آموزه هشتم: وزن شعر پارسی

وزن شعر، نظمی است بر مبنای کمّیت هجاها، یعنی بر پایه چینش هماهنگ هجاهای کوتاه و بلند استوار است.

وزن شعر چیست؟ – نظمی است بر مبنای کمّیت هجاها، یعنی بر پایه چینش هماهنگ هجاهای کوتاه و بلند استوار است.

علمی که قواعد وزن شعر و طبقه بندی وزن‌ها را از جنبه نظری و عملی تعیین می‌کند، «عروض» نامیده می‌شود.

برو به آموزه هفتم

عروض چیست؟ – علمی که قواعد وزن شعر و طبقه بندی وزن‌ها را از جنبه نظری و عملی تعیین می‌کند.

واحد وزن در شعر فارسی و در بسیاری از زبانهای دیگر «مصراع» است. وزن هر مصراع شعر در این زبان‌ها نمودار وزن مصراع‌های دیگر است؛ وقتی شاعر، مصراع اوّل را سرود، بقیه مصراع‌ها را نیز باید در همان وزن بسراید.

واحد وزن در فارسی چیست؟ – مصراع

درست خواندن و درست نوشتن شعر (استفاده از خطّ عروضی)

برای پیدا کردن وزن شعر، نخست آن را باید درست خواند. در خواندن نباید شکل نوشتاری کلمات، ما را دچار اشتباه کند. برای نمونه، کافی است شکل نوشتاری بیت را با صدایی که از خواندن آن می‌شنوید، مطابقت دهید؛ مثال:

طاعت آن نیست که بر خاک نهی، پیشانی / صدق پیش آر که اخلاص به پیشانی نیست (سعدی)

قلمرو زبانی: طاعت: فرمانبرداری، نیایش / صدق: راستی / اخلاص: پاکی / قلمرو ادبی: پیشانی بر خاک نهادن: کنایه از سجده کردن

بازگردانی: عبادت خدا به این نیست که پیشانی ات را بر خاک بگذاری و سجده کنی، راستی پیشه کن که پاکی نیت به پیشانی و سجده نیست.

وقتی بیت قبل را درست بخوانیم، «طاعت آن » به صورت «طاعتان» و «پیش آر» به صورت «پیشار» تلفّظ می‌شود. در تعیین وزن می‌کوشیم، شعر را همان گونه که می‌خوانیم یا می‌شنویم، بنویسیم. این خط، خطّ عروضی نامیده می‌شود. در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:

خط عروضی چیست؟ – شعر را همان گونه که می‌خوانیم یا می‌شنویم، می‌نویسیم و حرکت گذاری نیز می‌کنیم.

۱- اگر در فصیح خواندن شعر، همزه آغاز هجا (وقتی قبل از آن صامتی باشد) تلفّظ نشود، در خط نیز آن را باید حذف کرد، چنان که در بیتی که خواندیم «طاعت آن» با حذف همزه به صورت «طاعتان» تلفّظ می‌شود. همچنین در مصراع «بنی آدم اعضای یکدیگرند» با حذف همزه «اعضا» به صورت «بنی آدَمَعضای …» خوانده می‌شود.

۲- در خطّ عروضی باید حرکات (مصوّت‌های کوتاه) گذاشته شود.

هَر دَم ازَ این باغ برَی می‌رَسَد / تازِه تَر اَز تازِه تَری می‌رَسَد (نظامی)

بازگردانی: هر لحظه از این باغ میوه ای به ما می رسد. هر روز میوه هایش تازه تر از گذشته است.

روشن است کلماتی مانند «تو»،«دو» و «و» ربط (عطف) به صورتی که تلفّظ می‌شوند، باید نوشته شوند یعنی به صورت «تُ» ، «دُ» ،« ﹹ »؛ معمولاً «و» عطف یا ربط، به ویژه در شعر به صورت «ﹹ »(ضمّه) تلفّظ می‌گردد؛ مثل من و او ← مَنُ او.

۳- حروفی که در خط هست؛ امّا به تلفّظ درنمی‌آید، در خطّ عروضی حذف می‌شود؛ مانند بیت:

هر چه بَر نفسِ خویش نَپسَندی / نیز بَر نفسِ دیگری مَپَسَند (سعدی)

که کلمات «چه» و «خویش»، به صورت «چِ » و «خیش» نوشته می‌شود:

هرچِ بَر نفسِ خیش نَپسَندی / نیز بَر نفسِ دیگری مَپَسَند

بازگردانی: هر چیزی را برای خودت نمی پسندی برای دیگران هم مپسند.

۴- حرف مشدّد را دو بار می‌نویسیم. مانند «درّنده» ←«دَررَنده»

برو شیر درّنده باش ای دغل / مینداز خود را چو روباه شَل (سعدی)

تقطیع (بُرش)

«تقطیع » یعنی قطعه قطعه کردن شعر به ارکان عروضی و هجاها.

تقطیع چیست؟ – قطعه قطعه کردن شعر به ارکان عروضی و هجاها.

برای دستیابی به وزن یک بیت، آن را به ارکان و سپس به هجاها تقسیم می‌کنیم. در تقطیع به ارکان، یک مصراع را به چندپاره (رکن) هماهنگ تقسیم می‌کنید.

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی / ز بامی که برخاست، مشکل نشیند (طبیب اصفهانی)

پس از مشخص شدن ارکان، اکنون می‌توانید هجاهای شعر را به دقت جدا و مرز هر هجا را با خط عمودی کوتاهی مشخص کنید.

قلمرو زبانی: مرغ: پرنده / برخاست: بلند شد / قلمرو ادبی: مرغ وحشی: استعاره از دل

بازگردانی: دل من را نیازار؛ زیرا دل من مانند کبوتر وحشی است که اگر از پشت بامی بلند شود و برود دیگر برنمی گردد.

۱- در مواردی این پاره‌ها هماهنگ نیستند. در سال آینده با ارکان نامنظم آشنا خواهید شد.

سپس علامت هر هجا را زیر آن می‌نویسیم.

یادآوری: حرکات (مصوّتهای کوتاه) در شمارش، مانند دیگر حروف شمرده می‌شوند؛ امّا هر مصوّت بلند، از نظر کشش آوایی دو حرف به شمار می‌آید.

حال اگر مصراع دوم یا مصراع‌های دیگر شعر را نیز تقطیع هجایی کنیم، خواهیم دید که نظم و ترتیب هجاهای آن، دقیقا مثل مصراع اوّل خواهد بود. هجاهای مصراع دوم را زیر هجاهای مصراع اوّل م یآوریم تا هجاهای دو مصراع را بهتر بتوان مطابقت داد.

هجا

برای آشنایی بیشتر با وزن شناسی اینجا را بفشار.