الف) دورۀ معاصر تا قبل از انقلاب اسلامی
منظور از ادبیات معاصر آثار ادبی هستند که پس از مشروطیت پدید آمده اند. با آغاز قرن بیستم میلادی، تجدد و نوگرایی در ابعاد مختلف زندگی ایرانیان به وجود آمد. هم زمان با این تحولات، دو قلمرو شعر و نثر فارسی نیز از آن بی نصیب نماند.
درحقیقت پیدایش شعر معاصر ایران و گسترش آن، با رویدادهایی مانند انقلاب مشروطیت، پایان سلسله قاجار و سلطنت رضاشاه همراه بود.
رضاخان پس از به قدرت رسیدن، مدرن کردن همه ابعاد جامعه را سرلوحه برنامه‌هایش قرار داد؛ امّا وی این تحولات را با استبداد و ارعاب آزادی‌خواهان همراه کرد. در حقیقت پیدایش شعر معاصر ایران و گسترش آن، با رویدادهایی مانند انقلاب مشروطیت، پایان سلسله قاجار و سلطنت رضاشاه همراه بود.
● منظور از ادبیات معاصر چیست؟ – آثار ادبی هستند که پس از مشروطیت پدید آمده اند.
در ادبیات این دوره نوآوری‌ها، اندیشه‌های باستان‌گرا و گاهی گرایش به شعرهای ترجمه‌‌ای مورد توجه قرار گرفت. رضا شاه در شهریور ۱۳۲۰، هم زمان با جنگ جهانی دوم، تحت فشار کشورهای سلطه گر از سلطنت برکنار و پسرش محمدرضا جانشین او شد. محمدرضا در آغاز کوشید تا با آزادی‌های نسبی سیاسی و اجتماعی، نظر روشنفکران را به خود جلب کند که این آزادی موقت، تا حدودی موجب گسترش و تثبیت ادبیات شد؛ هر چند پس از آن، رفتارها و سیاستهای نادرست او، موجب انزوای برخی روشنفکران شد.
استبداد: خودکامگی / ارعاب: ترساندن / انزوا: گوشه گیری
شعر دوره معاصر
شعر دوره معاصر را بیشتر با عنوان«شعر نو» می‌شناسیم. در این دوره ابتدا تقی رفعت و افرادی مانند بانو شمس کسمایی، ابوالقاسم لاهوتی، جعفر خامنه‌‌ای و در نهایت نیما یوشیج تلاشهایی در تغییر شعر فارسی از نظر قالب و محتوا داشتند که آنها را پیشگامان شعر نو خوانده اند. تصرف نیما در ماهیت شعر قدیم و ارائه ماهیتی نو از آن، به تغییر در قالب و ویژگیهای سخن شاعران قدیم انجامید. او زبان، تخیل، احساس، معنی، فرم و ساختار شعر را متحول کرد. اگر چه ادبیات دوره معاصر را از زمان مشروطه تا زمان ما دانسته اند، امّا بهتر است شروع واقعی شعر نو را از سال ۱۳۰۰ یعنی اندکی پیش از به سلطنت رسیدن رضاخان بدانیم. شعر فارسی را در دوره معاصر تا سال ۱۳۵۷ می‌توان متناسب با رویدادهای سیاسی – اجتماعی در چهار دوره بررسی کرد:
● دو تن از پیشگامان شعر نو را نام ببردی؟ – تقی رفعت، بانو شمس کسمایی، ابوالقاسم لاهوتی، جعفر خامنه‌‌ای و در نهایت نیما یوشیج.
● شروع واقعی شعر نو از چه سالی آغاز شد؟ – سال ۱۳۰۰ یعنی اندکی پیش از به سلطنت رسیدن رضاخان.
دورۀ اوّل: دوره سلطنت رضاخان (از سال ۱۳۰۴ تا شهریور ۱۳۲۰) را دوره درخشش نیما و جدال بر سر شعر کهنه و نو می‌دانند.
دورۀ دوم: از آغاز حکومت محمدرضا تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ فضای سیاسی آزادتری نسبت به دوره قبل بر ایران حاکم بود. در این دوره اشعار نیما و دیگر نوگرایان در برخی نشریات مانند روزگار نو و سخن منتشر می‌شد. مهمترین حادثه ادبی این سالها تشکیل اوّلین کنگره نویسندگان و شاعران ایران در تیرماه ۱۳۲۵ بود که نیما در آنجا شعر «آی آدم‌ها» را خواند و پس از آن شیوه نیما از جانب سنت گرایان در کنار شعر سنتی رواج یافت.
