مانند کردن چیزی به چیز دیگر که به جهت داشتن صفت یا صفتهایی با هم مشترک اند.
هر تشبیه دارای چهار رکن یا پایه است:
- مشبّه: چیز یا کسی که برآنیم آن را به کس یا چیز دیگری مانند کنیم .
- مشبّهبه: چیز یا کسی که مشبه به آن مانند می شود.
- ادات تشبیه: کلمه یا واژههایی که نشان دهنده پیوند شباهت اند؛ مانند: همچون، چون، چونان، مثل، مانند، به سان، سا، شبیه، نظیر، همانند، به کردار، وار، گون، فش، وش و … .
- وجه شبه: صفت یا ویژگی مشترک بین مشبّه و مشبّهبه است. (دلیل شباهت)
رستم مانند شیر دلاور است. مشبّه (رستم)؛ ادات تشبیه(مانند)؛ مشبّهبه (شیر)؛ وجه شبه (دلاور)
تشبیه رسا یا فشرده
اگر در تشبیه دو رکن وجه شبه و ادات تشبیه سترده شود، تشبیه رسا پدید میآید. تشبیه رسا بر دو گونه است: اضافی، غیراضافی.
رستم شیر است. مشبّه (رستم)؛ مشبّهبه (شیر). [اسنادی]
اگر در تشبیه رسا، «مشبّهبه» و «مشبّه» به یکدیگر اضافه شوند، اضافه تشبیهی پدید میآید.(ترکیب وصفی، اضافه تشبیهی نمی شود). ساختار: «مشبّهبه» ﹻ «مشبّه» یا «مشبّه» ﹻ «مشبّهبه».
حجاب ظلمت، باران رحمت، کیمیای سعادت. در این حالت، مضاف الیه معمولا «مشبّه» است و مضاف، «مشبّهبه».
☼ ظلمت مانند حجاب است. رحمت مانند باران و سعادت مانند کیمیا ست.
خودآزمایی
- در تشبیه زیر کدام یک از پایههای تشبیه سترده شده است؟
«مرد نقال از صدایش ضجه میبارید و نگاهش مثل خنجر بود.»
الف) وجه شبه ب) مشبّه پ) ادات تشبیه ت) مشبّهبه
- در بیت زیر یک تشبیه بلیغ بیابید و مشبّهبه آن را پیدا کنید.
« دست از مس وجود چو مردان ره بشوی تا کیمیای عشــــق بیابی و زر شـوی»
- با نگرش به بیت زیر وجه شبه را در مصراع نخست و مشبّه را در مصراع دوم بیابید.
«گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم ورت به دست نیاید چو سرو باش آزاد.»
- در بیت زیر یک تشبیه بلیغ بیابید و مشبّهبه آن را پیدا کنید.
«آخر چــه معـــنی آرم از آن آفتابروی کو بوی خود به صبحدم از من دریغ داشت»
- در کدام گزینه « تشبیه اضافی » وجود دارد؟
الف) درد عشقی کشیده ام که مپرس ب) ای هست کن اساس هستی
ج) غم عشق و غم عشق و غم عشق د) بار فراق دوستان بس که نشسته بر دلم
- در کدام بیت از آرایه تشبیه بهره برده شده است؟ (سراسری ریاضی، ۷۸)
الف) جواهـر تو بخشی دل سنگ را تو در روی جوهر کشی رنگ را
ب) خرد را تو روشن بصر کردهای چراغ هـــــــــدایت تو بر کردهای
پ) مهندس بسی جـــوید از رازشان نداند که چون کــــردی آغازشـان
ت) هـمه آفــــریدست بالا و پســــت توئی آفرینندهٔ هــــــــر چه هسـت
- در کدام گزینه آرایه ادبی « تشبیه » دیده نمی شود؟
الف ) چو یک ماه شد همچو یک سال بود ب ) چو خندان شد و چهره شاداب کرد
ج) یکی خنجر آبگون برکشید د) زدش بر زمین بر به کردار شیر
- در کدام بیت آرایه تشبیه به کار برده نشده است؟ (سراسری ریاضی، ۷۶)
الف) خلق همـــه یکسره نهـــــال خدایند هیچ نه برکن تو زین نهال و نه بشکن
ب) شمع خرد بر فروز در دل و بشتاب با دل روشن به سوی عــــالم روشــن
پ) گر نپســـــندی هم که خونت بریزند خون دگر کس چرا کـنی تو به گردن؟
ت) معدن علــــم است دل چرا بنشاندی جور و جفا را در این مبــارک معدن؟
- در عبارت: «فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد» چند اضافه تشبیهی به کار رفته است؟ (گزینه ۲، ۸۳)
الف) سه ب) چهار پ) پنج ت) شش
- در بیت پیش رو مشبّهبه کدام واژه است؟ « دل درین پیرزن عشوه گر دهر مبند / کاین عروسیست که در عقد بسی دامادست» (گزینه ۲، ۸۲)
الف) پیرزن ب) عشوه گر پ) دهر ت) داماد
- در بیت « چو یک ماه بگذشت بر دخت شاه / یکی پورش آمد چو تابنده ماه» مشبّه کدام است ؟
الف ) پور ب ) دخت ج ) ماه د ) شاه
- در کدام گزینه هر چهار پایه تشبیه در هر دو مصراع آمده است؟ (گزینه ۲، ۸۲)
الف) گفتا برو چو خــــاک تحمـّــل کـــن ای فقیه یا هر چه خوانده ای هـمه در زیر خـاک کن
ب) روز چو شمعی به شب نور ده و سرفراز شب چو چراغی به روز کاسته و نیم تاب
پ) چون شبـــــنم اوفـــتاده بدم پیـــش آفتــاب مهرم به جـان رسید و به عیوق برشــــدم
ت) برق با شـــوقـــم شـــراری بیش نیـــست شعله طفــــل نیسـواری بیـــــش نیـــس
