پوشیده سخن گفتن درباره کاری است؛ به دیگر سخن به کار بردن واژه در معنای غیرقاموسی (هنری) است، به گونه ای که رابطه میان معنای هنری و قاموسی التزام باشد.

آب از دستهایش نمی‌چکد.

معنای لفظی ← نمی‌گذارد قطره‌ای آب از دستهایش بر روی زمین بچکد.

معنای کنایی ←هیچ چیزی از او به دیگران نمی‌رسد، بسیار ناخن خشک است.

تفاوت استعاره با کنایه: در ژرف ساخت استعاره، تشبیه پنهان است و در ژرف ساخت کنایه التزام و بایستگی ۲- در کنایه معنای حقیقی شدنی است و در استعاره ناشدنی ۳- کنایه غالبا در «ساختار سخن» روی می دهد و استعاره معمولا در «واژه». ۴- مجاز و استعاره نیاز به نشانه واگردان دارد ولی کنایه نیاز ندارد.

فرهنگ کنایه‌ها

برای آشنایی بیشتر با کنایه اینجا را کلیک کنید.

خودآزمایی

1. در جمله‌ها و شعرهای زیر کنایه‌‌ها را بیابید و مفهوم آن‌‌ها را بنویسید.

الف) ای غنچه خندان، چرا خون در دل ما می‌کنی / خاری به خود می‌بندی و ما را ز سر وا می‌کنی.

ب) گفت خاموش که هر کس که جمالی دارد / هر کجا پای نهد دست ندارندش پیش

• در کدام بیت «کنایه» به کار نرفته است؟                                                                                               ^{(سنجش، ۸۸)}

الف) گاه سـفر شــد بــاره بر دامن برانیم                         تــا بــوســه گــاه وادی ایــمــن بــرانــیـــم

ب) تکبیر زن لبیـک گو بنشین به رهوار                        مــقصــد دیــار قـــــدس هـــمپای جــلودار

پ) گاه سفر آمـــد برادر ره دراز اســـت                         پروا مکـن بشتاب همـت چاره ساز اســت

ت) از هر کران بانگ رحیل آید به گوشم                        بانگ از جرس برخاست وای من خموشم

• در کدام بیت «کنایه» به کار نرفته است؟

الف) تـــا کمــال علم او ظــاهر شــود                             این همه اسرار بر صـــحرا نهاد

ب) چــون نــبود او را مــعیّن خانه ای                           هر کجا جا دید رخت آن جا نهاد

پ) عــشق شــوری در نـــهاد ما نـهاد                            جان ما در بوتــه ی ســـودا نهاد

ت) هـــمه آفــــریدست بالا و پســــت                             توئی آفرینندهٔ هــــــر چه هسـت

• در کدام بیت «کنایه» به کار نرفته است؟

الف) چـــــون نـــــبود او را مـــعین خــــانه ای                هر کـــجا جا دید رخـــت آنـــجا نــهاد

ب) در این سرای بی کسی کسی به در نمی‌زند                 به دشت پر ملال ما پرنده پر نمی‌زند

پ) از قـــــــضا آیینه چـــــــینی شـــــــــکســـت                 خوب شد اسباب خود بینی شــــــکست

ت) چون خـــاک در هوای تو از پـــــــا فـتاده ام               چون اشک در قفای تو با سر دویده ام

• در همه بیتها به جز بیت … دوبار آرایه « کنایه » به کار رفته است.                                            ^{(سنجش، ۸۸)}

الف) عمرهـا در زیر دامن برد سعدی پای صبر               ســــر ندیدم کــــز گـــریبان وفــا برداشتن

ب) جــهان چـــو حــادثه ای پای در رکــاب آرد               عـــنان فتنه بـــدان چشم نیم خـــواب دهـد

پ) بــــر درگـــه عشـــق گـــر مــــرا بـــار افتد               کــاری بـکنم کـــه پـــرده از کـــار افـــتد

ت) گـــل زشبنم نتوانست عـــرق کــردن خشک                بس که در کوی تو بازار تماشا گرم است

• در کدام بیت «کنایه» به کار نرفته است؟                                                                                ^{(سنجش، ۸۷)}