● مهمترین حادثه ادبی دوره دوم چیست؟ – تشکیل اوّلین کنگره نویسندگان
● در چه دوره ای نشریات روزگار نو و سخن منتشر شد؟ – دوره دوم
دورۀ سوم: از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ تغییر و تحوّلات چشمگیری در جامعه ایرانی اتفاق افتاد و بار دیگر استبداد حاکم شد. در این دوره «شعر نو تغزّلی» که از دوره قبل شروع شده بود، به تدریج راه خود را ادامه داد؛ به ویژه که از طرف حکومت نیز تقویت می‌شد و در دهه ۱۳۲۰ و اوایل ۱۳۳۰ از گسترده ترین جریان‌های زمان خود شد.
پس از وقایع کودتای ۲۸ مرداد، نوعی سرخوردگی و یأس در میان روشنفکران و شعرا پیدا شد و جریان سمبولیسم اجتماعی یا شعر نوی حماسی رواج یافت. شاعران این جریان بیشتر به مسائل سیاسی و اجتماعی و مشکلات و آرمانهای مردم توجه دارند.
● در کدام دوره سمبولیسم اجتماعی یا شعر نوی حماسی رواج یافت؟ – دوره سوم
دورۀ چهارم: از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ مبارزه رنگ و مفهومی تازه به خود می‌گیرد و فضای جامعه متشنّج می‌شود و مسیر عمده شعر همچنان اجتماعی و حماسی است. این دوره را باید دوره کمال جریان‌های ادبی دوره‌های پیشین به حساب آورد. شاعران بهتر و هنری‌تر از گذشته به جوهر شعر دست یافتند و مضمون شعر آنها بیشتر نقد اجتماعی است.
از معروف‌ترین شاعران این چهار دوره، پروین اعتصامی، فریدون توللّی، محمدحسین شهریار، نادر نادرپور، فریدون مشیری، نصرت رحمانی، فروغ فرخزاد، منوچهر شیبانی، اسماعیل شاهرودی، مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، سیاوش کسرایی، منوچهر آتشی، پرویز ناتل خانلری، حمید مصدّق، مهدی حمیدی شیرازی، هوشنگ ابتهاج، محمدرضا شفیعی کدکنی و … را می‌توان نام برد.
در زیر چند تن از این شاعران معرفی می‌شوند:
■ پروین اعتصامی
رخشنده اعتصامی معروف به پروین، بانوی مشهور شعر فارسی است و در خانواده‌‌ای اهل شعر و ادب پا به عرصه هستی گذاشت. پدرش یوسف اعتصام الملک آشتیانی از فضلای زمان بود و در تربیت اخلاقی و ادبی وی نقش به سزایی داشت. پروین در قصیده به سبک ناصر خسرو به روانی و لطافت سعدی شعر می‌سراید. اوج سخن پروین در قطعات اوست که در آنها به شیوه انوری و سنایی توجه دارد. برخی از اشعار او به صورت مناظره میان دو انسان، جاندار یا شیء است. آنچه شعر پروین را از دیگران متمایز می‌کند، شکل تصرف وی در مضامین و کیفیت ارائه آنهاست. او به همراه انعکاس اوضاع نامطلوب سیاسی اجتماعی، به مضامین اخلاقی و پند و اندرز نیز روی می‌آورد.
بیت زیر از اوست :
در آن سرای که زن نیست، انس و شفقت نیست / در آن وجود که دل مرد، مرده است روان…
● اوج سخن پروین در چه قالبی است؟ – قطعه
● چه چیزی شعر پروین را از دیگران متمایز می‌کند؟ – شکل تصرف وی در مضامین و کیفیت ارائه آنهاست.
● قطعه چگونه قالبی است؟ – شعری است دست کم در دو بیت که معمولا نخستین بیت آن مصرع نیست و مصرع‌های زوج آن هم قافیه اند. قطعه یکپارچگی موضوع دارد و موضوع آن معمولا مطالب اخلاقی، اجتماعی، تعلیمی، ستایش و نکوهش است.
■ سید محمد حسین بهجت تبریزی (شهریار)
شهریار از بزرگترین شاعران غزل سرای معاصر است که علاوه بر شعر فارسی، به ترکی آذری نیز شعر می‌سراید؛ منظومه «حیدربابایه سلام» او از شاهکارهای این حوزه است. شاعر در این منظومه با شیفتگی تمام از اصالت فرهنگی و زیبایی‌های روستای زادگاهش یاد می‌کند. او به بزرگان دین به ویژه حضرت علی ارادت خاصی داشت و چند شعر ارزنده با این مضمون، از او به جا مانده است؛ در غزل طبعی لطیف و احساسی رقیق دارد و از غزل سرایان نامی ایران، به ویژه حافظ تأثیر فراوان پذیرفته است.
