درد عشقی کشیده ام که مپرس / زهر هجری چشیده ام که مپرس (فاعلاتن مفاعلن فعلن)

پایه های آوایی	دَر  دِ  عِش  قی	کِ  شی  دِ  اَم	کِ  مَ  پُرس
پایه های آوایی	زَه  رِ  هِج  ری	چِ  شی  دِ  اَم	کِ  مَ  پُرس

پس از خوانش درست بیت و درک موسیقی و آهنگ آن، مرز پایه‌ها را مشخّص نموده ایم و از طریق آهنگ پی برده ایم که پایه های آوایی بیت دارای نظمی ناهمسان است.

اکنون پس از تعیین پایه های آوایی، همین بیت را با وزن واژه ها و نشانه های هجایی آن می نویسیم.

پایه های آوایی	دَر  دِ  عِش  قی	کِ  شی  دِ  اَم	کِ  مَ  پُرس
پایه های آوایی	زَه  رِ  هِج  ری	چِ  شی  دِ  اَم	کِ  مَ  پُرس
وزن	فاعلاتن	مَفاعلُن	فَعِلُن
نشانه های هجایی	-U–	U-U-	UU-

پس از تعیین مرز پایه ها و قراردادن وزن واژه ها و نشانه های هجایی، می بینیم که پایه های آوایی این بیت، نظم و چینشی ناهمسان دارند و تکرار نشده اند. هر مصراع این بیت از سه پایه آوایی ناهمسان « فاعلاتن مفاعلن فعلن» تشکیل شده است.

وزن این بیت « فاعلاتن مفاعلن فعلن» است.

اگر هجاهای بیت را به گونه ای دیگر بُرش بزنیم، تناسبِ آهنگ و نظم موسیقایی بیت از دست می رود.

درکِ خوش آهنگی و دل نشینی موسیقی شعر، به تربیت هوش موسیقایی و حافظه شنیداری ما وابسته است.

به پایه های آوایی بیت زیر توجّه کنید:

به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)

پایه های آوایی	بِ  حُس  نِ  خُل	قُ  وَ  فا  کَس	بِ  یا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
پایه های آوایی	تُ  را  دَ  رین	سُ  خَ  نِن  کا	رِ  کا  رِ  ما	نَ رِ  سَد
وزن	مَفاعِلُن	فَعِلاتن	مَفاعِلُن	فَعِلن
نشانه های هجایی	U-U-	UU- –	U-U-	UU-

پس از خواندن درست بیت و درک پایه های آوایی، درمی یابیم که این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است. پایه های آوایی، وزن واژه ها و نشانه های هجایی این بیت به صورت ناهمسان آمده اند.

این بیت از چهار پایه آوایی ناهمسان « مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» تشکیل شده است. با کمی دقت درمی یابیم که پایه های آوایی این بیت را نمی توان به دسته های همسان تک پایه ای یا دولختی جدا کرد.

وزن این بیت « مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» است.

پس با توجه به درک آهنگ و موسیقی بیت، پایه‌ها را مشخص و وزن شعر را تعیین می کنیم؛ اگر از طریق حافظۀ شنیداری نتوانستیم وزن شعر را مشخص کنیم، هجاهای بیت را به صورت تکراری یا همسان یک پایه‌‌ای دسته بندی می کنیم؛ در صورتی که نظمی همسان حاصل نشد، آن را با نظم همسان دولَختی می سنجیم؛ یعنی هجاها را به صورت ۴ تایی ۳ تایی یا ۳ تایی ۴ تایی برش می زنیم. اگر نظم برش های آوایی بیت، با هیچ یک از این شیوه‌ها ممکن نبود، پایه‌ها را با نظمی ناهمسان جدا می کنیم و وزن بیت را مشخص می نماییم.

به بیت زیر توجّه کنید:

ماه فرو ماند از جمال محمّد / سرو نباشد به اعتدال محمّد (سعدی)

پایه های آوایی	ما ه فُ رو	ما  نَ  دَز  جَ	ما  لِ  مُ  حَم	مَد
پایه های آوایی	سر  و  نَ  با	شَد  بِ  اِع  تِ	دا  لِ  مِ  حَم	مَد
وزن	مفتعلن	فاعلات	مفتعلن	فع
نشانه های هجایی	-UU-	-U-U	-UU-	–

بدان سان که دیده می شود، این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است.