الف) بیامد به شبگـــــیر بسته کـمر                      به پیش منوچــــهر پیروزگـــــر

ب) بدان را ز بد دست کــوته کنیم                      زمین را به کین رنگ دیبه کنیم

پ) برافراخت پس دست خیبر گشا                      پی ســـــر بریدن بیفـــــــشرد پا

ت) برفتند گردان همه شاد و مست                      گرفته یکی دست دیگر به دست    

• در کدام بیت «کنایه» به کار نرفته است؟                                                                                      ^{(سنجش، ۸۶)}

الف) چــــو ننمود رخ شـاهد آرزو                                بـــه هـم حمله کردند باز از دو سـو

ب) بیفشرد چون کوه پـا بـر زمین                                 بـــخاییــد دندان بـــه دنـــدان کـــین

پ) چو شیر خدا راند بر خصم تیغ                                به سر کوفت شیطان دو دست دریغ

ت) چو نازش به اسب گرانمایه دید                                کمان را بـــه زه کــرد و اندر کشید

• کدام گزینه «کنایه» به شمار نمی‌رود؟

الف) بدسگالی                              ب) هم عنانی                    پ) چانه زدن                               ت) قد علم کردن

• در کدام بیت «کنایه» دیده نمی‌شود؟

الف) کسی کاو هــــوای فریدون کــند                   سر از بند ضحاک بیرون کــــند

ب) نهــــان گــــشت آیین فـرزانگـــان                  پراگنده شـد کــــام دیوانگــــــان

پ) همان کاوه آن بر ســر نیـــزه کرد                  همــانگه ز بازار برخـاست گرد

ت) خروشید و برجست لرزان ز جای       بدرّید و بســــپرد محضر به پای

به کار رفتن واژه‌ در معنای غیرقاموسی مجاز نام دارد؛ به شرط وجود پیوند (علاقه) و نشانه واگردان (قرینه صارفه)

آن قدر گرسنه‌ام که می‌توانم تمام ظرف را بخورم.

☼   رابطۀ میان دو واژۀ ظرف و غذا در این عبارت رابطه مجازی است.

معنای لفظی ← ظرف: آوند، بشقاب.                                   معنای مجازی ← ظرف: غذا، آنچه در درون ظرف است.

پیوند (علاقه): ظرف و مظروف                                     نشانه واگردان: خوردن زیرا ظرف را نمی‌توان خورد.

تفاوت مجاز و استعاره: در استعاره تشبیه وجود دارد؛ اما در مجاز علاقه های دیگر نیز یافت می شود.

هر استعاره آشکاری مجاز است؛ اما هر مجازی استعاره نیست.

مجازهای پرکاربرد.

سر: قصد                   جهان، دشت، عالم: مردم جهان، مردم دشت، مردم عالم           

جام: نوشیدنی                         خاک: سرزمین                    حرف: سخن

دست: انگشت                   سینه: دل یا انسان                 دم: لحظه  

جام: باده و می                  زبان: سخن                         آب: اشک

برای آگاهی بیشتر از آرایه مجاز اینجا را کلیک کنید.

خودآزمایی

کدام یک از واژه‌های زیر در معنای مجازی است؟ دلیل آن را بنویسید.

برو هر چه می‌بایدت پیش گیر / سر ما نداری سر خویش گیر.

• در مصراع‌های زیر قرینه مجاز و علاقه‌های هر یک را پیدا کنید.

الف) اگر رفت و آثار خیرش نماند / نشاید پس مرگش الحمد خواند.

ب) دیدی که خون ناحق پروانه شمع را / چندان امان نداد که شب را به سر برد.

پ) پیش دیوار آنچه گویی هوش دار  /    تا نباشد در پس دیوار گوش         

ت) « برآشفت ایران و برخاست گرد.»

•  در کدام گزینه آرایه مجاز هست؟

الف) از دیگران حدیث جوانی شنیده ام.                            ب) همچون بنفشه سر به گریبان کشیده ام.

پ) در سینه‌ام هزار خراسان نهفته است.                           ت) نالم به دل چو نای من اندر حصار نای.

• در بیت: « پند من بشنو بجز با نفس شوم بدسرشت / با همه عالم مدارا کن کمال این است و بس » کدام واژه «مجاز» است؟

الف) پند                           ب) عالم                                      پ) کمال                                    ت) نفس

•  در همه بیتها به جز بیت … آرایه «مجاز» به کار رفته است.                                           ^{(سنجش، ۸۶)}

الف) از تو به که نالم که دگر داور نیست             وز دســـت تو هیچ کـــــس بالاتر نیست

ب) برو هـــــــر چه مى بایدت پیـش گیر             سر مــــــا ندارى سر خــــــویش گــــیر

پ) سر آن ندارد امـشب که برآید آفتابی               چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی

ت) همه دشــــمنی از تو دیـدم ولـــــیکن                نگـــــویم که تو دوســـتی را نشــــــایی

• در عبارت” دیدم که نفسم در نمی گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی کند.” کدام یک از علاقه های مجاز دید می شود؟

۱) جزئیه                                  2) کلیه                                        3) محلیه                                     4) سببیه

• در همه بیتها به جز بیت … آرایه «مجاز» به کار رفته است.                                                      ^{(سنجش، ۸۶)}

الف) کمـــــان بزه را به بـازو فـــــگند                 ببنـد کــــمر بر بـزد تــیر چـــــند

ب) بــترس از جهــاندار یزدان پـــاک                 خرد را مکـن با دل اندر مــغاک

پ) چنین آن دو ماهر در آداب ضرب                 ز هم رد نمــــــودند هفتاد حرب

ت) تهــــــمتن گز اندر کمان راند زود                 بران سان که سیمرغ فرموده بود

•  واژه «دشت» در کدام بیت دارای آرایه مجاز است.

الف) یکـــــی دشـــت با دیدگان پر ز خون                          که تا او کــــی آید ز آتش برون

ب) تنش چون خورش جست و آمد به شور                        یکی دشت پیش آمدش پر ز گور

پ) چو شاه آن مــــــــتاع گــــران سنج دید                         چو دریا یکی دشــت پر گنج دید

ت) به نام ایزد یکـــــی دشت از غـــزالان                          هــــمه بالا بلندان خـــــردسالان

• در کدام گزینه مجاز دیده نمی شود؟

۱) خروشید و مژگان پر از آب کــــــرد.                    2) و گر دیدی که با هم یک زبان اند.

۳) دل من رای تو دارد،‌ سر سودای تو دارد.                   4) به یک نعره، ‌کـــــوهی زجـــا برکنند. 

• واژه «جهان» در همه بیتهای زیر به جز بیت … دارای آرایه «مجاز» است.              ^{(گزینه ۲، ۸۲)}

الف) گلبرگ را ز سنبل مشکین نقاب کن              یعنی که رخ بپوش و جهانی خراب کن

ب) جهان انجــــمن شد بر آن تخـــــت او              شگــــــــــفتی فرومــــــانده از بخـت او

پ) بی‌ســـــــــــر و پا گـــــدای آن جا را              سـر به مــــــلک جهان گـــــــران بیـنی

ت) نهادند بر دشـــــت هـــــــیزم دو کـوه              جــــهانی نظــــــاره شـده هم گـــــــروه

• در همه بیت‌‌ها به جزء بیت………….. مجاز به علاقه جزئیه مشهود است.

۱) پیش دیوار آنچه گویی،‌هـوش دار                  تا نباشد در پـس دیوار گـــــــــوش

۲) برآشفت ایران و برخـــاست گرد                  همی هر کسی کـــــــــرد ساز نبرد

۳) به یاد روی شیرین بیت می گفت                   چو آتش تیشه می زد،‌کوه می سفت

۴) اگر رفت و آثار خـــــیرش نماند                    نشــاید پس مــرگــش الحمد خواند  

• در همه‌ی گزینه‌ها به جز …….. آرایه‌ی مجاز وجود دارد .

۱) چو صیتش در افواه دنیا فــــتاد                       تزلزل در ایوان کـــــسرا فـــــــــتاد

۲) گر نبندی زین سخن تو حلق را                        آتشــــــــــی آید بسوزد خــــــلق را

۳) تهمتن گــز اندر کمان راند زود                        بر آن سان که سیمرغ فرموده بود

۴) بزد تـیر بر چشــــم اســــفندیار  / سیه شد جهــــان پیش آن نامــــدار

هر گاه واژه‌ای به دلیل شباهتی که با واژه دیگر دارد به جای آن به کار رود، استعاره پدید می‌آید. استعاره گونه ای تشبیه است که در آن مشبّه یا مشبّه‌به سترده شده باشد. اگر مشبّه بیفتد، استعاره آشکار و اگر مشبّه‌به  بیفتد، استعاره پنهان پدید می‌آید. به دیگر سخن، استعاره پنهان مشبّهی است که با یکی از ویژگی‌‌های  مشبّه‌به آمده باشد.

بر کشته‌های ما جز باران رحمت خود مبار.                         ☼  معنای لفظی ← کشته: فرآورده، محصول.

☼  معنای استعاری ← منظور از «کشته‌» معنای لفظی آن نیست؛ بلکه مقصود «کردار بندگان» است. کردار بندگان همچون «کشته» ایشان است (استعاره آشکار = مصرحه).

در اضافه استعاری جزء یا ویژگی مشبّه‌به به مشبّه اضافه می‌شود. مانند: شاخه معرفت؛ معرفت مانند درختی است که شاخه‌‌ها دارد. در بنیاد این اضافه این گونه بوده است: شاخه درخت معرفت(ترکیب وصفی، اضافه استعاری نمی‌شود).

استعاره‌های پرکاربرد: نرگس: چشم، سنبل: گیسو، حُقّه: دهان، کمان: ابرو، گل: چهره/گونه، لعل: لب، درّ/ مروارید: دندان، ناوک: مژه، سرو: قد، چرخ: آسمان، بت: یار/ دلبر.

جان بخشی (انسان انگاری/ تشخیص)

هر گاه با نسبت دادن کنش، حالت یا صفتی انسانی به غیر انسان، به آن جلوه انسانی ببخشیم، آدم انگاری پیکر می‌پذیرد. جان بخشی گونه ای استعاره پنهان (مکنیه) است.

طعنه بر طوفان مزن، ایراد بر دریا مگیر، بوسه بگرفتن ز ساحل موج را دیوانه کرد.

☼  دیوانگی و بوسه گرفتن به موج بازخوانده شده ‌است و بوسه گرفتن موج، بوسه دادن ساحل را به همراه دارد؛ پس در مصراع دوم به ساحل و موج حالت و رفتاری انسانی نسبت داده شده‌است.

انواع اضافه: اضافه تشبیهی، اضافه استعاری، اضافه اقترانی

اضافه تشبیهی: «مشبه به ﹻ مشبه» یا «مشبه ﹻ مشبه به»؛ مانند: دیو ﹻ نفس / لب ﹻ لعل

اضافه استعاری: «یکی از ویژگی های «مشبه به» ﹻ «مشبه»»؛ مانند: چنگال ﹻ مرگ

اضافه همراهی یا اقترانی: این اضافه ارزش ادبی ندارد و فقط همراهی را نشان می دهد. می توان میان مضاف و مضاف الیه « از روی، به نشانۀ » را افزود؛ مانند: او «دست ارادت» به سوی من دراز کرد.

خودآزمایی

1. در کدام بیت از استعاره آشکار استفاده نشده است؟

۱) هزاران نرگس از چـــــرخ جهانگـــــــــــــرد                     فرو شد تا برآمـد یک گـــــــــــــل زرد

۲) قطره تویی‌،بحر تویی، لطف تویی، قهر تویی                   قــند تویی،‌زهرتویی،‌بیش میـازار مرا

۳) شمس و قمــــــرم آمد،‌ سمــــــع و بصرم آمد                    و آن سیم برم آمــد، وآن کان زرم آمد‌

۴) در این بازار اگر سودی‌است با درویش خرسند است                     خدایا منعمم گردان به درویش و خرسندی

