در این فصل، متن‌هایی را می خوانیم که در آنها نویسنده یا شاعر، تفکّر آگاهی بخش یا انتقادی خویش را درباره دادگری، عدالت خواهی، بیدادگری، ستم ستیزی، آزادی و حق جویی، بازگو می کند. به این گونه متن‌ها که در حقیقت، فریاد مظلومیت آزادی خواهان را به گوش می رساند و خواننده را به ایستادگی، مبارزه و سازش ناپذیری در برابر ظلم، فرامی خواند، «ادبیات پایداری» یا «ادب مقاومت» می گویند.
ایستادگی در برابر بیدادگری‌های اشخاص و حکومت‌های ظالم در تاریخ همهٔ ملّت‌ها دیده می شود؛ هنگامی که یک ملّت یا جامعه به مبارزه با عوامل استبداد و استکبار داخلی یا تجاوز بیگانگان بر می خیزد، از سروده‌ها یا نوشته‌هایی بهره می گیرد که موضوع اصلی آنها، ستایش آزادی و آزادی خواهی و دعوت به مبارزه و پایداری در برابر بیدادگران است.
◙ درختان را دوست می دارم / که به احترام تو قیام کرده اند / و آب را / که مهر مادر توست
قلمرو زبانی: مهر: مهریه، کاوین / مادر: منظور حضرت زهرا / تو: مرجع ضمیر امام حسین / قلمرو ادبی: قالب: سپید / قیام درختان: جانبخشی / حسن تعلیل(علت روییدن درختان تو هستی) / اغراق /
بازگردانی: هر چیزی که من را به یاد تو بیندازد دوست دارم.
◙ خون تو شرف را سرخگون کرده است / شفق آینه دار نجابتت / و فلق محرابی که تو در آن / نماز صبح شهادت گزارده ای
قلمرو زبانی: شرف: آبرو، بزرگمنشی، بزرگواری / شفق: سرخی شامگاهی / نجابت: پاک منشی / آینه دار: کسی که آیینه را در پیش عروس یا هر کس دیگر نگه دارد تا خود را در آن ببیند، آرایشگر / فلق: فجر، سپیده صبح / محراب: قبله، جای ایستادن پیشنماز / قلمرو ادبی: خون: مجاز از جان باختن، شهادت / سرخگون کرد: کنایه از این که اعتبار بخشید / شفق، فلق: تضاد / شفق آیینه دار: جانبخشی / گزاردن: ادا کردن، انجام دادن (بن ماضی: گزارد، بن مضارع: گزار) (هم آوا؛ گذاشتن: نهادن)
بازگردانی: کشته شدن تو باعث سربلندی توست. تو همچون شامگاه و بامداد پاک و زیبایی و خونت مانند سرخی شفق و فلق زیباست.
♣♣♣
◙ در فکر آن گودالم / که خون تو را مکیده است / هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم / در حضیض هم می توان عزیز بود / از گودال بپرس
قلمرو زبانی: رفیع: بلند، مرتفع / حضیض: فرود، جای پست در زمین یا پایین کوه / قلمرو ادبی: گودال خون .. مکیده: جانبخشی / تلمیح به داستان جان باختن امام حسین / هیچ گودالی … رفیع …: متناقض نما / تلمیح به « شَرَفُ المَکانِ باِلمَکینِ» (ارزش هر جای و جایگاهی به کسی است که در آن قرار گرفته است.)/ رفیع، حضیض: تناقض / از گودال بپرس: جانبخشی
بازگردانی: هر چیزی که به تو بازخوانده شود، ارزشمند می گردد همانند گودال بی ارزشی که با شهادت تو درآن ارزشمند گردید.
♣♣♣
◙ شمشیری که بر گلوی تو آمد / هر چیز و همه چیز را در کاینات / به دو پاره کرد: / هر چه در سوی تو حسینی شد
دیگر سو یزیدی… / آه، ای مرگ تو معیار!
قلمرو زبانی: کاینات: همه هستی / قلمرو ادبی: شمشیری … آمد: کنایه از گلوی تو را برید و شهید کرد / حسینی، یزیدی: تضاد / واژه آرایی: هر، چیز / تلمیح به داستان جان باختن امام حسین
بازگردانی: تو معیار حق و باطلی. هر کس سوی تو باشد، حق و سوی دیگر باطل خواهد گشت.
◙ مرگت چنان زندگی را به سخره گرفت / و آن را بی قدر کرد / که مردنی چنان / غبطه بزرگ زندگان شد
قلمرو زبانی: سخره: مسخره کردن، ریشخند/ بی قدر: بی ارزش / غبطه: رشک بردن، حال و روز کسی را آرزو داشتن بی آنکه خواهان زوال او باشیم. / قلمرو ادبی: مرگ، زندگی: تضاد / مرگت … به سخره گرفت: جانبخشی
بازگردانی: مرگ تو ارزشمندتر از زندگانی است؛ این رو زندگان به مرگ تو رشک می ورزند و دوست دارند همانند تو جان ببازند.
◙ خونت / با خون بهایت حقیقت / در یک تراز ایستاد
قلمرو زبانی: تراز: سطح / قلمرو ادبی: خون: مجاز از جان باختن / خونبها: دیه ، پولی که در ازای خون مقتول به بازماندگان او دهند / خونت … ایستاد: جانبخشی
بازگردانی: خون تو عین حقیقت است و هر دو هم ارزش اند.
◙ و عزمت ضامن دوام جهان شد / -که جهان با دروغ می باشد- / و خون تو امضای «راستی» است.
قلمرو زبانی: عزم: اراده، قصد (هم آوا؛ عظم) / ضامن: ضمانت کننده، کفیل، به عهده گیرنده غرامت / قلمرو ادبی: اغراق / خون: مجاز از جان باختن / امضا: مجاز از تأیید کننده /
بازگردانی: اراده تو برای شهید شدن باعث شد جهان از تباهی رهایی یابد؛ زیرا بیشتر کشورداران به دروغ فرمان روایی کرده اند. جان باختن تو راستی را تثبیت کرد و از نابودی رهاند.
◙ تو تنهاتر از شجاعت / در گوشه روشن وجدان تاریخ ایستاده ای / به پاسداری از حقیقت / و صداقت
قلمرو زبانی: پاسداری: نگهبانی / صداقت: راستی / قلمرو ادبی: تنهاتر از شجاعت: جانبخشی / گوشه تاریخ: اضافه استعاری / وجدان تاریخ: اضافه استعاری
بازگردانی: تو تنها کسی هستی که به تنهایی در درازنای تاریخ ایستاد و به نگهبانی از حقیقت و راستی پرداخت. دیگر تاریخ سازان همه در راه دروغ و کژی گام نهادند.
◙ شیرین ترین لبخند / بر لبان اراده توست
قلمرو ادبی: شیرین ترین لبخند: حس آمیزی / لبان اراده: اضافه استعاری / لبخند، لب: تناسب
بازگردانی: عزم و اراده تو استوار و لبریز از شادابی است.
◙ چندان تناوری و بلند / که هنگام تماشا / کلاه از سر کودک عقل می افتد
قلمرو زبانی: تناور: تنومند، فربه، قوی جثه / قلمرو زبانی: کودک عقل: اضافه تشبیهی / کلاه از … می‌افتد: جانبخشی، کنایه از این که عقل توان شناخت تو را ندارد.
بازگردانی: روح تو به اندازه ای بزرگ و بلندبالاست که خرد توان شناخت آن را ندارد.
♣♣♣
◙ بر تالابی از خون خویش / در گذرگه تاریخ ایستاده ای / با جامی از فرهنگ / و بشریت رهگذار را می آشامانی / -هر کس را که تشنه شهادت است.-
قلمرو زبانی: تالاب: آبگیر، برکه / قلمرو ادبی: گذرگه تاریخ: اضافه تشبیهی / جامی از فرهنگ: استعاره (فرهنگ مانند نوشیدنی است در جام تو)/ تشنه شهادت: اضافه استعاری / تشنه: کنایه از بسیار علاقه مند، خواستار / رهگذار: رهگذر، عبور کننده / تلمیح به حدیث «و بذَل مُهجَتهَ فبک لیِستنقذ عبادک منِ الجَهاله و حَیره الضَّلاله.» (او، حسین (ع)، خونش را در راه تو داد تا بندگانت را از نادانی و سرگردانیِ گمراهی نجات بخشد.)
بازگردانی: تو با شهادتت سبب شدی که مردم از نادانی برهند و از فرهنگ و دانش سیراب گردند.
گوشواره عرش، مجموعه کامل شعرهای آیینی، سید علی موسوی گرمارودی
کارگاه متن پژوهی
قلمرو زبانی
۱- مترادف و متضاد واژه «رفیع» را از متن درس بیابید. – = مرتفع / ≠حضیض
۲- از متن درس، برای نمودار زیر، گروه اسمی مناسب بیابید؛ سپس به کمک آن جاهای خالی را پرکنید.
گوشه روشن وجدان / غبطه بزرگ زندگانی
قلمرو ادبی
۱- دو نمونه از کاربرد «تشخیص» در متن درس مشخّص کنید.
درختان را دوست می‌دارم / که به احترام تو قیام کرده اند / شفق آینه دار نجابتت / در فکر آن گودالم که خون تو را مکیده است
۲- شعر سپید، گونه ای از شعر معاصر است که آهنگ دارد؛ امّا وزن عروضی ندارد و جای قافیه ها در آن مشخّص نیست.
■ شعر «پاسداری از حقیقت» را از این دید بررسی کنید. – این شعر سپید است.
۳- به بیت زیر توجّه کنید.
«بید مجنون در تمام عمر، سر بالا نکرد / حاصل بی حاصلی نبود به جز شرمندگی» (صائب)
در این بیت، شاعر برای شکل ظاهری و آویزان بودن شاخه ها و برگ های درخت بید، علتّی شاعرانه امّا غیرواقعی آورده است و آن، سرافکندگی بید به سبب بی حاصلی است. وقتی شاعر یا نویسنده دلیلی غیرواقعی امّا ادبی برای موضوعی بیان کند؛ به گونه ای که بتواند خواننده را قانع کند، آرای. «حُسن تعلیل » پدید می‌آید.
«حسن تعلیل» در لغت، به معنای دلیل و برهان نیکو آوردن است؛ اگرچه این دلیل و برهان، واقعی، علمی یا عقلی نیست امّا مخاطب آن را از علتّ اصلی دلپذیرتر می‌یابد. به نمونه های دیگر توجّه کنید:
■ چو سرو از راستی برَزد عَلمَ را / ندید اندر جهان تاراج غم را (نظامی)
■ هنگام سپیده دم خروس سحری / دانی ز چه رو همی کند نوحه گری؟
یعنی که نمودند در آیین. صبح / از عمر شبی گذشت و تو بی خبری (خیاّم)
■ در کدام قسمت از متن درس «حُسن تعلیل» به کار رفته است؟ دلیل خود را بنویسید.
◙ درختان را دوست می‌دارم / که به احترام تو قیام کرده اند
قلمرو فکری
۱- با توجّه به متن درس، شاعر چه نوع مرگی را غبطه بزرگ زندگانی می‌داند؟ – مرگی که برای پاسداری از حق و نام باشد.
۲- در متن درس، «عقل » با چه ویژگی هایی وصف شده است؟ چرا؟ – مانند کودکی شمرده شده که توان درک بزرگی امام را ندارد.
۳- هر یک از موارد زیر، با کدام قسمت از شعر «پاسداری از حقیقت » ارتباط معنایی دارد؟
شَرَفُ المَکانِ باِلمَکینِ. (ارزش هر جای و جایگاهی به کسی است که در آن قرار گرفته است.)
◙ در فکر آن گودالم / که خون تو را مکیده است / هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم / در حضیض هم می‌توان عزیز بود / از گودال بپرس.
و بذَل مُهجَتهُ فیکَ لیَستنقذَ عبادکَ منَ الجَهالهِ و حَیرَه الضَّلاله.
(او، حسین، خونش را در راه تو داد تا بندگانت را از نادانی و سرگردانی گمراهی نجات بخشد.)
◙ بر تالابی از خون خویش / در گذرگه تاریخ ایستاده‌ای / با جامی از فرهنگ / و بشریّت رهگذار را می‌آشامانی / -هر کس را که تشنه شهادت است.
شعر سپید: گونه‌ای از شعر معاصر است که آهنگ دارد؛ امّا وزن عروضی ندارد و جای قافیه‌ها در آن مشخّص نیست.
وقتی شاعر یا نویسنده دلیلی غیرواقعی امّا ادبی برای موضوعی بیان کند؛ به گونه‌ای که بتواند خواننده را قانع کند، آرایۀ «حُسن تعلیل» پدید می‌آید. مانند:
بید مجنون در تمام عمر، سر بالا نکرد / حاصل بی حاصلی نبود به جز شرمندگی (صائب)
گنج حکمت: دیوار عدل
عاملِ شهری به خلیفه نبشت که دیوار شهر خراب شده است، آن را عمارت باید کردن.
جواب نبشت که شهر را از عدل، دیوار کن و راه ها از ظلم و خوف پاک کن، که حاجت نیست به گِل و خشت و سنگ و گچ.
قلمرو زبانی: عامل: حاکم، کارگزار، والی / نبشت: نوشت / عمارت کردن: بنا کردن، آباد کردن، آبادانی (هم‌آوا: عمارت: ساختمان، امارت: فرمانروایی) / عمارت باید کردن: باید آباد کنند / از عدل دیوار کن: تشبیه پنهان / خوف: ترس / حاجت: نیاز / خشت: آجر نپخته / قلمرو ادبی: تشبیه پنهان: از عدل، دیوار کن (عدل مانند دیوار است که از شهر محافظت می کند.) / تناسب: گل خشت سنگ گچ
سیاست نامه، خواجه نظام الملک توسی
پی دی اف درس پاسداری از حقیقت
درس هشتم: در سایه سار نخل ولایت (قدیمی)
قالب: سپید
سایه سار: جایی که سایه دارد / نخل ولایت: اضافه تشبیهی
خجسته باد نام خداوند، نیکوترین آفریدگاران
که تو را آفرید.
تلمیح به آیه: «فتبارک الله احسنُ الخالقین» / خجسته: مبارک
بازگردانی: مبارک باد نام خداوند،بهترین آفریننده؛ زیرا که تو را آفریده است.
از تو در شگفت هم نمی‌توانم بود.
بازگردانی: من از بزرگی تو شگفت زده هم نمی‌توانم شد (از بزرگی تو در شگفتی و حیرت هم نمی‌توانم باشم.)
که دیدن بزرگی‌ات را، چشم کوچک من بسنده نیست.
مرجع ت: حضرت علی
بازگردانی: زیرا چشم کوچک من برای دیدن شکوه و بزرگی تو کافی نیست.
مور، چه می‌داند که بر دیواره اهرام می‌گذرد.
یا بر خشتی خام
مور: مورچه، استعاره از سخنور/ مور، چه می‌داند: جنبخشی / تلمیح به داستان فرعون و اهرام / خشت: آجر نپخته / خام: نپخته
بازگردانی: تو بزرگ‌تر از آنی که در چشم کوچک من بگنجی (بزرگی تو در ذهن من نیز نمی گنجد).
تو، آن بلندترین هرمی که فرعون تخیّل می‌تواند ساخت.
هرم، فرعون: تناسب / تو آن بلندترین هرمی: تشبیه / فرعون تخیّل: اضافه تشبیهی /
بازگردانی: تو بزرگ ترین هرمی هستی که تخیّل و ذهن من مانند فرعون می‌توان آن را بسازد.
و من، آن کوچک‌ترین مور، که بلندای تو را در چشم نمی‌تواند داشت.
من آن کوچک ترین مور: تشبیه / بلندا: ارتفاع، بلندی
بازگردانی: و من کوچک‌ترین مورچه‌ای هستم که دیدگانم گنجایش بزرگیت را ندارد.
♣♣♣♣
پیش از تو/هیچ اقیانوس را نمی‌شناختم
که عمود بر زمین بایستد
تشبیه علی(ع) به اقیانوس / عمود بر زمین بایستد: اغراق در وصف حضرت علی / اقیانوس: تشخیص
بازگردانی: حضرت علی (ع) همچون اقیانوسی است. اقیانوس‌های دیگر بر خاک روانند؛ ولی این اقیانوس بر پا ایستاده است.
پیش از تو / هیچ فرمانروا را ندیده بودم
که پای افزاری وصله‌دار به پا کند،
و مشکی کهنه بر دوش کشد
و بردگان را برادر باشد.
فرمانروا: حاکم / پای افزار: کفش، پاپوش / مشک: خیک / «را» در معنای برای /
بازگردانی: من پیش از تو هیچ کشورداری را ندیده بودم که کفش وصله‌دار پا کند و مشکی کهنه بر دوش کشد و با بردگان همچون برادر رفتار نماید.
ای روشن خدا
در شب‌های پیوسته تاریخ
ای روح لیله القدر
حتّی مطلع الفجر
روشن: روشنایی، فروغ / شب: نماد ستم و بیداد / ای روح شب قدر: حضرت علی (ع) روح و حیات بخشیده شب قدر است / ای روح لیله القدر…: تضمین سوره قدر / حتی مطلع الفجر: تا دمیدن سپیده
بازگردانی: ای نور خدا در تاریکی و شب‌های همیشگی تاریخ
♣♣♣♣
شب از چشم تو آرامش را به وام دارد
چگونه شمشیری زهر آگین
پیشانی بلند تو
-این کتاب خداوند را-
از هم می‌گشاید.
چگونه می‌توان به شمشیری دریایی را شکافت؟
تلمیح به جان باختن حضرت علی (ع( / زهرآگین: آغشته به زهر / پیشانی، کتاب خداوند: تشبیه / وجه شبه: حضرت علی قرآن سخنگو بود /دریایی: استعاره ازسر حضرت علی(ع)
بازگردانی: چگونه شمشیر زهر آگین سر تو را که خانه قرآن بود شکافت، در شگفتم چگونه شمشیر می‌تواند سر حضرت علی (ع) را که دریایی است، به دو نیم کند.
♣♣♣♣
هنگامی که به همتاب آفتاب
به خانه یتیمکان بیوه زنی تابیدی
همتاب: همراه، هم تابنده / تابیدی: مجازا از عنایت کردی / تلمیح به سرکشی حضرت علی (ع) به یتیمان
بازگردانی: زمانی که با آفتاب و مانند آفتاب به خانۀ بیوه زنان و نیازمندان تابیدی و به ایشان توجه کردی،
و صولت حیدری را
دست مایه‌ی شادی کودکانه شان کردی
صولت: شکوه / حیدر: شیر، نام حضرت علی / دست مایه: سرمایه
بازگردانی: شکوه شیرگونه ات را سرمایه شادی و شور کودکان کردی.
و بر آن شانه، که پیامبر پای ننهاد
کودکان را نشاندی
تلمیح دارد به این که علی (ع) در فتح مکّه، روی شانه حضرت محمّد(ص) رفت و بچّه‌های یتیم را روی شانه خود نشاند.
و کودکان را روی شانه خود سوار کردی؛ شانه ای که حضرت محمّد(ص) آن را گرامی می داشت.
و از آن دهان که هُرّای شیر می‌خروشید
کلمات کودکانه تراوید،
هرّا: آواز ترسناک، صدا و غوغا / تراویدن: تراوش کردن، استعاره / کلمات تراوید: واژه ها را به زبان راند
بازگردانی: و از آن دهان که غرّش شیر داشت، واژگان بچّگانه و کودکانه درآمد.
آیا تاریخ بر در سرای
به تحیّر
خشک و لرزان نمانده بود؟
جانبخشی تاریخ، پرسش انکاری / سرا: خانه / تحیر: سرگشته، حیران /
بازگردانی: آیا آن لحظه تاریخ با شگفتی نزدیک در خانه پیرزن خشکش نزده بود؟
♣♣♣♣
در اُحُد
که گل بوسه زخم‌ها
تنت را دشت شقایق کرده بود،
مگر از کدام باده مهر، مست بودی
که با تازیانه هشتاد زخم
بر خود حد زدی؟
که گل بوسه زخم‌ها، تنت را دشت شقایق کرده بود: تلمیح به زخمی‌شدن حضرت علی (ع) در جنگ احد / هر زخم چون گلی است که بر تو بوسه می‌زند: تشخیص / گل بوسه‌ی زخم‌ها: اضافه تشبیهی / تنت را دشت شقایق کرده بود: تشبیه / مهر: عشق / حد: مجازات شرعی / مگر از کدام باده مهر، مست بودی: تلمیح به این حد زدن مست.
بازگردانی: در جنگ احد بر تن تو زخمهای کاری وارد شد؛ امّا تو سرمست‌تر از پیش به دشمن تاختی. تو کدام باده عشق را نوشیده بود که مجبور شدی بر خود شلاق بزنی.
♣♣♣♣
کدام وام‌دارتر ید؟
دین به تو، یا تو بدان؟
هیچ دینی نیست که وام‌دار تو نیست.
وام‌دار: بدهکار / اغرق
بازگردانی: نمی‌دانم تو به دین پیامبر بدهکاری یا دین به تو بدهکار است.
دری که به باغ بینش ما گشوده‌ای
هزار بار خیبری‌تر است
مرحبا به بازوان اندیشه و کردار تو
باغ بینش: اضافه تشبیهی / تلمیح به جنگ خیبر
بازوان اندیشه: اضافه استعاری و تشخیص
بازگردانی: این که بینش و دانش ما را افزودی از گشودن در خیبر ارزشمندتر بود. اندیشه بلند و رفتار والای تو را می‌ستایم.
♣♣♣♣
شعر سپید من، رو سیاه ماند
که در فضای تو
به بی‌وزنی افتاد
سپید، سیاه: تناسب، تضاد / سپید: ایهام تناسب: ۱- قالب شعر، ۲- رنگ سپید / بی‌وزنی: ایهام دارد:۱- سبک، ۲- بدون وزن عروضی / حسن تعلیل: علّت بی‌وزن بودن قالب شعری‌اش را توصیف حضرت علی (ع) می داند.
شعر روسیاه ماند: جانبخشی / رو سیاه ماندن: کنایه از شرمنده شدن
بازگردانی: شعر سپید من خجالت زده است؛ زیرا نتوانسته‌ام درخور تو، سخن بگوید. شعر من در میان وصف تو بی ارزش و بی وزن ماند؛ زیرا که هنگامی که از تو سخن می‌گفتم، وزن را فراموش می کنم.
هر چند کلام از تو وزن می‌گیرد
بازگردانی: هر چند که کلام با وجود نام تو ارزشمند می‌شود.
وسعت تو را
چگونه در سخن تنگ مایه گنجانیم؟
وسعت، تنگ مایه: تضاد / تنگ مایه: کم توان، کرانمند /
بازگردانی: شکوه و بزرگی تو را چگونه می‌توانم با واژگان بیان کرد.
تو را در کدام نقطه باید به پایان برد؟
بازگردانی: نمی‌دانم در کجا باید سخنم را که دربارۀ تو است به پایان برسانم!
فتبارکَ الله، تبارکَ الله
تبارکَ اللهُ احسنُ الخالقین
تضمین، تکرار و تأکید
بازگردانی: آفرین بر خداوند که بهترین آفرینندگان است.
خجسته باد نام خداوند
که نیکوترین آفریدگاران است
و نام تو
که نیکوترین آفریدگانی.
خجسته: مبارک /
بازگردانی: آفرین بر نام خداوند که بهترین آفریننده است و نام تو که بهترین آفریده خداوندی.
آزمون خودسنجی فارسی پایه دهم (آموزه ۱ تا ۳)
برای هنبازی در آزمون خودسنجی اینجا را کلیک کنید.