وزن این بیت «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» است.

به چینش پایه های آوایی بیت زیر دقت کنید:

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست / بگشای لب که قند فراوانم آرزوست (مولوی)

پایه های آوایی	بِن  ما  ی  رُخ	کِ  با  غُ  گُ	لِس  تا  نَ  ما	رِ  زوست
پایه های آوایی	بُگ  شا  ی  لَب	کِ  قَن  دِ  فَ	را  وا  نَ  ما	رِ  زوست
وزن	مستفعلن	مفاعِلُ	مستفعلن	فعل
نشانه های هجایی	–U-	U-U-	–U-	U-

وزن این «مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل» است.

توجّه ۱

در سامان دهی نشانه های هجایی، همواره این گونه نیست که با یک روش، رو به رو باشیم؛ برش های آوایی بیت بالا ۴ تایی ۴ تایی، دسته بندی شده است. اگر بیت را به گونه ای دیگر جدا کنیم، وزن «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن» خواهد بود.

پایه های آوایی	بِن  ما  ی	رخ کِ  با  غُ	گ  لِس  تا  نَ	ما  ر  زوست
پایه های آوایی	بُگ  شا  ی	لَب  کِ  قَن  دِ	فَ  را  وا  نَ	ما  ر  زوست
وزن	مفعولُ	فاعلاتُ	مفاعیلُ	فاعلن
نشانه های هجایی	–U	-U-U	U–U	-U –

همچنین نشانه های هجایی این بیت: از کرده خویشتن پشیمانم / جز توبه ره دگر نمی دانم (مسعود سعد)

پایه های آوایی	از کَر دِ یِ	خیـ ش  تَن  پَ	شی  ما  نَم
پایه های آوایی	جز تو بِ  رَ	هِ  دِ  گَر نِ	می  دا  نَم
وزن	مستفعلُ	فاعلاتُ	مستفعِلْ
نشانه های هجایی	–UU	-U-U	—

را به دو صورت می توان  سامان داد و وزن بیت را نیز به دو صورت ۱- مستفعلُ فاعلات مستفعلْ یا ۲- مفعولُ مَفاعِلُن مَفاعیلُن می توان جدا نمود.

پایه های آوایی	از کَر دِ	یِ خیـ ش  تَن	پَ  شی  ما  نَم
پایه های آوایی	جز تو بِ	رَ هِ  دِ  گَر	نِ می  دا  نَم
وزن	مفعولُ	مَفاعِلُن	مَفاعیلُن
نشانه های هجایی	–U	U-U-	U —

 توجّه ۲

در تعیین مرز پایه ها و نیز دسته بندی هجاها (نشانه های هجایی)، نظم همسان، بر ناهمسان ترجیح دارد. برای مثال در بیت:

تا رفت مرا از نظر آن چشم جهان بین / کس واقف ما نیست که از دیده چه ها رفت (حافظ)

پایه های آوایی	تا  رَف  ت مَ	را  از  نَ  ظَ	ران  چَش  مِ  جَ	هان  بین
پایه های آوایی	کَس  وا  قِ فِ	ما نیـ ست  کِ	از  دی  دِ  چِ	ها  رفت
وزن	مستفعلُ	مستفعلُ	مستفعلُ	مستف
نشانه های هجایی	–UU	–UU	–UU	—

نظم همسان «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مستف» بر نظم ناهمسان برتری دارد و وزن بیت را بهتر نشان می دهد، هر چند نشانه های هجایی بیت را می توان به صورت ناهمسان «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن»  مشخص کرد.

پایه های آوایی	تا  رَف  ت	مَ  را  از  نَ	ظَ  ران  چَش  مِ	جَ  هان  بین
پایه های آوایی	کَس  وا  قِ	فِ  ما نیـ ست	کِ   از  دی  دِ	چِ  ها  رفت
وزن	مفعولُ	مفاعیلُ	مفاعیلُ	فعولن
نشانه های هجایی	–U	U–U	U–U	U–

خودارزیابی

۱- با خوانش درست بیت ها و درک پایه های آوایی هر بیت، مشخّص کنید که وزن کدام بیت همسان و کدام بیت ناهمسان است.

الف) آب زنید راه را هین که نگار می رسد / مژده دهید باغ را بوی بهار می رسد (مولوی)

خط عروضی: آب زَنید راه را هین کِ نِگار می رِسَد / مُژدِ دَهید باغ را بویِ بَهار می رِسَد

پایه های آوایی	آ  ب  زَ  نی	د  را  ه  را	هین  کِ  نِ  گا	ر  می  رِ  سَد
پایه های آوایی	مُژ  دِ  دَ  هی	د  یا  ر  را	بو  یِ  بَ  ها	ر  می  رِ  سَد
نشانه های هجایی	-UU –	U- U-	-UU –	U- U-
وزن	مفتعلن	مفاعلن	مفتعلن	مفاعلن

ب) دلم سر به هامون رها می پسندد / سرم بالش از صخره ها می پسندد (شهریار)

خط عروضی: دِلَم سَر بِ هامون رَها می پَسَندَد / سَرَم بالشَز صَخرِها می پَسَندَد

پایه های آوایی	دِ  لَم  سَر	ب  ها  مون	رَ  ها  می	پَ  سَن  دَد
پایه های آوایی	سَ  رَم  با	لِ  شَز  صَخ	رِ  ها  می	پَ  سَن  دَد
نشانه های هجایی	U–	U–	U–	U–
وزن	فعولن	فعولن	فعولن	فعولن

پ) باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ (محتشم کاشانی)

خط عروضی: بازین چِ شورِشَست کِ دَر خَلقِ عالمَست؟ / بازین چ نُوْحِ وُ چ عَزا وُ چِ ماتمَست؟

پایه های آوایی	با  زین  چ	شو  ر  شس  ت	ک  در  خل  ق	عا  ل  مست
پایه های آوایی	با  زین  چ	نو  ح  ء  چ	ع  زا  ء  چ	ما  ت  مست
نشانه های هجایی	— U	-U-U	U–U	-U-
وزن	مفعول	فاعلات	مفاعیل	فاعلن

«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»

ت) گشته ام در جهان و آخر کار / دلبری برگزیده ام که مپرس (حافظ)

خط عروضی: گشتِ اَم دَر جَهانُ آخَرِ کار / دِلبَری بَرگُزیدِ اَم کِ مَپُرس

پایه های آوایی	گش  ت  ام  در	ج  ها  ن  آ	خ  ر  کار
پایه های آوایی	دل  ب  ری  بر	گ  زی  د ام	ک  م  پرس
نشانه های هجایی	UU–	U-U-	UU-
وزن	فعلاتن (فاعلاتن)	مفاعلن	فعلن

ث) دل نیست کبوتر که چو بر خاست نشیند / از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم (وحشی بافقی)

خط عروضی: دِل نیست کَبوتَر کِ چُ بَرخاست نِشینَد / از گوشِ یِ بامی کِ پَریدیم، پَریدیم

پایه های آوایی	دل  نی  ست	ک  بو  تر  ک	چ  بر  خا  ست	ن  شی  ند
پایه های آوایی	از  گو  ش	ی  با  می  ک	پ  ری  دی  م	پ  ری  دیم
نشانه های هجایی	–U	U–U	U–U	U–
وزن	مفعول	مفاعیل	مفاعیل	فعولن

«مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مُستف»

ج) شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست / طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست (اسیری لاهیجی)

خط عروضی: شَفایِ این دِلِ بیمار جُز لَقای تُ نیست / طَبیبِ جانِ خَرابَم کَسی وَرایِ تُ نیست

پایه های آوایی	ش  فا  ی  این	د  ل  بی  ما	ر  جز  ل  قا	ی  ت  نیست
پایه های آوایی	ط  بی  ب  جا	ن  خ  را بم	ب  جز  ش فا	ی  ت  نیست
نشانه های هجایی	U-U-	UU–	U-U-	UU-
وزن	مفاعلن	فعلاتن	مفاعلن	فعلن

۲ -بیت های زیر را تقطیع هجایی کنید و مرز پایه های آوایی هر بیت را مشخص کنید.

الف) راستی کن که راستان رستند / راستان در جهان قوی دست اند (اوحدی مراغه ای)

خط عروضی: راستی کُن کِ راستان رَستَند / راستان دَر جَهان قَوی دَستَند

پایه های آوایی	را  س  تی کُن	کِ  را  س  تان	رَس  تَند
پایه های آوایی	را  س  تان دَر	جَ  هان  قَ  وی	دَس  تَند
وزن	فاعِلاتن(فَعِلاتن)	مَفاعلن	فَعِلن
نشانه های هجایی	-U–	U-U-	UU-

ب) محمّد کآفرینش هست خاکش / هزاران آفرین بر جان پاکش (نظامی)

خط عروضی: مُحَممَد کافرینِش هَست خاکَش / هِزاران آفَرین بَر جانِ پاکَش

پایه های آوایی	م  حم  مد  کا	ف  ری  نش  هس	ت  خا  کش
پایه های آوایی	ه  زا  ران آ	ف  رین  بر  جا	ن  پا  کش
نشانه های هجایی	U—	U—	U–
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعی (فعولن)

پ) با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است / ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت (فرخی یزدی)

خط عروضی: با آنکِ جیبُ جامِ مَنَز مالُ مِی تُهیست / ما را فَراغَتیست کِ جَمشیدِ جَم نَداشت

پایه های آوایی	با  آن  ک	جی  ب  جا  ن	م  نز  ما ل	می  ت  هیست
پایه های آوایی	ما  را  ف	را  غ  تی  ست	ک  جم  شی  د	جم  ن  داشت
نشانه های هجایی	— U	-U-U	U–U	-U-
وزن	مفعول	فاعلات	مفاعیل	فاعلن

«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»

ت) آتش حبّ الوطن چو شعله فروزد / از دل مؤمن کند به مجمره اسپند (ادیب الممالک فراهانی)

خط عروضی: آتشِ حُببُل وَطَن چُ شُعلِ فُروزَد / اَز دِلِ مُؤمِن، کُنَد بِ مِجمَر اسپَند

پایه های آوایی	آ  ت  ش حب	بل  و  طن چ	شع  ل ف رو	زد
پایه های آوایی	از  د  ل  مؤ	من  ک  ند ب	مج  م  ر اس	پند
نشانه های هجایی	-UU –	-U- U	-UU –	–
وزن	مفتعلن	فاعلات	مفتعلن	فع

۳- کدام بیت ها دو به دو از نظر وزن با هم یکسان اند؟

الف) چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست / سخن شناس نه ای، جان من، خطا اینجاست (حافظ)

خط عروضی: چُ بِشنَوی سُخَنِ اَهل ِدِل، مَگو کِ خَطاست / سُخَن شِناس نِ ای، جانِ مَن، خَطا اینجاست

پایه های آوایی	چ  بش  ن وی	س  خ  ن  اه	ل  دل  م  گو	ک  خ  طاست
پایه های آوایی	س  خن  ش  نا	س  ن  ای  جا	ن  من  خ  طا	این  جاست
نشانه های هجایی	U-U-	UU–	U-U-	UU-
وزن	مفاعلن	فعلاتن	مفاعلن	فعلن

ب) جانا نظری که ناتوانم / بخشا که به لب رسید جانم (عراقی)

خط عروضی: جانا نَظَری کِ ناتَوانَم / بَخشا کِ بِ لَب رَسید جانَم

پایه های آوایی	جا  نا  ن	ظ  ری  ک  نا	ت  وا  نم
پایه های آوایی	بخ  شا  ک	ب  لب  ر  سی	د  جا  نم
نشانه های هجایی	–U	U-U-	U–
وزن	مفعول	مفاعلن	فعولن

«مستفعل فاعلات مستف»

پ) برداشته دل ز کار او بخت / درماند پدر به کار او سخت (نظامی)

