سال گذشته با اوزان همسان که از تکرار یکنواخت یک پایه آوایی و اوزان همسان دولخَتی که از تکرار متناوب دو پایه یا رکن حاصل می شود، آشنا شده ایم؛ در قلمرو شعر فارسی، وزن و موسیقی سروده ها، همواره از نوعی نظم آهنگین و موسیقی همسان پیروی نمی کنند؛ بلکه در شعر فارسی، اوزان دل نشین و گوش نوازی وجود دارد که نظمی ناهمسان دارند. در این گونه وزن ها، وزن واژه‌ها ناهمگون و غیرتکراری اند.
به آهنگ خوانشِ بیت زیر، توجّه کنید:
درد عشقی کشیده‌ام که مپرس / زهر هجری چشیده‌ام که مپرس (فاعلاتن مفاعلن فعلن)
| پایه‌های آوایی | دَر دِ عِش قی | کِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| پایه‌های آوایی | زَه رِ هِج ری | چِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
پس از خوانش درست بیت و درک موسیقی و آهنگ آن، مرز پایه‌ها را مشخّص نموده ایم و از طریق آهنگ پی برده ایم که پایه‌های آوایی بیت دارای نظمی ناهمسان است.
اکنون پس از تعیین پایه‌های آوایی، همین بیت را با وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی آن می نویسیم.
| پایه‌های آوایی | دَر دِ عِش قی | کِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| پایه‌های آوایی | زَه رِ هِج ری | چِ شی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| وزن | فاعلاتن | مَفاعلُن | فَعِلُن |
| نشانه‌های هجایی | –U- – | U-U- | UU – |
پس از تعیین مرز پایه‌ها و قراردادن وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی، می بینیم که پایه‌های آوایی این بیت، نظم و چینشی ناهمسان دارند و تکرار نشده اند. هر مصراع این بیت از سه پایه آوایی ناهمسان « فاعلاتن مفاعلن فعلن» تشکیل شده است.
وزن این بیت « فاعلاتن مفاعلن فعلن» است.
اگر هجاهای بیت را به گونه‌‌ای دیگر بُرش بزنیم، تناسبِ آهنگ و نظم موسیقایی بیت از دست می رود.
درکِ خوش آهنگی و دل نشینی موسیقی شعر، به تربیت هوش موسیقایی و حافظه شنیداری ما وابسته است.
به پایه‌های آوایی بیت زیر توجّه کنید:
به حُسن خُلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را در این سخن انکار کار ما نرسد (حافظ)
| پایه‌های آوایی | بِ حُس نِ خُل | قُ وَ فا کَس | بِ یا رِ ما | نَ رِ سَد |
| پایه‌های آوایی | تُ را دَ رین | سُ خَ نِن کا | رِ کا رِ ما | نَ رِ سَد |
| وزن | مَفاعِلُن | فَعِلاتن | مَفاعِلُن | فَعِلن |
| نشانه‌های هجایی | U-U- | UU- – | U-U- | UU- |
پس از خواندن درست بیت و درک پایه‌های آوایی، درمی یابیم که این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است. پایه‌های آوایی، وزن واژه‌ها و نشانه‌های هجایی این بیت به صورت ناهمسان آمده اند.
این بیت از چهار پایه آوایی ناهمسان « مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» تشکیل شده است. با کمی دقت درمی یابیم که پایه‌های آوایی این بیت را نمی توان به دسته‌های همسان تک پایه‌‌ای یا دولختی جدا کرد.
وزن این بیت « مَفاعِلُن فَعِلاتن مَفاعِلُن فَعِلن» است.
پس با توجه به درک آهنگ و موسیقی بیت، پایه‌ها را مشخص و وزن شعر را تعیین می کنیم؛ اگر از طریق حافظۀ شنیداری نتوانستیم وزن شعر را مشخص کنیم، هجاهای بیت را به صورت تکراری یا همسان یک پایه‌‌ای دسته بندی می کنیم؛ در صورتی که نظمی همسان حاصل نشد، آن را با نظم همسان دولَختی می سنجیم؛ یعنی هجاها را به صورت ۴ تایی ۳ تایی یا ۳ تایی ۴ تایی برش می زنیم. اگر نظم برش‌های آوایی بیت، با هیچ یک از این شیوه‌ها ممکن نبود، پایه‌ها را با نظمی ناهمسان جدا می کنیم و وزن بیت را مشخص می نماییم.