بیت زیر ابتدای یکی از غزلهای اوست:
باز امشب ای ستاره تابان نیامدی / باز ای سپیده شب هجران نیامدی
■ علی اسفندیاری(نیما یوشیج)
نیما بنیان گذار شعر نو، از کسانی است که کوشید تا شعر را به هنجار نثر و سادگی نزدیک کند و در قالب، زبان و مضمون آن تغییراتی ایجاد کرد، نیما در این مسیر از واژگان روزمره، عامیانه و نو بهره برد و از نوآوری و به کار گرفتن ترکیب‌های تازه نهراسید. او در سال ۱۳۰۱ هـ. ش. منظومه افسانه را منتشر کرد که به عنوان بیانیه شعر نو است و چنین آغاز می‌شود:
در شب تیره دیوانه‌‌ای کاو / دل به رنگی گریزان سپرده / در درّه سرد و خلوت نشسته / همچو ساقه گیاهی فسرده / می‌کند داستانی غم آور …
ویژگی‌هایی مثل: تغییر در آوردن جایگاه قافیه، نگاه نو و نگرش عاطفی به واقعیات ملموس، سیر آزاد تخیل، نزدیکی به ادبیات نمایشی، از مهمترین نکات در مورد این شعر نیما است.
● مهمترین ویژگیهای شعر «افسانه» نیما را نام ببرید. – تغییر در آوردن جایگاه قافیه، نگاه نو و نگرش عاطفی به واقعیات ملموس، سیر آزاد تخیل، نزدیکی به ادبیات نمایشی.
هنجار: شیوه، راه
جریان نوگرایی شعری نیما با سرایش ققنوس در سال ۱۳۱۶ تثبیت شد. نیما در این سالها (۱۳۰۱ تا ۱۳۱۶) چارچوب و طرح کار خود را به بهترین شکل ممکن تدوین کرد. همین با برنامه بودن است که کار نیما را از دیگر نوگرایان متمایز می‌کند. او در ققنوس تغییراتی در اصول و ضوابط شعر سنتی ایجاد کرد و تجددی را که از مشروطه آغاز شده و به افسانه او رسیده بود، تکامل بخشید. نیما را به خاطر این نوآوری «پدر شعر نو» دانسته اند.
● پدر شعر نو فارسی کیست؟ – نیما یوشیج
■ مهدی اخوان ثالث
یکی از موفق‌ترین رهروان شعر نیما اخوان ثالث است. بیان روایی و داستانی، حماسی بودن زبان، کهن گرایی، به کارگیری ترکیبات زیبا و خوش آهنگ و برخی از کاربردهای نحوی سبک خراسانی از ویژگیهای شعر وی است.
● بیان روایی و داستانی، حماسی بودن زبان و کهن گرایی ویژگی کدام شاعر معاصر است؟ – مهدی اخوان ثالث
شعر وی شعری اجتماعی است و حوادث زندگی مردم را در خود منعکس می‌کند. آخر شاهنامه، زمستان و از این اوستا از بهترین مجموعه شعرهای معاصر هستند. او در بیشتر مجموعه‌ها مثل زمستان زبانی نمادین دارد:
سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت / سرها در گریبان است / کسی سر برنیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را / نگه جز پیش پا را دید نتواند / که ره تاریک و لغزان است / و گر دست محبت سوی کس یازی، / به اکراه آورد دست از بغل بیرون / که سرما سخت سوزان است / … .
□ شعر اخوان ثالث چه ویژگی‌هایی دارد؟ – بیان روایی و داستانی، حماسی بودن زبان، کهن گرایی، به کارگیری ترکیبات زیبا و خوش آهنگ و برخی از کاربردهای نحوی سبک خراسانی.
□ دو مورد از ویژگیهای زبانی شعر زیر از«اخوان» را بیابید و بنویسید. «نهایی بزرگسال شهریور ۹۹»«نهایی خرداد ۹۸»
سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت / سرها در گریبان است / کسی سر برنیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را / نگه جز پیش پا را دید نتواند / که ره تاریک و لغزان است / و گر دست محبت سوی کس یازی، / به اکراه آورد دست از بغل بیرون / که سرما سخت سوزان است / … .
– کهنه گرایی، به کار گیری ترکیبات زیبا وخوش آهنگ، برخی کاربردهای نحوی به سبک خراسانی است، زبان شعر نمادین است، بیان روایی داستانی – حماسی است، به شیوه بلاغی گفته شده، تقدم مفعول.
