زبان ایرانیان پیش از اسلام که ریشه و مادر زبان امروز ایران است، «پارسی» یا «فارسی» نامیده می شد. در ایران پیش از اسلام، آثار فرهنگی ادبی، قرنها سینه به سینه حفظ می شده است؛ مثلاً کتاب «اوستا» را موبدان برای اجرای مراسم دینی، از حفظ می خواندند؛ تا اینکه سرانجام در دوره ساسانی، آن را به نگارش درآوردند.

در چه دورانی اوستا به نگارش درآمد؟ – ساسانیان

زبانهایی که در ایران و مناطق همجوار آن، از قدیم ترین روزگاران متداول بوده است، ویژگی های مشترکی دارند. این مجموعه زبانها را «گروه زبانهای ایرانی» می نامند. از نظر تاریخی، زبانهای ایرانی را به سه دسته عمده تقسیم می کنند: فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی نو.

زبانهای ایرانی به چند دسته می شود؟ نام ببرید. – فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی نو.

۱٫ فارسی باستان: این زبان در دوره هخامنشیان (۵۵۹ تا ۳۳۰ ق.م.) رایج بود. آثار برجای مانده زبان فارسی باستان، فرمانها و نامه های شاهان هخامنشی است که به خط میخی نوشته شده است.

فرمانرویان ایران پیش از اسلام: هخامنشیان – سلوکیان – اشکانیان – ساسانیان.

آثار برجای مانده زبان فارسی باستان شامل چه چیزهایی است؟ – فرمانها و نامه های شاهان هخامنشی

۲٫ فارسی میانه حدود (۳۰۰ ق.م تا حدود ۷۰۰ م): زبانهای ایرانی میانه، به دو گروه زبانهای «پارتی» و «پهلوی» تقسیم می شوند.

زبان پارتی، در دوره اشکانیان رایج بود و تا اوایل دوره ساسانی نیز آثاری به این زبان، تألیف می شده است. این زبان در شمال و شمال شرقی ایران متداول بوده است.

زبانهای ایرانی میانه به چند گروه می شود؟ نام ببرید. – «پارتی» و «پهلوی»

زبان پارتی، در چه دوره دورانی رایج بود؟ – اشکانیان

زبان پهلوی، زبان رسمی دوران ساسانی بود. از آنجا که این زبان، اساسا به ناحیه پارس تعلّق داشته است و در مرحله ای میان فارسی باستان و فارسی نو (دری) قرار دارد، آن را «فارسی میانه» نامیده اند.

زبان پهلوی، زبان رسمی چه دوران است؟ – ساسانی

چرا به «فارسی میانه»، «فارسی میانه» گفته می شود؟ – زیرا در مرحله ای میان فارسی باستان و فارسی نو (دری) قرار دارد.

آثاری که به زبان پهلوی تألیف شده، بیشتر آثار دینی زردشتی است. حتی رساله های کوچکی که معمولاً آنها را در زمره آثار غیردینی به شمار می آورند، مانند «یادگار زریران» نیز رنگ دینی دارند. آثار ادبی منثور و منظوم این زبان، از میان رفته است، ولی ترجمه عربی و فارسی بعضی از آنها مانند «کلیله و دمنه» و «هزار و یکشب» در دست است که آنها هم دچار تغییرات فراوان شده اند؛ در واقع باید گفت آثار ادبی پهلوی به سبب اهمّیتی که سنّت شفاهی در ایران پیش از اسلام داشته، غالبا به کتابت درنیامده بود.

شعر پهلوی نیز به وضعی مشابه دچار گردید. اشعار کمی به زبان پهلوی در دست است و آنچه باقی مانده، دچار تحریفهایی شده است. بعضی از قطعات، بازمانده اشعار تعلیمی و اخلاقی اند. این قطعات شعری در میان اندرزنامه های منثور جای دارند؛ مانند منظومه «درخت آسوریک» و «یادگار زریران» که هر دو اصل پارتی دارند.

منظومه «درخت آسوریک» و «یادگار زریران» که هر دو اصل ……….. دارند. – پارتی

۳٫ فارسی نو: پس از ورود اسلام به ایران، زبان فارسی، تحوّل تازه ای را پشت سر گذاشت و با بهره گیری از الفبای خطّ عربی به مرحله جدیدی گام نهاد که بدان «فارسی نو» یا «فارسی دَری» گفته می شود. یکی از نتایج نفوذ اسلام در ایران، رواج تدریجی خطّ عربی بود. زبان فارسی با کنارگذاشتن برخی از صداهای زبان عربی، الفبای آن را پذیرفت.