به بیت زیر توجّه کنید:
ماه فرو ماند از جمال محمّد / سرو نباشد به اعتدال محمّد (سعدی)
| پایه‌های آوایی | ما ه فُ رو | ما نَ دَز جَ | ما لِ مُ حَم | مَد |
| پایه‌های آوایی | سر و نَ با | شَد بِ اِع تِ | دا لِ مِ حَم | مَد |
| وزن | مفتعلن | فاعلات | مفتعلن | فع |
| نشانه‌های هجایی | –UU- | –U-U | –UU- | – |
بدان سان که دیده می شود، این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است.
وزن این بیت «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» است.
به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر دقت کنید:
بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست / بگشای لب که قند فراوانم آرزوست (مولوی)
| پایه‌های آوایی | بِن ما ی رُخ | کِ با غُ گُ | لِس تا نَ ما | رِ زوست |
| پایه‌های آوایی | بُگ شا ی لَب | کِ قَن دِ فَ | را وا نَ ما | رِ زوست |
| وزن | مُستَفعِلُن | مَفاعِلُ | مُستَفعِلُن | فعل |
| نشانه‌های هجایی | – –U- | UU- U | – -U- | U- |
وزن این «مُستَفعِلُن مفاعلُ مُستَفعِلُن فَعَل» است.
توجّه ۱
در سامان دهی نشانه‌های هجایی، همواره این گونه نیست که با یک روش، رو به رو باشیم؛ برش‌های آوایی بیت بالا ۴ تایی ۴ تایی، دسته بندی شده است. اگر بیت را به گونه‌‌ای دیگر جدا کنیم، وزن «مفعولُ فاعِلاتُ مَفاعیلُ فاعِلُن» خواهد بود.
| پایه‌های آوایی | بِن ما ی | رخ کِ با غُ | گ لِس تا نَ | ما ر زوست |
| پایه‌های آوایی | بُگ شا ی | لَب کِ قَن دِ | فَ را وا نَ | ما ر زوست |
| وزن | مفعولُ | فاعلاتُ | مفاعیلُ | فاعلن |
| نشانه‌های هجایی | – –U | –U-U | U- –U | -U – |
همچنین نشانه‌های هجایی این بیت:
از کرده خویشتن پشیمانم / جز توبه ره دگر نمی دانم (مسعود سعد)
| پایه‌های آوایی | از کَر دِ یِ | خیـ ش تَن پَ | شی ما نَم |
| پایه‌های آوایی | جز تو بِ رَ | هِ دِ گَر نِ | می دا نَم |
| وزن | مستفعلُ | فاعلاتُ | مستفعِلْ |
| نشانه‌های هجایی | – –UU | –U-U | – – – |
را به دو صورت می توان سامان داد و وزن بیت را نیز به دو صورت ۱- مستفعلُ فاعلات مستفعلْ یا ۲- مفعولُ مَفاعِلُن مَفاعیلُن می توان جدا نمود.
| پایه‌های آوایی | از کَر دِ | یِ خیـ ش تَن | پَ شی ما نَم |
| پایه‌های آوایی | جز تو بِ | رَ هِ دِ گَر | نِ می دا نَم |
| وزن | مفعولُ | مَفاعِلُن | مَفاعیلُن |
| نشانه‌های هجایی | – –U | U-U- | U – – – |
توجّه ۲
در تعیین مرز پایه‌ها و نیز دسته بندی هجاها (نشانه‌های هجایی)، نظم همسان، بر ناهمسان ترجیح دارد. برای مثال در بیت:
تا رفت مرا از نظر آن چشم جهان بین / کس واقف ما نیست که از دیده چه‌ها رفت (حافظ)
| پایه‌های آوایی | تا رَفـ ت مَ | را از نَ ظَ | ران چَش مِ جَ | هان بین |
| پایه‌های آوایی | کَس وا قِ فِ | ما نیـ ست کِ | از دی دِ چِ | ها رفت |
| وزن | مُستَفعِلُ | مُستَفعِلُ | مُستَفعِلُ | مُستَف |
| نشانه‌های هجایی | – -UU | – -UU | – -UU | – – |
نظم همسان «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مستف» بر نظم ناهمسان برتری دارد و وزن بیت را بهتر نشان می دهد، هر چند نشانه‌های هجایی بیت را می توان به صورت ناهمسان «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن» مشخص کرد.
| پایه‌های آوایی | تا رَف ت | مَ را از نَ | ظَ ران چَش مِ | جَ هان بین |
| پایه‌های آوایی | کَس وا قِ | فِ ما نیـ ست | کِ از دی دِ | چِ ها رفت |
| وزن | مفعولُ | مفاعیلُ | مفاعیلُ | فعولن |
| نشانه‌های هجایی | – -U | U- -U | U- -U | U- – |
گونه های وزن شعر پارسی
خودارزیابی
۱- با خوانش درست بیت‌ها و درک پایه‌های آوایی هر بیت، مشخّص کنید که وزن کدام بیت همسان و کدام بیت ناهمسان است.