نثر در این دوره
نثر ساده دوره معاصر را بیشتر با نثر داستانی می‌شناسیم. علاوه بر آن در قالبهایی مثل ادبیات نمایشی، سفرنامه، مقاله و… نیز آثار نثر در این دوره دیده می‌شود.
نثر فارسی تحت تأثیر آثاری که در دوره بیداری از زبانهای اروپایی ترجمه می‌شد، به سادگی گرایید. زمینه‌های گرایش به رمان نویسی و نثر داستانی را به معنای نوین آن، عبدالرحیم طالبوف و زین العابدین مراغه‌‌ای با سفرنامه‌های خیالی خود ایجاد نمودند. نخستین رمان تاریخی این دوره را محمدباقر میرزا خسروی با نام «شمس و طغرا» نوشت. اوّلین رمان اجتماعی را نیز در سال ۱۳۰۱ با نام «تهران مخوف» مرتضی مشفق کاظمی منتشر کرد. نثر داستانی معاصر نیز با مجموعه داستان کوتاه «یکی بود، یکی نبود» از سید محمدعلی جمالزاده در سال ۱۳۰۱ آغاز شد و اوّلین نمایشنامه نیز با عنوان «جعفرخان از فرنگ برگشته» به قلم حسن مقدم در همین تاریخ نوشته شد.
● زمینه‌های گرایش به رمان نویسی و نثر داستانی را به معنای نوین آن، …….. و زین العابدین مراغه‌‌ای با سفرنامه‌های خیالی خود ایجاد نمودند. – عبدالرحیم طالبوف
● نثر فارسی تحت تأثیر آثاری که در دوره بیداری از زبانهای اروپایی ترجمه می شد، به (تکلّف- سادگی) گرایید. (نهایی؛ شهریور ۱۴۰۰)
● زمینه‌های گرایش به رمان نویسی و نثر داستانی را به معنای نوین آن چه کسانی پدید آوردند؟ – عبدالرحیم طالبوف و زین العابدین مراغه ای
نخستین رمان تاریخی را که نوشت؟ – محمدباقر میرزا خسروی با نام «شمس و طغرا».
● نثر داستانی معاصر با با چه مجموعه‌‌ای و به قلم چه کسی نوشته شد؟ – مجموعه داستان کوتاه «یکی بود، یکی نبود» از سید محمدعلی جمالزاده.
● اوّلین نمایشنامه با چه عنوانی و به قلم چه کسی نوشته شد؟ -«جعفرخان از فرنگ برگشته» حسن مقدم.
● «مرتضی مشفق کاظمی»، اوّلین رمان اجتماعی را در سال ۱۳۰۱ با نام ( شمس و طغرا – تهران مخوف) منتشر کرد. (نهایی؛ خرداد ۱۴۰۰)
داستان‌نویسی نوین با نویسندگانی مانند: صادق هدایت نویسنده بوف کور، بزرگ علوی نویسنده چشم‌هایش و صادق چوبک نویسنده تنگسیر و… گسترش یافت؛ این گروه موسوم به نویسندگان نسل اوّل هستند. پس از آنها به تدریج نسل جدیدی وارد ادبیات داستانی می‌شوند که سبک آنان تلفیقی است از آنچه خود داشتیم و آنچه از شیوه‌های غربی گرفتیم. جلال آل احمد با «مدیر مدرسه» و سیمین دانشور با «سووشون»، از معروف‌ترین نویسندگان این دوره اند. از دیگر چهره‌های این گروه می‌توان به تقی مدرسی، محمود اعتمادزاده، غلامحسین ساعدی و جمال میرصادقی اشاره کرد.
بعد از خردادماه ۱۳۴۲ دوران مقاومت در ادبیات داستانی فارسی شکل گرفت. شروع این مقاومت در مبارزات ملی شدن صنعت نفت و بعد هم قیام ۱۵ خرداد است. در این دوران رمان‌ها و داستانها مبارزه و پایداری است. بر اغلب داستانهای این دوره اضطراب سیاسی ترس ناشی از بدفرجامی و زندان حاکم است. از ویژگیهای نثر دوره مقاومت روی آوردن به داستان کوتاه، ترجمه آثار داستانی آمریکای لاتین و همدردی با ستم کشیدگان دنیا و کثرت نویسندگان آشکار است.
