خودارزیابی
۱- مصوّت بلند «ی» در چه صورت همیشه کوتاه و مصوّت بلند «و» در چه صورت همیشه بلند تلفظ می شود؟ – مصوِت بلند/ (ی)/ در کلماتی مانند: بیا، گیاه، عامیانه، زیاد، سیاست، بیاموز، قیامت و واژه هایی از این قبیل بیاید، همواره کوتاه است/ مصوّت بلند / و/ در کلمات تک هجایی بو، رو، جو، مو و … هیچ گاه کوتاه نمی شود؛ امّا در کلمه «سو» در صورت اضافه شدن به کلمه ای دیگر، ممکن است کوتاه شود.
۲- تقطیع مثال های زیر، به صورتی که بین کمانک تقطیع شده است، با کدام اختیارات شاعری مطابقت دارد؟
| جادویی –U- بلند← کوتاه | ساقی ما –UU- بلند← کوتاه | آهوی دشت –U—U بلند← کوتاه / کوتاه← بلند |
| درخت دوستی U—U- کوتاه← بلند | سوی من UU- بلند← کوتاه | بهانه U— کوتاه← بلند |
| تو گفتی — کوتاه← بلند | شب و روز U—U کوتاه← بلند |
۳- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات شاعری زبانی به کاررفته در هر کدام را مشخص کنید.
الف) گفت: ای پسر این نه جای بازی است / بشتاب که جای چاره سازی است (نظامی)
خط عروضی: گُفتِی پِسَرین نَ جایِ بازیست / بِشتاب کِ جایِ چارِ سازیست (در هجای دوم و پنجم مصراع نخست: حذف همزه)
| پایه های آوایی | گُف تِی پِ | سَ رین نَ جا | یِ با زیست |
| پایه های آوایی | بِش تا ب | کِ جا یِ چا | رِ سا زیست |
| نشانه های هجایی | –U | U-U- | U– |
| وزن | مفعول | مفاعلن | فعولن |
ب) فریاد که در رهگذر آدم خاکی / بس دانه فشاندند و بسی دام تنیدند (فروغی بسطامی)
خط عروضی: فَریاد کِ دَر رَهگُذَرِ آدَمِ خاکی / بَس دانِ فِشاندَندُ بَسی دام تَنیدَند (در هجای نهم مصراع نخست: کوتاه← بلند)
| پایه های آوایی | فر یا د | ک در ره گ | ذ ر آ د | م خا کی |
| پایه های آوایی | بس دا ن | ف شان دن د | ب سی دا م | ت نی دند |
| نشانه های هجایی | –U | U– U | U–U | U– |
| وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فعولن |
پ) بر همه اهل جهان سیّد و سرور علی است / در رهِ دین خدا، هادی و رهبر علی است (قدسی مشهدی)
خط عروضی: بَر هَمِ اَهلِ جَهان سَییِدُ سَروَر عَلیست / دَر رَهِ دین خدا، هادیُ رَهبَر عَلیست (در هجای دوم و پنجم مصراع نخست: حذف همزه)
| پایه های آوایی | بر ه م | اه ل ج هان | سی ی د سر | ور ع لیست |
| پایه های آوایی | در ر ه دی | ن خ دا | ها د ی ره | بر ع لیست |
| نشانه های هجایی | -UU- | -U- | -UU- | -U- |
| وزن | مفتعلن | فاعلن | مفتعلن | فاعلن |
ت) ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی / چه کنم که هست اینها گل باغ آشنایی (عراقی)
خط عروضی: زِ دُ دیدِ خون فِشانَم زِ غَمَت شَبِ جُدایی / چِ کُنَم کِ هَست اینها گُلِ باغِ آشنایی (در هجای سیزدهم مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | ز د دی د | خون ف شا نم | ز غ مت ش | بِ ج دا یی |
| پایه های آوایی | چ ک نم ک | هس ت این ها | گ ل با غ | آ ش نا یی |
| نشانه های هجایی | UU-U | -U– | UU-U | -U– |
| وزن | فعلاتُ | فاعلاتن | فعلاتُ | فاعلاتن |
ث) تفرّج کنان در هوا و هوس / گذشتیم بر خاک بسیار کس (سعدی)
خط عروضی: تفَررُج کُنان دَر هَوا وُ هَوَس / گُذَشتیم بَر خاکِ بِسیار کَس (در هجای نهم مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | ت فر رج | ک نان در | ه وا وُ | هَ وس |
| پایه های آوایی | گ ذش تی | م بر خا | ک بس یا | ر کس |
| نشانه های هجایی | U– | U– | U– | U- |
| وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