الف) آب زنید راه را هین که نگار می رسد / مژده دهید باغ را بوی بهار می رسد (مولوی)
خط عروضی: آب زَنید راه را هین کِ نِگار می رِسَد / مُژدِ دَهید باغ را بویِ بَهار می رِسَد
| پایه‌های آوایی | آ ب زَ نی | د را ه را | هین کِ نِ گا | ر می رِ سَد |
| پایه‌های آوایی | مُژ دِ دَ هی | د یا ر را | بو یِ بَ ها | ر می رِ سَد |
| نشانه‌های هجایی | –UU – | U- U- | –UU – | U- U- |
| وزن | مفتعلن | مفاعلن | مفتعلن | مفاعلن |
ب) دلم سر به هامون رها می پسندد / سرم بالش از صخره‌ها می پسندد (شهریار)
خط عروضی: دِلَم سَر بِ هامون رَها می پَسَندَد / سَرَم بالشَز صَخرِها می پَسَندَد
| پایه‌های آوایی | دِ لَم سَر | ب ها مون | رَ ها می | پَ سَن دَد |
| پایه‌های آوایی | سَ رَم با | لِ شَز صَخ | رِ ها می | پَ سَن دَد |
| نشانه‌های هجایی | U- – | U- – | U- – | U- – |
| وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعولن |
پ) باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ (محتشم کاشانی)
خط عروضی: بازین چِ شورِشَست کِ دَر خَلقِ عالمَست؟ / بازین چ نُوْحِ وُ چِ عَزا وُ چِ ماتمَست؟
| پایه‌های آوایی | با زین چِ | شو رِ شَس ت | کِ دَر خَل قِ | عا لَ مَست |
| پایه‌های آوایی | با زین چِ | نُوْ حِ وُ چِ | عَ زا وُ چِ | ما تَ مست |
| نشانه‌های هجایی | – – U | –U-U | U- -U | -U- |
| وزن | مفعول | فاعلات | مفاعیل | فاعلن |
«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»
ت) گشته‌ام در جهان و آخر کار / دلبری برگزیده‌ام که مپرس (حافظ)
خط عروضی: گشتِ اَم دَر جَهانُ آخَرِ کار / دِلبَری بَرگُزیدِ اَم کِ مَپُرس
| پایه‌های آوایی | گش تِ اَم دَر | جَ ها نُ آ | خَ رِ کار |
| پایه‌های آوایی | دِل بَ ری بَر | گُ زی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| نشانه‌های هجایی | UU- – | U-U- | UU- |
| وزن | فعلاتن (فاعلاتن) | مفاعلن | فعلن |
ث) دل نیست کبوتر که چو بر خاست نشیند / از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم (وحشی بافقی)
خط عروضی: دِل نیست کَبوتَر کِ چُ بَرخاست نِشینَد / از گوشِ یِ بامی کِ پَریدیم، پَریدیم
| پایه‌های آوایی | دِل نی ست | کَ بو تَر کِ | چُ بَر خا ست | نِ شی نَد |
| پایه‌های آوایی | از گو شِ | یِ با می کِ | پَ ری دی م | پَ ری دیم |
| نشانه‌های هجایی | – -U | U- -U | U- -U | U- – |
| وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فعولن |
«مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مُستف»
ج) شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست / طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست (اسیری لاهیجی)
خط عروضی: شَفایِ این دِلِ بیمار جُز لَقای تُ نیست / طَبیبِ جانِ خَرابَم کَسی وَرایِ تُ نیست
| پایه‌های آوایی | شَ فا یِ این | دِ لِ بی ما | ر جُز لِ قا | یِ تُ نیست |
| پایه‌های آوایی | ط َ بی بِ جا | نِ خَ را بَم | کَ سی وَ را | ی تُ نیست |
| نشانه‌های هجایی | U-U- | UU- – | U-U- | UU- |
| وزن | مفاعلن | فعلاتن | مفاعلن | فعلن |
۲ -بیت‌های زیر را تقطیع هجایی کنید و مرز پایه‌های آوایی هر بیت را مشخص کنید.
