سال گذشته با اوزان همسان که از تکرار یکنواخت یک پایه آوایی و اوزان همسان دولخَتی که از تکرار متناوب دو پایه یا رکن حاصل می‌شود، آشنا شده ایم؛ در قلمرو شعر فارسی، وزن و موسیقی سروده‌ها، همواره از نوعی نظم آهنگین و موسیقی همسان پیروی نمی‌کنند؛ بلکه در شعر فارسی، اوزان دل نشین و گوش نوازی وجود دارد که نظمی ناهمسان دارند. در این گونه وزن‌ها، وزن واژه‌ها ناهمگون و غیرتکراری اند.
به آهنگ خوانشِ بیت زیر، توجّه کنید:
درد عشقی کشیده‌ام که مپرس / زهر هجری چشیده‌ام که مپرس (فاعِلاتُن مَفاعِلُن فعلن) «نهایی، دی ۱۴۰۰»
| پایه‌های آوایی | دَر دِ عِش قی | کِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| پایه‌های آوایی | زَه رِ هِج ری | چِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
پس از خوانش درست بیت و درک موسیقی و آهنگ آن، مرز پایه‌ها را مشخّص نموده ایم و از طریق آهنگ پی برده ایم که پایه‌های آوایی بیت دارای نظمی ناهمسان است.
اکنون پس از تعیین پایه‌های آوایی، همین بیت را با وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی آن می‌نویسیم.
| پایه‌های آوایی | دَر دِ عِش قی | کِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| پایه‌های آوایی | زَه رِ هِج ری | چِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| وزن | فاعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلُن |
| نشانه‌های هجایی | – U – – | U – U – | U U – |
پس از تعیین مرز پایه‌ها و قراردادن وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی، می‌بینیم که پایه‌های آوایی این بیت، نظم و چینشی ناهمسان دارند و تکرار نشده اند. هر مصراع این بیت از سه پایه آوایی ناهمسان « فاعِلاتُن مَفاعِلُن فعلن» تشکیل شده است.
وزن این بیت « فاعِلاتُن مَفاعِلُن فعلن» است.
اگر هجاهای بیت را به گونه‌‌ای دیگر بُرش بزنیم، تناسبِ آهنگ و نظم موسیقایی بیت از دست می‌رود.
درکِ خوش آهنگی و دل نشینی موسیقی شعر، به تربیت هوش موسیقایی و حافظه شنیداری ما وابسته است.
به پایه‌های آوایی بیت زیر توجّه کنید:
به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ) «نهایی، خارج کشور خرداد ۱۴۰۱»«نهایی، شهریور ۹۹»
| پایه‌های آوایی | بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
| پایه‌های آوایی | تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
| وزن | مَفاعِلُن | فَعِلاتن | مَفاعِلُن | فَعِلن |
| نشانه‌های هجایی | U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
پس از خواندن درست بیت و درک پایه‌های آوایی، درمی‌یابیم که این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است. پایه‌های آوایی، وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی این بیت به صورت ناهمسان آمده اند.
این بیت از چهار پایه آوایی ناهمسان «مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» تشکیل شده است. با کمی دقت درمی‌یابیم که پایه‌های آوایی این بیت را نمی‌توان به دسته‌های همسان تک پایه‌‌ای یا دولختی جدا کرد.
وزن این بیت «مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» است.
پس با توجه به درک آهنگ و موسیقی بیت، پایه‌ها را مشخص و وزن شعر را تعیین می‌کنیم؛ اگر از طریق حافظۀ شنیداری نتوانستیم وزن شعر را مشخص کنیم، هجاهای بیت را به صورت تکراری یا همسان یک پایه‌‌ای دسته بندی می‌کنیم؛ در صورتی که نظمی همسان حاصل نشد، آن را با نظم همسان دولَختی می‌سنجیم؛ یعنی هجاها را به صورت ۴ تایی ۳ تایی یا ۳ تایی ۴ تایی برش می‌زنیم. اگر نظم برش‌های آوایی بیت، با هیچ یک از این شیوه‌ها ممکن نبود، پایه‌ها را با نظمی ناهمسان جدا می‌کنیم و وزن بیت را مشخص می‌نماییم.
به بیت زیر توجّه کنید:
ماه فرو ماند از جمال محمّد / سرو نباشد به اعتدال محمّد (سعدی) «نهایی، خرداد ۱۴۰۱» «نهایی، دی ۱۴۰۰»
| پایه‌های آوایی | ما ه فُ رو | ما نَ دَز جَ | ما لِ مُ حَم | مَد |
| پایه‌های آوایی | سر و نَ با | شَد بِ اِع تِ | دا لِ مِ حَم | مَد |
| وزن | مُفتَعِلُن | فاعِلاتُ | مُفتَعِلُن | فع |
| نشانه‌های هجایی | – U U – | – U – U | – U U – | – |
بدان سان که دیده می‌شود، این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است.