ج) من نمی گویم زیان کن یا به فکر سود باش / ای ز فرصت بی خبر در هر چه هستی، زود باش (بیدل)
خط عروضی: مَن نِمی گویَم زِیان کُن یا بِ فِکرِ سود باش / اِی زِ فُرصَت بی خَبَر دَر هَر چِ هَستی، زود باش (در هجای دوازدهم مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | من ن می گو | یم ز یان کن | یا ب فک رِ | سو د باش |
| پایه های آوایی | ای ز فر صت | بی خ بر در | هر چ هس تی | زو د باش |
| نشانه های هجایی | -U– | -U– | -U– | -U- |
| وزن | فاعلاتن | فاعلاتن | فاعلاتن | فاعلن |
چ) بیچارگی ورا چو دیدند / در چاره گری زبان کشیدند (نظامی)
خط عروضی: بیچارِگی یِ وِرا چُ دیدَند / دَر چارِ گَری زَبان کِشیدَند (در هجای چهارم و پنجم مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | بی چا رِ | گِ یِ وِ را | چ ُ دی دَند |
| پایه های آوایی | دَر چا رِ | گَ ری زَ بان | کِ شی دَند |
| نشانه های هجایی | –U | U-U – | U – – |
| وزن | مفعول | مفاعلن | فعول |
ح) خَلَد گر به پا خاری آسان برآید / چه سازم به خاری که در دل نشیند؟ (طبیب اصفهانی)
خط عروضی: خَلَد گر بِ پا خارِیاسان براید / چِ سازَم بِ خاری کِ دَر دِل نِشینَد؟ (در هجای هفتم مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | خَ لَد گَر | بِ پا خا | ر یا سان | بَ را یَد |
| پایه های آوایی | چِ سا زَم | بِ خا ری | کِ بَر دِل | نِ شی نَد |
| نشانه های هجایی | U– | U– | U– | U– |
| وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعولن |
خ) همه برگ بودن همی ساختی / به تدبیر رفتن نپرداختی (سعدی)
خط عروضی: هَمِ بَرگِ بودن هَمی ساختی / بِ تَدبیرِ رَفتن نَپَرداختی (در هجای دوم مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | هَ مِ بَر | گِ بو دَن | هَ می سا | خ تی |
| پایه های آوایی | بِ تَد بی | رِ رَف تَن | نَ پَر دا | خ تی |
| نشانه های هجایی | U– | U– | U– | U- |
| وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
د) آمد سوی کعبه سینه پرجوش / چون کعبه نهاد حلقه در گوش (نظامی)
خط عروضی: آمَد سُیِ کَعبِ سینِ پُرجوش / چُن کَعبِ نَهاد حَلقِ دَر گوش (در هجای سوم مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | آ مَد سُ | یِ کَع بِ سی | نِ پُر جوش |
| پایه های آوایی | چُن کَع بِ | نَ ها د حَل | قِ دَر گوش |
| نشانه های هجایی | –U | U-U – | U – – |
| وزن | مفعول | مفاعلن | فعول |
ذ) سوی چاره گشتم ز بیچارگی / ندادم بدو سر به یکبارگی (فردوسی)
خط عروضی: سُی چارِ گَشتَم زِ بیچارِگی / نَدادَم بِدو سَر بِ یِک بارِگی (در هجای نخست مصراع نخست: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | سُ یِ چا | رِ گَش تَم | زِ بی چا | رِ گی |
| پایه های آوایی | نَ دا دَم | بِ دو سَر | بِ یِک با | رِ گی |
| نشانه های هجایی | U– | U– | U– | U- |
| وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
ر) نکوهش مکن چرخ نیلوفری را / برون کن ز سر باد و خیره سری را (ناصرخسرو)
خط عروضی: نکوهش مَکُن چَرخِ نیلوفَری را / بُرون کُن زِ سَر بادُ خیرِ سَری را (در هجای نهم مصراع دوم: تغییر کمیت مصوت)
| پایه های آوایی | نِ کو هِش | نَ کُن چَر | خِ نی لو | فَ ری را |
| پایه های آوایی | بُ رون کُن | زِ سَر با | دُ خی رِ | سَ ری را |
| نشانه های هجایی | U– | U– | U– | U– |
| وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعولن |
