آموزه دوازدهم: حسن تعلیل، حس آمیزی و اسلوب معادله

گیفت

حسن تعلیل

در لغت به معنای دلیل و برهان نیکو آوردن است و در اصطلاح ادبی آن است که دلیلی هنری(شاعرانه) و غیرواقعی برای امری بیاورند؛ به گونه‌‌ای که بتواند مخاطب را اقناع کند و خیال انگیز باشد.

● حسن تعلیل در لغت و اصطلاح به چه معنایی است؟ – در لغت به معنای دلیل و برهان نیکو آوردن است و در اصطلاح ادبی آن است که دلیلی هنری(شاعرانه) و غیرواقعی برای امری بیاورند؛ به گونه‌‌ای که بتواند مخاطب را اقناع کند و خیال انگیز باشد.

به بیت زیر توجه کنید:

گوشزد:‌ همیشه در حسن تعلیل «چرا» و « زیرا» را می‌توان در نظر گرفت.

بازگردانی: کسی به سرو گفت: چرا میوه نمی‌آوری؛ سرو گفت: زیرا من آزاده‌ام و آزادگان هیچ چیزی ندارند.

سعدی دلیلی هنری و لطیف برای میوه ندادن سرو بیان کرده است. این دلیل غیرواقعی و ادعایی است و زیبایی آفرینی بیت از همین علت سازی خیالی است.

بازگردانی: چرا ابرها می‌گریند؟ زیرا بهانه تو را در سر دارند؛ تو بیا تا هوای بارانی صاف شود.

در این بیت شاعر دلیل بارش ابر را فراق امام زمان بیا کرده است. این دلیل بر زیبایی کلام افزوده است.

بازگردانی: چرا گل نرگس در میان باغ خم شد؟ زیرا فاخته (قمری) بانگ نماز سر داد.

بازگردانی: چرا از ابر به جای باران عرق می‌بارد؟ زیرا از دست بخشنده تو شرم دارد.

بازگردانی: چرا ابر بر گل سمن (یاسمن) و سنبل و نسرین می‌گرید؟ ‌زیرا آیین بدعهدی روزگار را دیده است.

بازگردانی: چرا مرد دانا خاموش و دهان دوخته است؟ زیرا می‌بیند که شمع به خاطر زبانش (فتیله) نابود شده است.

بازگردانی: چرا خروس بامدادی هنگام سپیده دم می‌خواند؟ زیرا می‌خواهد به تو بگوید شبی از عمرت گذشت و تو هنوز غافل و نادانی.

برای آشنایی با پرسشهای پاسخ گزین در زمینه آرایه حسن تعلیل اینجا را کلیک کنید.

حس آمیزی

آمیختن دو یا چند حس در کلام، چنان‌که ذهن را به کنجکاوی وادارد و با ایجاد موسیقی معنوی، بر تأثیر و زیبایی سخن بیفزاید. حس‌آمیزی گاه آمیختگی حواس با امور ذهنی و انتزاعی است.

حواس پنجگانه: شنوایی، بویایی، بساوایی(لامسه)، چشایی، بینایی

شاعر در این بیت در سه حس‌آمیزی زیبا به ترتیب: حس شنوایی و بساوایی (لامسه) را در ترکیب «گفت گرم» و شنوایی و چشایی را در ترکیب «سخن‌های شیرین» و شنوایی و لامسه را در ترکیب «آوای نرم» با هم آورده است که این تعامل حواس با یکدیگر موجب زیبایی آفرینی عبارت شده است.

یا در بیت:

در ترکیب «خنده شیرین» دو حس شنوایی و چشایی در هم آمیخته اند.

مثالهای دیگر:

آسمان فریبی آبی رنگ شد. (دکتر شریعتی) «نهایی دی ۹۸»

از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر / یادگاری که در این گنبد دوّار بماند (حافظ) «نهایی شهریور ۱۴۰۰»

افسوس موها، نگاه‌ها به عبث / عطر لغات شاعر را تاریک می‌کنند. (شاملو)

برای آشنایی با پرسشهای پاسخ گزین در زمینه آرایه حس آمیزی اینجا را کلیک کنید.

اسلوب معادله

بیان مطلبی در دو عبارت مستقل، به نحوی که یکی از طرفین معادلی برای تأیید عبارت دیگر است؛ زیبایی آفرینی اسلوب معادله بر پایه شباهت می‌باشد. به عبارتی، معمولاً مفهومی ذهنی در یک مصراع یا بیت و مفهومی محسوس در مصراع یا بیتی دیگر برای تأیید آن می‌آید.

برای مثال:

شاعر در مصراع اوّل می‌گوید: دل وقتی از حق غافل شود، تابع نفس خواهد شد و در تأیید این مضمون در مصراع دیگر می‌گوید: سوار اگر خواب آلود باشد، اسب او را به هر سمت بخواهد، می‌برد. این شیوه برابر نهادن مفاهیم و محسوس شدن امری معقول برای خواننده، موجب زیبایی آفرینی می‌شود.

مثال دیگر:

بیدل در مصراع دوم جدایی ناپذیری موج از آب را معادل و تأییدی برای مفهوم جدایی ناپذیری زنجیر از عاشق مجنون بیان کرده است.

چند مثال دیگر:

بازگردانی: سعدی از سرزنش مردم نمی‌ترسید. ترس از او دور است؛ همانطور که غرق شده در رودخانه نیل از باران نمی‌هراسد.

بازگردانی: اگر دود (انسان فرومایه) بالاتر از زبانه آتش (انسان بلندپایه) است، ارزش زبانه (انسان بلندپایه) را نمی‌کاهد؛ همانطور که ابرو بالاتر بالاتر از چشم است؛ ولی جای چشم را نمی‌گیرد.

بازگردانی: بشر هرچه پیرتر می‌شود آزمندتر می‌گردد؛ همانطور که وقت سحرگاه خواب ما سنگین می‌گردد.

بازگردانی: نمی‌توان چشم دلشده را بدوزیم تا دلبرش را نبیند؛ همانطور که پای بلبل را نمی‌توانیم بست که برای گل شعر نگوید.

بازگردانی: گریه پیاپی بخت و سرنوشت من را سپید نمی‌کند؛ همانطور که باران بسیار پر زاغ را سپید نمی‌کند.

بازگردانی: عشق چون بیاید نخست هوش انسان دانا را از میان می‌برد؛ همانطور که دزد دانا نخست چراغ خانه را خاموش می‌کند و سپس چیزی را می‌رباید.

بازگردانی: پند و اندرز به انسان لجباز تأثیر نمی‌کند؛ همانطور که پای خواب رفته را با فریاد نمی‌توان بیدار کرد.

سعید جعفری
سعید جعفری دبیر فارسی، عربی و انگلیسی
اسلوب معادله

برای آشنایی با پرسشهای پاسخ گزین در زمینه آرایه اسلوب معادله اینجا را کلیک کنید.

سعید جعفری
سعید جعفری دبیر فارسی، عربی و انگلیسی
علوم ۳ بیسترس
پیمایش به بالا