الف) راستی کن که راستان رستند / راستان در جهان قوی دست اند (اوحدی مراغه ای)
خط عروضی: راستی کُن کِ راستان رَستَند / راستان دَر جَهان قَوی دَستَند
| پایه‌های آوایی | را س تی کُن | کِ را س تان | رَس تَند |
| پایه‌های آوایی | را س تان دَر | جَ هان قَ وی | دَس تَند |
| نشانه‌های هجایی | -U- – | U-U- | UU- |
| وزن | فاعِلاتن(فَعِلاتن) | مَفاعلن | فَعِلن |
ب) محمّد کآفرینش هست خاکش / هزاران آفرین بر جان پاکش (نظامی)
خط عروضی: مُحَممَد کافرینِش هَست خاکَش / هِزاران آفَرین بَر جانِ پاکَش
| پایه‌های آوایی | مُ حَم مَد کا | فَ ری نِش هَس | ت خا کَش |
| پایه‌های آوایی | هِ زا ران آ | فَ رین بَر جا | نِ پا کَش |
| نشانه‌های هجایی | U- – – | U- – – | U- – |
| وزن | مفاعیلن | مفاعیلن | مفاعی (فعولن) |
پ) با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است / ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت (فرخی یزدی)
خط عروضی: با آنکِ جیبُ جامِ مَنَز مالُ مِی تُهیست / ما را فَراغَتیست کِ جَمشیدِ جَم نَداشت
| پایه‌های آوایی | با آن کِ | جی بُ جا نِ | مَ نَز ما لُ | مِی تُ هیست |
| پایه‌های آوایی | ما را فَ | را غَ تی ست | کِ جَم شی دِ | جَم نَ داشت |
| نشانه‌های هجایی | – – U | –U-U | U- -U | -U- |
| وزن | مفعول | فاعلات | مفاعیل | فاعلن |
«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»
ت) آتش حبّ الوطن چو شعله فروزد / از دل مؤمن کند به مجمره اسپند (ادیب الممالک فراهانی)
خط عروضی: آتشِ حُببُل وَطَن چُ شُعلِ فُروزَد / اَز دِلِ مُؤمِن، کُنَد بِ مِجمَر اسپَند
| پایه‌های آوایی | آ تَ شِ حُب | بُل وَ طَن چُ | شُع لِ فُ رو | زَد |
| پایه‌های آوایی | اَز دِ لِ مُؤ | مِن کُ نَد بِ | مِج مَ رِ اِس | پَند |
| نشانه‌های هجایی | –UU – | –U- U | –UU – | – |
| وزن | مفتعلن | فاعلات | مفتعلن | فع |
۳- کدام بیت‌ها دو به دو از نظر وزن با هم یکسان اند؟
الف) چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست / سخن شناس نه ای، جان من، خطا اینجاست (حافظ)
خط عروضی: چُ بِشنَوی سُخَنِ اَهل ِدِل، مَگو کِ خَطاست / سُخَن شِناس نِ ای، جانِ مَن، خَطا اینجاست
| پایه‌های آوایی | چُ بِش نَ وی | سُ خَ نِ اَه | لِ دِل مَ گو | کِ خَ طاست |
| پایه‌های آوایی | سُ خَن شِ نا | س نِ ای جا | نِ مَن خَ طا | این جاست |
| نشانه‌های هجایی | U-U- | UU- – | U-U- | UU- |
| وزن | مفاعلن | فعلاتن | مفاعلن | فعلن |
ب) جانا نظری که ناتوانم / بخشا که به لب رسید جانم (عراقی)
خط عروضی: جانا نَظَری کِ ناتَوانَم / بَخشا کِ بِ لَب رَسید جانَم
| پایه‌های آوایی | جا نا نَ | ظَ ری کِ نا | تَ وا نَم |
| پایه‌های آوایی | بَخ شا کِ | بِ لَب رِ سی | د جا نَم |
| نشانه‌های هجایی | – -U | U-U- | U- – |
| وزن | مفعول | مفاعلن | فعولن |
«مستفعل فاعلات مستف»
پ) برداشته دل ز کار او بخت / درماند پدر به کار او سخت (نظامی)
خط عروضی: بَرداشتِ دِل زِ کارِ او بَخت / دَرماند پِدَر بِ کارِ او سَخت
| پایه‌های آوایی | بَر دا ش | تِ دِل زِ کا | رِ او بَخت |
| پایه‌های آوایی | در مان د | پِ دَر بِ کا | رِ او سَخت |
| نشانه‌های هجایی | – -U | U-U- | U- – |
| وزن | مفعول | مفاعلن | فعولن |
«مستفعل فاعلات مستف»
ت) بیا به خانه آلاله‌ها سری بزنیم / ز داغ با دل خود حرف دیگری بزنیم (قیصرامین پور)
خط عروضی: بیا بِ خان یِ آلالِ ها سَری بِزَنیم / زِ داغ با دِلِ خُد حَرفِ دیگَری بِزَنیم
| پایه‌های آوایی | بِ یا بِ خا | نِ یِ آ لا | لِ ها سَ ری | بِ زَ نیم |
| پایه‌های آوایی | ز دا غ با | دِ لِ خُد حَر | فِ دی گَ ری | بِ زَ نیم |
| نشانه‌های هجایی | U-U- | UU- – | U-U- | UU- |
| وزن | مفاعلن | فعلاتن | مفاعلن | فعلن |
۴- نشانه‌های هجایی بیت‌های زیر را به دو صورت برش بزنید؛ پس از تعیین پایه‌های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.