پس از برافتادن ساسانیان، طاهریان نخستین دولت اسلامی ایران بودند. ادبیات فارسی دری هم به مفهوم واقعی خود، تقریبا هم زمان با این دولت پدید آمد. «دری» زبان درباری ساسانیان، زبان محاوره و مکاتبه مقامات دولتی بوده است. دری، نخستین صورت زبان ادبی فارسی نو در برابر نفوذ عناصر زبان عربی بود. فارسی دری، موجودیت خود را به سرسختی حفظ کرد و به تدریج، غنی گشت و زبان عمومی سراسر ایران شد. منطقه رواج فارسی دری، نخست در مشرق و شمال شرقی ایران بود.

پس از برافتادن ساسانیان، نخستین دولت اسلامی ایران چه نام داشت؟ – طاهریان

رواج فارسی دری نخست در کدام مناطق صورت گرفت؟ – مشرق و شمال شرقی ایران

سه قرن اوّل هجری

پس از سقوط دولت ساسانی و از دست رفتن استقلال سیاسی ایران، ایرانیان در سه قرن نخست هجری به فعّالیت های علمی و ادبی خود ادامه دادند و به زبانهای فارسی، پهلوی و عربی آثار فراوان پدید آوردند. در آغاز قرن سوم، دولت نیمه مستقل طاهری و پس ازآن، دولت مستقل صفّاری بر سر کار آمد. یعقوب لیث صفّاری برای ایجاد حکومت و دولت مستقل ایرانی و برانداختن یا تضعیف حکومت بغداد دست به کار شد تا عظمت و اقتدار ایران را به آن بازگرداند. وی نه با زبان عربی آشنایی داشت و نه اجازه داد تا این زبان در دستگاه حکومت او به کار رود؛ به همین سبب، زبان فارسی دری را  که خود می فهمید و با آن سخن می گفت  زبان رسمی قلمرو خود اعلام کرد.

در آغاز قرن سوم، دولت نیمه مستقل …… و پس ازآن، دولت مستقل …… بر سر کار آمد. (طاهری/ صفّاری)

در پی آن، دولت سامانی، آل بویه و حکومتهای کوچک دیگر پدید آمدند و زبان فارسی دری، فرصت و امکان یافت تا به عنوان زبان رسمی شناخته شود و در فضای ادبی، سیاسی و علمی رشد یابد.

پس از حکومت نیمه مستقل طاهریان چه حکومتی بر سر کار آمد؟ – صفاریان

پس از حکومت مستقل صفاریان چه حکومتی بر سر کار آمد؟ – سامانی، آل بویه

قرن چهارم و نیمۀ اوّل قرن پنجم

قرن چهارم و نیمه اوّل قرن پنجم، مهمترین دوره تمدّن اسلامی ایران بوده است. نظم و نثر فارسی در این دوره شکوفا شد. در آغاز این دوره، دولت سامانی روی کار آمد و رسم ها و سنّت های فرهنگی کهن ایرانی را رواج داد.

مهمترین دوره تمدّن اسلامی ایران چه قرنهایی است؟ – قرن چهارم و نیمه اوّل قرن پنجم

در زمان سامانیان، بخارا عمده ترین مرکز فرهنگی به شمار می آمد و بسیاری از دانشمندانی که در این شهر می زیستند، آثار ارزنده ای به پارسی و عربی، در قلمرو فرهنگ اسلامی پدید آوردند. بعضی از امیران سامانی، خود، صاحب فضل و ادب بودند. آنها شاعران فارسی گوی را تشویق می کردند و مترجمان را به ترجمه کتابهای معتبری به نثر فارسی برمی انگیختند.

در زمان سامانیان، …. عمده ترین مرکز فرهنگی به شمار می آمد. – بخارا

این درخشش، با شکست سامانیان از ترکان آل افراسیاب به تیرگی گرایید و خراسان ابتدا به دست سبکتگین و بعد پسرش محمود افتاد و سلسله غزنوی در سال ۳۵۱ هجری در شهر غزنه تشکیل شد. غزنویان نیز برای ماندگاری حکومت نوپای خود ناگزیر شدند زبان پارسی را رواج دهند و دست کم تا پایان سلطنت مسعود، دربار آنان به وجود شاعران بزرگ فارسی گوی  که در اواخر عهد سامانی تربیت یافته بودند؛ مانند عنصری، فرخی و منوچهری آراسته بود.

فرماروایان ایران: طاهریان – صفاریان – سامانیان و آل بویه – غزنویان – سلجوقیان

پادشاهان غزنوی: سبکتکین – محمود – مسعود

در مجموع، قرن چهارم هجری، دوران غلبه، رواج، حفظ و ارائه آداب و رسوم ملی بود. پایه حماسه های ملی به زبان فارسی در این قرن گذاشته شد که زبان فارسی را با ادبیات غنی آن به اوج رساند. قرن چهارم، دوره طلایی همراه با شکوفایی روح ایرانی بود که با دانشمند بزرگی چون محمّدبن زکریای رازی آغاز شد و با شاعر بی نظیری مانند فردوسی ادامه یافت.

قرن چهارم، با دانشمند بزرگی چون … آغاز شد و با شاعر بی نظیری مانند … ادامه یافت. – محمّدبن زکریای رازی، فردوسی

قرن چهارم و نیمه اوّل قرن پنجم دوره ترقّی در همه زمینه های علمی بود و مردان مشهوری از آغاز تا پایان این دوره در فلسفه، طب و علوم دینی، سرگرم تألیف بودند. برای نمونه ابوعلی سینا، در همه علوم روزگار خود تبحّر داشت و صاحب تحقیق و تألیف بود؛ وی به فارسی و عربی شعر می سرود.

وجود سخنورانی چون رودکی، فردوسی، عنصری و بسیاری از شاعران فارسی گوی دیگر، بیانگر اهمّیت این دوره است. آغاز این دوره که از نظر تاریخی با اوج حاکمیت سامانیان هم زمان است، عصر اندیشه استقلال ملی ایران به شمار می رود؛ امرای سامانی با تأکید بر ضرورت تألیف به زبان فارسی دری و گردآوری تاریخ و روایات گذشته ایرانی، در برابر خلافت بغداد به هویتی مستقل دست پیدا می کنند و با تشویق شاعران و نویسندگان می کوشند در ماوراءالنهر و خراسان بزرگ، ترکیب تازه ای از هویت فرهنگی، یعنی بازیافتن اندیشه ای ایرانی در چارچوب فرهنگ اسلامی را ترویج کنند.

پس از گذشت چند سده و رواج و نفوذ معارف اسلامی و متون دینی، آمیختگی زبان فارسی دری با زبان عربی افزایش می یابد. در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم بسیاری از اصطلاحات علمی، ادبی، دینی و سیاسی جدید از راه ترجمه متون عربی، وارد فارسی دری می شود. در آغاز این دوره، هنوز بیشتر دانشمندان ایرانی به ضرورت، آثار خود را به عربی می نویسند تا بتوانند در سرتا سر دنیای اسلام خوانندگان بیشتری پیدا کنند.

شعر

یکی از ویژگی های شعر فارسی در قرن چهارم و نیمه اوّل قرن پنجم، سادگی فکر و روانی کلام آن است. شاعر می کوشد تا فکر و خیال خود را همان گونه که به خاطرش می رسد، بیان کند. شاعران این عصر، بیشتر به واقعیت بیرونی نظر داشتند و مفاهیم ذهنی آنان از قلمرو تعالیم کلی اخلاقی فراتر نمی رفت. آوردن ترکیبهای تازه، استعاره های دلپذیر، تشبیهات گوناگون و به کارگیری انواع توصیف از خصیصه های دیگر شعر این دوره است.

خصیصه: ویژگی/

ویژگی های شعر فارسی را در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم نام ببرید؟ – سادگی فکر و روانی کلام/ شاعران به واقعیت بیرونی نظر داشتند / مفاهیم ذهنی آنان از قلمرو تعالیم کلی اخلاقی فراتر نمی رفت / آوردن ترکیبهای تازه/ آوردن استعاره های دلپذیر / آوردن تشبیهات گوناگون / به کارگیری انواع توصیف

شعر پارسی در این دوره به دست رودکی بنیاد نهاده شد؛ به همین سبب او را «پدر شعر فارسی» نام نهاده اند.

پدر شعر فارسی کیست؟‌ – رودکی

رایجترین انواع شعر فارسی در این دوره، «حماسی»، «مدحی» و «غنایی» بود. حماسه ملی ایران و شعر حماسی با فردوسی به اوج رسید.

شعر حماسی: حماسه در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است و در اصطلاح، شعری است داستانی-روایی با زمینه قهرمانی، قومی و ملی که در آن رخدادهای شگفت به انجام می رسد.

شعر مدحی: مدح، نوشته ای درباره انسان است؛ که سخنور در آن، به توصیف و ستایش ستوده خود می پردازد.

شعر غنایی: شعری است که شاعر در آن به بیان احساسات و حالات عاطفی خودش می پردازد.

رایجترین انواع شعر فارسی در قرن چهارم و نیمه اوّل قرن پنجم چیست؟ ‌– «حماسی»، «مدحی» و «غنایی».

