پس از تشخیص و درک پایههای آوایی، درمییابیم که پایههای آوایی بیتها، به شکلی هماهنگ در پی هم میآیند. به بیان دیگر، میتوان پایهها را به دستههایی منظّم بخش کرد. اکنون ، چگونگی نظم هر یک از این دستهها را بررسی میکنیم.
به چینش پایههای آوایی بیت زیر، دقّت کنید:
درین درگاه بی چونی، همه لطف است و موزونی / چه صحرایی، چه خضرایی، چه درگاهی، نمیدانم
خط عروضی: دَرین دَرگاهِ بی چونی، هَمِ لُطفَستُ مُوْزونی / چِ صَحرایی، چِ خَضرایی، چِ دَرگاهی، نمیدانَم
دَ رین دَر گا
هِ بی چو نی
هَ مِ لُط فَس
تُ مُوْ زو نی
چِ صَحـ را یی
چِ خَضـ را یی
چِ دَر گا هی
نِ می دا نَم
با خوانش درست بیت، درنگی منظّم را در میان پایههای آوایی هر مصراع، احساس میکنیم. به بیان دیگر، هر مصراع از پایههای تکراری و منظّم چهارهجایی تشکیل شده است. این پایههای تکراری و هماهنگ را، پایههای آوایی همسان مینامیم.
وقتی هجاهای شعری را به شکلی درست به پایههایی آوایی بخش کردیم؛ ساده تر این است که به جای هریک از این پایهها، معادل هر یک از آنها را بیاوریم. معادلهای این پایهها را وزن واژه یا رکن مینامیم.
برخی از وزن واژههای شعر فارسی عبارت اند از:
فَعولُن (– – U) / مَفاعیلُن (Uـ ـ ـ) / فاعِلاتن (ـ U ـ ـ) / مُستَفعِلُن (ـ ـ U ـ) / فَعِلاتن (UU ـ ـ) / مُفتَعِلُن (ـ UU ـ)
مثلاً در این بیت وزن واژه مفاعیلن (ت تن تن تن) است
پایههای آوایی
دَ رین دَر گا
هِ بی چو نی
هَـ مِ لُط فَس
تُ مُوْ زو نی
پایههای آوایی
چِ صَحـ را یی
چِ خَضـ را یی
چِ دَر گا هی
نِ می دا نَم
نشانههای هجایی
مفاعیلن
مفاعیلن
مفاعیلن
مفاعیلن
وزن
U ـ ـ ـ
U ـ ـ ـ
U ـ ـ ـ
U ـ ـ ـ
درین درگاه بی چونی
گاهی فضای آوایی به گونهای سامان مییابد که بافت موسیقایی شعر، کوتاه تر میشود و یکی از پایههای آوایی کاسته میشود و یا یک یا چند هجا از پایان آن، میافتد؛ مانند نمونه زیر که وزن آن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعی» است.
خداوندا، شبم را روز گردان / چو روزم بر جهان، پیروز گردان
پایههای آوایی
خُ دا وَن دا
شَ بَم را رو
ز گَر دان
پایههای آوایی
چُ رو زَم بَر
جَ هان پی رو
ز گَر دان
نشانههای هجایی
مَفاعیلُن
مَفاعیلُن
مَفاعی(فَعولُن)
وزن
Uـ ـ ـ
Uـ ـ ـ
U ـ ـ
خداوندا شبم را روز گردان
میبینیم که موسیقی و آهنگ این بیت با بیت پیشین، همسان است و همان نظم را دارد و چینش هجاهای پایهها، با آن همگون است.
پس از مقایسه این بیت با نمونه پیشین، درمییابیم که تعداد پایههای آنها متفاوت است. هر مصراع این بیت، از سه پایه یا رکن، تشکیل شده است.
وزن بیت به گونهای سامان یافته است که بافت موسیقیایی شعر کوتاه تر گردیده و یکی از پایههای آوایی آن کاسته شده است هم چنین یک هجا از پایان آن حذف شده است.
اکنون به نمونههای دیگر از پایههای همسان، توجّه کنید:
روزگار است این که گه عزّت دهد گه خوار دارد / چرخ بازیگر از این بازیچهها بسیار دارد(قائم مقام فراهانی)