الف) همّت طلب از باطن پیران سحرخیز / زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند (فروغی بسطامی)
خط عروضی: هِممَت طَلبَز باطنِ پیرانِ سَحَرخیز / زیرا کِ یِکی را زِ دُ عالَم طَلبیدَند
| پایه‌های آوایی | هِم مَت طَ | لَ بَز با طِ | نِ پی را نِ | سَ حَر خیز |
| پایه‌های آوایی | زی را کِ | یِ کی را زِ | دُ عا لَم طَ | لَ بی دَند |
| نشانه‌های هجایی | – -U | U- -U | U- -U | U- – |
| وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فعولن |
«مستفعل مستفعل مستفعل مستف»
ب) کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز / باشد که بازبینیم دیدار آشنا را (حافظ)
خط عروضی: کشتی شِکستِگانیم، اِی باد شُرطِ بَرخیز / باشد کِ بازبینیم دیدارِ آشِنا را
| پایه‌های آوایی | کِش تی نِ | شَس تِ گا نیم | ای با دِ | شُر طِ بَر خیز |
| پایه‌های آوایی | با شَد کِ | با ز بی نیم | دی دا رِ | آ شِ نا را |
| نشانه‌های هجایی | – – U | -U- – | – – U | -U- – |
| وزن | مفعول | فاعلاتن | مفعول | فاعلاتن |
«مستفعلن فعولن// مستفعلن فعولن»
پ ) ای سرو بلند قامت دوست / وه وه که شمایلت چه نیکوست! (سعدی)
خط عروضی: ای سَروِ بُلند قامَتِ دوست / وَه وَه کِ شَمایلَت چِ نیکوست!
| پایه‌های آوایی | ای سَر وِ | بُ لَن دِ قا | مَ تِ دوست |
| پایه‌های آوایی | وَه وَه کِ | شَ ما یِ لَت | چِ نی کوست |
| نشانه‌های هجایی | – – U | U-U- | U- – |
| وزن | مفعول | مفاعلن | فعولن |
«مستفعل فاعلات مستف»
ت) لبخند تو خلاصه خوبی‌ها است / لَختی بخند، خنده گل زیبا است (قیصر امین پور)
خط عروضی: لَبخَند تُ خُلاصِ یِ خوبی‌هاست / لَختی بِخَند، خَندِ یِ گُل زیباست
| پایه‌های آوایی | لَب خَن دِ | تُ خُ لا سِ | یِ خو بی هاست |
| پایه‌های آوایی | لَخ تی بِ | خَن د خَن دِ | یِ گُل زی باست |
| نشانه‌های هجایی | – – U | –U-U | U- – – |
| وزن | مفعول | فاعلات | مفاعیلن |
«مستفعلن مفاعل مستفعل»
۵- بیت ادیب الممالک را در خودارزیابی شماره ۲ از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید.
– همانگونه از سخن سخنوران دوره مشروطه انتظار می رود این بیت درباره میهن دوستی و وطن است. هنگامی که میهن دوستی به دل خداشناس می افتد او را پریشان و نگران می گرداند.
پایه آوایی یا وزن واژه در شعر فارسی
وزن های پرکاربرد فارسی
وزن های ناهمسان شعر فارسی
پی دی اف درس دوم علوم و فنون ادبی۳(پایه آوایی ناهمسان)