بهره بردن از زبان عامیانه، نویسندگی را برای بسیاری از طبقات جامعه آسان و نثر را آماده قبول افکار گوناگون کرد. ترجمه رمان‌ها و داستانهای اروپایی باعث شد که نوشتن داستان به تدریج در زبان فارسی معمول گردد. آشنایی با تحقیقات و تتبعات اروپاییان نیز باعث تغییر روش تاریخ‌نویسی و تحقیق در مسائل ادبی شد. از شناخته شده‌ترین نویسندگان دوره مقاومت می‌توان به احمد محمود، نویسنده رمان «همسایه‌ها»، علی محمد افغانی، نویسنده رمان «شوهر آقاخانم»، هوشنگ گلشیری نویسنده رمان «برّه گمشده راعی» و امین فقیری نویسنده رمان «دهکده پرملال» اشاره کرد.
تتبع: پژوهش
هر یک از رمانهای زیر از چه کسانی است؟ – ■ بوف کور: صادق هدایت ■ چشم‌هایش: بزرگ علوی ■ تنگسیر: صادق چوبک
برخی از نویسندگان این دوره
■ سیّد محمدعلی جمال زاده
جمالزاده را با مجموعه داستان «یکی بود، یکی نبود» آغازگر داستان نویسی فارسی به شیوه نوین می‌دانند. وی در خانواده‌‌ای روحانی در اصفهان به دنیا آمد و در تهران تحصیل کرد و پس از آن به کشورهای دیگری مثل لبنان، فرانسه و آلمان رفت. در داستان بیشتر از اینکه به محتوا توجه داشته باشد، به سبک نویسندگی و کاربرد کلمات عامیانه و متداول در نثر توجه دارد و کلام را به طبع خوانندگان نزدیک می‌کند و به همان راهی می‌رود که کسانی مثل زین العابدین مراغه‌‌ای در «سیاحت نامه ابراهیم بیگ» و علی اکبر دهخدا در چرند و پرند آغاز کرده بودند. «راه آب نامه» و «تلخ و شیرین» از دیگر داستانهای او هستند.
● آغازگر داستان نویسی فارسی به شیوه نوین کیست و نخستین مجموعه داستانی او چه نام دارد؟ – جمال زاده مجموعه داستان «یکی بود، یکی نبود»
■ جلال آل احمد
جلال در خانواده‌‌ای مذهبی متولد شد. وی در جوانی چند ماه را در نجف درس طلبگی خواند و پس از بازگشت به ایران، به احزاب سیاسی پیوست و پس از آن به معلمی روی آورد و نویسندگی را نیز وجهه همّت خود قرار داد. اوّلین داستانش با عنوان «زیارت» در مجله سخن چاپ شد و «سه تار» و «دید و بازدید» از دیگر مجموعه داستانهای او هستند. مشهورترین اثرش داستان بلند «مدیر مدرسه» است. نمونه نثر پرشتاب و بریده بریده جلال با عنوان «نثر تلگرامی» یاد می‌کنند، در این اثر به کمال می‌بینیم. جلال علاوه بر داستان، در تک نگاری، سفرنامه نویسی، مقاله نویسی انتقادی و ترجمه نیز تواناست. سفرنامه حج او با عنوان «خسی در میقات» و مجموعه مقاله‌های «ارزیابی شتاب زده» از نوشته‌های دیگر او هستند.
اوّلین داستان جلال آل احمد با چه عنوانی در مجله سخن چاپ شد؟ – «زیارت»
● مشهورترین داستان بلند جلال آل احمد چه نام دارد؟ – «مدیر مدرسه»
● نمونه نثر پرشتاب و بریده بریده جلال را با عنوان ………… یاد می‌کنند. – «نثر تلگرامی»
■ سیمین دانشور
متولد شیراز و دانش آموخته زبان و ادبیات فارسی در دوره دکتری از دانشگاه تهران است. وی سالها به تدریس هنر و ادبیات در این دانشگاه مشغول بود. اوّلین تجربه داستان نویسی دانشور «آتش خاموش» بود. بعدها «شهری چون بهشت» را منتشر کرد و با «سووشون» که دربرگیرنده داستان زندگی زری و یوسف و اوضاع اجتماعی مردم فارس در خلال جنگ جهانی دوم است، به اوج نویسندگی خود رسید. سالهایی نیز با مجله‌هایی مثل نقش و نگار، کتاب ماه کیهان و آرش همکاری داشت. از دانشور ترجمه‌هایی نیز از داستانها و نمایشنامه‌های نویسندگان مشهور خارجی بر جای مانده است.
● اوّلین تجربه داستان نویسی دانشور چه نام دارد؟ – «آتش خاموش»
● اوّلین تجربه داستان نویسی سیمین دانشور …….. (سووشون – آتش خاموش) بود.