شعر مدحی یا مدیحه سرایی نیز که از آغاز ادب فارسی به پیروی از شعر عربی معمول گشت، با شاعران بزرگ درباری و مدح پادشاهان و رجال دربار جایگاه خود را پیدا کرد.

شعر غنایی با دو شاعر مشهور، رودکی و شهید بلخی، قوّت و استحکام یافت.

شعر غنایی با دو شاعر مشهور، …… و ……….، قوّت و استحکام یافت. – رودکی و شهید بلخی

شعر غنایی با کدام دو شاعر قوّت و استحکام یافت؟ – رودکی و شهید بلخی

شعر حِکمی و اندرزی (تعلیمی) هم در این دوره به وجود آمد؛ ولی در دوره سلجوقیان به پختگی رسید. آوردن موعظه و نصیحت در شعر پارسی از آغاز قرن چهارم معمول گردید و در این باب، قطعه های کوتاهی سروده شد؛ امّا کسی که قصیده تمام و کمال در این موضوع سرود، «کسایی مروزی» بود؛ سپس «ناصرخسرو» شیوه او را ادامه داد.

شعر حِکمی و اندرزی (تعلیمی) چگونه شعری است؟‌ – سخنور می کوشد با بیانی آرام و آهسته، در دل شنونده راه یابد و پندهای ارزشمند خود را به خواننده یادآور شود.

شعر حِکمی و اندرزی (تعلیمی) هم در چه دوره به وجود آمد و در چه دوره به پختگی رسید؟ – قرن چهارم و نیمه اوّل قرن پنجم پدید آمد و در دوره سلجوقیان

آوردن موعظه و نصیحت در شعر پارسی از چه قرنی معمول گردید؟ – آغاز قرن چهارم

نخستین کسی که قصیده تمام و کمال در موضوع شعر حِکمی و اندرزی (تعلیمی) سرود، کیست و چه کسی شیوه او را ادامه داد؟ – «کسایی مروزی» / «ناصرخسرو»

داستان سرایی و قصّه پردازی و آوردن حکایتها و مَثَلها نیز در شعر این دوره آغاز گشت.

نثر

در عهد سامانی، نثر هم مانند شعر پارسی، رواج یافت و رونق گرفت و کتابهایی در موضوعهای گوناگون به زبان دری پدید آمد. نثر این دوره، ساده و روان است و بیشتر به موضوعهای حماسی، ملی و تاریخی توجّه دارد و هنوز آوردن اصطلاحات علمی و اشعار و امثال در آن رایج نشده است.

موضوع نثر قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم بیشتر چیست؟ – حماسی، ملی و تاریخی

برخی از کتابهای نثر فارسی در این دوره عبارت اند از:

۱- «شاهنامه ابومنصوری»: این کتاب حدود سال ۳۴۶ قمری، به دست عدّه ای از دانشوران خراسان، نوشته شد. موضوع این کتاب، تاریخ گذشته ایران است؛ امروزه فقط چند صفحه ای از مقدّمه آن باقی مانده است. در اینجا چند سطر از این اثر را با هم می خوانیم:

موضوع شاهنامه ابومنصوری چیست؟ – تاریخ گذشته ایران

«پس امیر ابومنصور عبدالرزّاق، دستور خویش، ابومنصورالمُعَمّری را بفرمود تا خداوندانِ کتب را، از دهقانان و فرزانگان و جهان دیدگان از شهرها بیاورد و چاکر او ابومنصورالمُعَمّری به فرمان او نامه کرد و کس فرستاد به شهرهای خراسان و هشیاران از آنجا بیاورد از هر جای و از هر شارستان، گِرد کرد و بنشاند به فرازآوردن این نامه های شاهان و کارنامه هاشان، و زندگانی هر یکی از داد و بیداد و آشوب و جنگ و آیین، از کَی نخستین که اندر جهان او بود که آیین مردی آورد و مردمان از جانوران پدید آورد، تا یزدگرد شهریار که آخرِ ملوکِ عَجَم بود؛ اندر ماه محرم و سال بر سیصد و چهل و شش از هجرتِ، بهترینِ عالمَ، محمّد مصطفی  صلی الله علیه و سلمّ  و این را نام شاهنامه نهادند تا خداوندانِ دانش اندرین نگاه کنند و فرهنگ شاهان و مهتران و فرزانگان و کار و ساز پادشاهی و نهاد و رفتار ایشان و آیین های نیکو و داد و داوری و رای و… را بدین نامه اندر بیابند.»