خط عروضی: بَرداشتِ دِل زِ کارِ او بَخت / دَرماند پِدَر بِ کارِ او سَخت

پایه های آوایی	بر  دا  ش	ت دل  ز  کا	ر او  بخت
پایه های آوایی	در  مان  د	پ  در  به  کا	ر  او  بخت
نشانه های هجایی	–U	U-U-	U–
وزن	مفعول	مفاعلن	فعولن

«مستفعل فاعلات مستف»

ت) بیا به خانه آلاله ها سری بزنیم / ز داغ با دل خود حرف دیگری بزنیم (قیصرامین پور)

خط عروضی: بیا بِ خان یِ آلالِ ها سَری بِزَنیم / زِ داغ با دِلِ خُد حَرفِ دیگَری بِزَنیم

پایه های آوایی	ب  یا  ب  خا	ن  ی  آ  لا	ل  ها  س  ری	ب  ز  نیم
پایه های آوایی	ز  دا  غ  با	د  ل  خد  حر	ف  دی  گ  ری	ب  ز  نیم
نشانه های هجایی	U-U-	UU–	U-U-	UU-
وزن	مفاعلن	فعلاتن	مفاعلن	فعلن

۴- نشانه های هجایی بیت های زیر را به دو صورت برش بزنید؛ پس از تعیین پایه های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.

الف) همّت طلب از باطن پیران سحرخیز / زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند (فروغی بسطامی)

خط عروضی: هِممَت طَلبَز باطنِ پیرانِ سَحَرخیز / زیرا کِ یِکی را زِ دُ عالَم طَلبیدَند

پایه های آوایی	هم  مت  ط	ل  بز  با  ط	ن  پی را ن	س  حر  خیز
پایه های آوایی	زی  را  ک	ی  کی  را  ز	د  عا  لم  ط	ل  بی  دند
نشانه های هجایی	–U	U–U	U–U	U–
وزن	مفعول	مفاعیل	مفاعیل	فعولن

«مستفعل مستفعل مستفعل مستف»

ب) کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز / باشد که بازبینیم دیدار آشنا را (حافظ)

خط عروضی: کشتی شِکستِگانیم، اِی باد شُرطِ بَرخیز / باشد کِ بازبینیم دیدارِ آشِنا را

پایه های آوایی	کش  تی  ش	کس  ت  گا  نیم	ای  با  د	شر  ط  بر  خیز
پایه های آوایی	با  شد  ک	با  ز  بی  بیم	دی  دا  ر	آ  ش  نا  را
نشانه های هجایی	— U	-U–	U–	-U–
وزن	مفعول	فاعلاتن	مفعول	فاعلاتن

«مستفعلن فعولن// مستفعلن فعولن»

پ ) ای سرو بلند قامت دوست / وه وه که شمایلت چه نیکوست! (سعدی)

خط عروضی: ای سرو بلند قامت دوست / وَه وَه کِ شَمایلَت چِ نیکوست!

پایه های آوایی	ای  سر  و	ب  لن  د  قا	م  ت  دوست
پایه های آوایی	وه  وه  ک	ش  ما  ی  لت	چ  نی  کوسن
نشانه های هجایی	– – U	U-U-	U- –
وزن	مفعول	مفاعلن	فعولن

«مستفعل فاعلات مستف»

ت) لبخند تو خلاصه خوبی ها است / لَختی بخند، خنده گل زیبا است (قیصر امین پور)

خط عروضی: لبخند تُ خُلاصِ یِ خوبی هاست / لَختی بِخَند، خَندِ یِ گُل زیباست

پایه های آوایی	لب  خن  د	ت  خ  لا  س	ی  خو  بی هاست
پایه های آوایی	لخ  تی  ب	خن  د  خن  د	ی  گل  زی  باست
نشانه های هجایی	– – U	-U-U	U—
وزن	مفعول	فاعلات	مفاعیلن

«مستفعلن مفاعل مستفعل»

۵- بیت ادیب الممالک را در خودارزیابی شماره ۲ از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید. – همانگونه از سخن سخنوران دوره مشروطه انتظار می رود این بیت درباره میهن دوستی و وطن است. هنگامی که میهن دوستی به دل خداشناس می افتد او را پریشان و نگران می گرداند.

vazn

وزن های ناهمسان شعر فارسی

پی دی اف درس دوم علوم و فنون ادبی۳