وزن این بیت «مُفتَعِلُن فاعِلاتُ مُفتَعِلُن فع» است.
به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر دقت کنید:
بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست / بگشای لب که قند فراوانم آرزوست (مولوی)
| پایه‌های آوایی | بِن ما ی رُخ | کِ با غُ گُ | لِس تا نَ ما | رِ زوست |
| پایه‌های آوایی | بُگ شا ی لَب | کِ قَن دِ فَ | را وا نَ ما | رِ زوست |
| وزن | مُستَفعِلُن | مَفاعِلُ | مُستَفعِلُن | فَعل |
| نشانه‌های هجایی | – – U – | U U – U | – – U – | U – |
وزن این «مُستَفعِلُن مفاعلُ مُستَفعِلُن فَعَل» است.
توجّه ۱
در سامان دهی نشانه‌های هجایی، همواره این گونه نیست که با یک روش، رو به رو باشیم؛ برش‌های آوایی بیت بالا ۴ تایی ۴ تایی، دسته بندی شده است. اگر بیت را به گونه‌‌ای دیگر جدا کنیم، وزن «مَفعولُ فاعِلاتُ مَفاعیلُ فاعِلُن» خواهد بود.
| پایه‌های آوایی | بِن ما ی | رخ کِ با غُ | گ لِس تا نَ | ما ر زوست |
| پایه‌های آوایی | بُگ شا ی | لَب کِ قَن دِ | فَ را وا نَ | ما ر زوست |
| وزن | مفعولُ | فاعِلاتُ | مفاعیلُ | فاعلن |
| نشانه‌های هجایی | – – U | – U – U | U – – U | – U – |
همچنین نشانه‌های هجایی این بیت:
از کرده خویشتن پشیمانم / جز توبه ره دگر نمی‌دانم (مسعود سعد) «نهایی، دی ۱۴۰۰» «نهایی، شهریور ۹۸ و ۱۴۰۰»
| پایه‌های آوایی | از کَر دِ یِ | خیـ ش تَن پَ | شی ما نَم |
| پایه‌های آوایی | جز تو بِ رَ | هِ دِ گَر نِ | می دا نَم |
| وزن | مستفعلُ | فاعِلاتُ | مستفعِلْ |
| نشانه‌های هجایی | – – U U | – U – U | – – – |
را به دو صورت می‌توان سامان داد و وزن بیت را نیز به دو صورت ۱- مستفعلُ فاعِلاتُ مستفعلْ یا ۲- مفعولُ مَفاعِلُن مَفاعیلُن می‌توان جدا نمود.
| پایه‌های آوایی | از کَر دِ | یِ خیـ ش تَن | پَ شی ما نَم |
| پایه‌های آوایی | جز تو بِ | رَ هِ دِ گَر | نِ می دا نَم |
| وزن | مفعولُ | مَفاعِلُن | مَفاعیلُن |
| نشانه‌های هجایی | – – U | U – U – | U – – – |
توجّه ۲
در تعیین مرز پایه‌ها و نیز دسته بندی هجاها (نشانه‌های هجایی)، نظم همسان، بر ناهمسان ترجیح دارد. برای مثال در بیت:
تا رفت مرا از نظر آن چشم جهان بین / کس واقف ما نیست که از دیده چه‌ها رفت (حافظ) «نهایی، دی ۹۹»
| پایه‌های آوایی | تا رَفـ ت مَ | را از نَ ظَ | ران چَش مِ جَ | هان بین |
| پایه‌های آوایی | کَس وا قِ فِ | ما نیـ ست کِ | از دی دِ چِ | ها رفت |
| وزن | مُستَفعِلُ | مُستَفعِلُ | مُستَفعِلُ | مُستَف |
| نشانه‌های هجایی | – – U U | – – U U | – – U U | – – |
نظم همسان «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مستف» بر نظم ناهمسان برتری دارد و وزن بیت را بهتر نشان می‌دهد، هر چند نشانه‌های هجایی بیت را می‌توان به صورت ناهمسان «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعولُن» مشخص کرد.
| پایه‌های آوایی | تا رَف ت | مَ را از نَ | ظَ ران چَش مِ | جَ هان بین |
| پایه‌های آوایی | کَس وا قِ | فِ ما نیـ ست | کِ از دی دِ | چِ ها رفت |
| وزن | مفعولُ | مفاعیلُ | مفاعیلُ | فَعولُن |
| نشانه‌های هجایی | – – U | U – – U | U – – U | U – – |
گونه های وزن شعر پارسی
گونه های هجا
برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.
