	مفاعیلن	فاعیلُ	مفعولُ
۶	خَرم	بینی بریدن	اَخرَم	حذف ۱	مفاعیلن	فاعیلن	مفعولن
۷	شَکل	دست و پای شتر را بستن	مشکول	حذف ۲ و ۷	فاعلاتن	فعلاتُ	فعلاتُ
۸	طَیّ	درنوردیدن	مَطوی	حذف 4	مستفعلن و مفعولاتُ	مستعلن و مفعلاتُ	مفتعلن و فاعلاتُ
۹	قَبض	گرفتن	مقبوض	حذف 5	مفاعیلن و فعولن	مفاعلن و فعولُ	مفاعلن و فعولُ
۱۰	قَصر	کوتاه کردن	مقصور	حذف آخر و تسکین ماقبل آخر	مفاعیلن وفاعلاتن و فعولن	مفاعیل و فاعلات و فعول	مفاعیل و فاعلان و فعول
۱۱	قَطع	جدا کردن	مقطوع	حذف آخر و تسکین ماقبل آخر	مستفعلن	مستفعل	مفعولن
۱۲	کَشف	برهنه کردن اندام	مکشوف	حذف ۴ و 7	مفعولاتُ	مفعلا	فاعلن
۱۳	کَفّ	بازداشتن	مکفوف	حذف 7	مفاعیلن و فاعلاتن	مفاعیلُ و فاعلاتُ	مفاعیلُ و فاعلاتُ
۱۴	نَحر	گلو بریدن	منحور	حذف ۱ و ۲ و ۳ و۴ و۷	مفعولاتُ	لا	فع (–)

شیوه یافتن وزن شعر

مرحله ۱: خط عروضی ←

مرحله ۲: برش هجایی ← بیت را به هجاهای تشکیل دهنده آن برش می زنیم.

گونه های هجا در زبان پارسی

پایه های آوایی شعر فارسی

گونه های وزن در زبان پارسی

همسان تک‌پایه‌ای

همسان دولختی

ناهمسان

۱- بسیط

اختیارات زبانی در شعر پارسی

اختیارات وزنی

وزن های پرکاربرد فارسی

زحافات (مربوط به آموزه‌های دانشگاه است)

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