• در کدام گزینه همه ترکیبها اضافه استعاری است                                                               ^{(سراسری تجربی، ۸۹)}

الف) لب استخر، گل همیشه بهار، سایش بال، عطر الهام        ب) دست مهربان مرگ، درخت عزیز، گل خیال، غرفه بلند آسمان

پ) سینه کویر، آغوش خوش بختی، سقف شب، دست طبیعت     ت) پرنده خیال، چشمه مواج نوازش، سایه پرواز، زبان گویای خدا

• در بیت: «هزاران نرگس از چرخ جهانگرد / فرو شد تا بر آمد یک گل زرد» چند استعاره به کار رفته است؟     ^{(گزینه ۲، ۸۳)}

الف) دو                                ب) سه                                              پ) پنج                             ت) چهار

• « ورم» و «کافور» در بیت زیر استعاره از چیست؟ « تا درد و ورم فرو نشیند / کافور بر آن ضماد کردند.» ^{(آزاد انسانی، ۸۷)}

الف) کوه- پماد             ب) برآمدگی – ماده ای خوشبو                      پ) کرم – برف                 ت) برآمدگی – برف

• در کدام بیت تعداد استعاره بیش تر از بیتهای دیگر است؟                                                       ^{(سراسری زبان، ۸۷)}

الف) پرتو خورشید عشق بر همه افتد ولیک               سنگ به یک نوع نیست تا همه گوهر شود

ب) یک ســـر به پای هـمت ازین دامگاه دیو               چون مــرغ بر پریده مـــقر بر قمــــر کنید

پ) به خنده، ای بت بادام چــــشم شیرین لب               شکر بریزد از آن پستهٔ دهان که تو  راست

ت) چون بگویی بفشانی گـــــهر از حقهٔ لعل                چون بخـــــــندی بنمایی  ز شـکر مروارید

• مفعول در کدام گزینه دارای آرایه استعاره است؟

الف) باران اشک از ابر دیدگان جاری ساخت.                  ب) ظلمت جهل را از اندیشه خود دور کرد.

پ) دیو نفس را در وجود خود نابود کرد.                        ت) دیو را در وجود خود نابود کرد.

• در کدام بیت آرایه تشخیص دیده می‌شود؟                                                                                        ^{(گزینه ۲، ۸۴)}

الف) سینه خواهم شـــرحه شرحه از فراق                   تا بگویم شــــــرح درد اشـــــــــتیاق

ب) هر کسی کو دور ماند از اصل خویش                   باز جوید روزگار وصــــــل خویش

پ) آتشست این بانـــــــگ نای و نیست باد                  هر که این آتش ندارد نیـــــــست باد

ت) محرم این هوش جز بیــــــهوش نیست                   مر زبان را مشتری جز گوش نیست

• در کدام بیت هر دو آرایۀ «تشبیه و استعاره» وجود دارد؟                                                       ^{(سراسری زبان، ۹۵)}

۱) صد باد صبا اینجا با سلــــسله می رقصند                          این اســـت حریف ای دل تا باد نپیمــــــایی

۲) گرچه مهــر بریدی و عهد بشکـــــستی                         هنوز بر سر پیمـــان و عـــهد و سوگـــــندم

۳) پیش رویت دگــران صورت بر دیوارند                        نه چنین صورت ومعنی که تو داری دارند

۴) ما چــــــو دادیم دل و دیده به طوفــــان بلا                          گــــو بیا سیل غـــم این خــــانه ز بنیـــــاد ببر

• در کدام بیت استعاره مکنیه به کار نرفته است؟

۱) در این بازار اگر سودی‌است با درویش خرسند است             خدایا منعمم گردان به درویش و خرسندی

۲) فــــــــــــــردا که پیشگـــــــــــاه حقیقت شود پدید             شرمنده رهروی کـــه عمل بر مجاز کرد

۳) در آفــــــاق گشاده اســـــــــــت ولیکن بسته است             ز ســـــــر زلف تو در پای دل ما زنجیر

۴) گـــــــــــل بخندید و باغ شــــــد پـــــــــــــــدرام        ای خوشـــــا این جهان بدین هنگـــــــــام