امیر: فرمانروا / دستور:‌ وزیر / خداوند:‌ صاحب / دهقان: زمیندار، صاحب ده / فرزانه:‌ دانشمند / چاکر: زیردست / شارستان: شهر / گرد کرد: جمع کرد / فرازآوردن: جمع کرد / نامه: کتاب / کارنامه: تاریخ، عملکرد / داد: حق / بیداد: ناحق / آیین: مراسم، سنت / کی: شاه / مرد‌: انسان / آیین مردی: آیین انسانیت / مردمان: انسانها / ملوک: پادشاهان / مهتر: رئیس / کاروساز: مکانیزم / نهاد: گذاشت، وضع کرد

۲- «ترجمه تفسیر طبری»: اصل تفسیر را «محمّدبن جریرطبری» به زبان عربی نوشته است؛ امّا جمعی از دانشمندان آن زمان، این کتاب را به فارسی برگرداندند. بخشی از مقدمه آن را می خوانیم:

«این کتاب تفسیر بزرگ است از روایت محمّدبن جریر طبری رحمه الله علیه ترجمه کرده به زبان پارسی دری؛ و این کتاب را بیاوردند از بغداد، نبشته به زبان تازی؛ پس دشخوار آمد خواندن این کتاب. امیر سیّد ابوالمظفر ابوصالح منصور، علمای ماوراءالنهّر را گرد کرد و از ایشان فتوای کرد که روا باشد که ما این کتاب را به زبان پارسی گردانیم؛ گفتند: روا باشد خواندن و نبشتن تفسیر قرآن به پارسی، مر آن را که او تازی نداند.»

نبشته: نوشته / تازی: عربی / دشخوار: دشوار / روا: جایز

۳- «تاریخ بلَعَمی»: ابوعلی بلعمی به دستور منصور بن نوح سامانی، مأموریت یافت که تاریخ مفصّلی را که محمّدبن جریر طبری آن را تحت عنوان «تاریخ الرُّسل و الملوک» به زبان عربی نوشته بود، به فارسی برگرداند. بلعمی هم زمان با ترجمه کتاب، اطّلاعات دیگری راجع به تاریخ ایران به دست آورد و بر آن افزود و با حذف مطالبی از اصل تاریخ طبری، آن را به صورت تألیفی مستقل درآورد که به «تاریخ بلعمی» شهرت یافته است. متن زیر، بخشی از این کتاب است.

اندر حدیث پادشاهی ضحّاک تازی:

«و این ضحّاک را اژدها به وی، از آن گفتندی که بر کتف او دو پاره گوشت بود بزرگ بررُسته دراز، و سر آن به کردار ماری بود و آن را به زیر جامه اندر داشتی، و هر گاه که جامه از کتف برداشتی، خلق را به جادوی چنان نمودی که این دو اژدهاست و ازین قِبَل، مردمان ازو بترسیدندی؛ و عرب او را ضحّاک گفتند …»

را:‌ به معنای «به» / اژدها: مار بزرگ/ گفتندی: می گفتند / رُسته: روییده / جامه: تن پوش / خلق: مردم / جادوی: جادوگری / نمودن: نشان دادن / ازین قِبَل: به این خاطر / ضحّاک: اژی دهاک

بازگردانی: به این دلیل به این ضحّاک اژدها می گفتندی که بر کتف او دو پاره گوشت بزرگ و دراز روییده بود، و سر آن مانند ماری بود. ضحاک آن را در زیر پیراهنش پنهان نگاه می داشت، و هر زمان که پیراهنش را از کتف برمی داشت، به مردم با جادوگری چنان نشان می داد که گویی این دو گوشت اژدهاست و ازین رو، مردم از او می ترسیدند؛ و عرب به او ضحّاک می گفتند …

خودارزیابی

۱- چرا به زبان فارسی نو، «فارسی دری» هم گفته می شود؟ – زیرا این زبان، زبان درباری ساسانیان، زبان محاوره و مکاتبه مقامات دولتی بوده است.

۲- نمودار زیر را با توجّه به آموزه های درس کامل کنید.

۳- عوامل رشد و گسترش زبان و ادب پارسی در این دوره زمانی (قرن های چهارم و پنجم هجری) را بنویسید. – الف) روی کار آمدن دولت سامانی در آغاز این دوره موجب رواج سنت های فرهنگی کهن ایرانی ورشد و شکوفایی نظم و نثر فارسی شد .

ب) بعضی از امیران سامانی، خود، صاحب فضل و ادب بودند. آنها شاعران فارسی گوی را تشویق می کردند و مترجمان را به ترجمه کتابهای معتبری به نثر فارسی برمی انگیختند.

پ) غزنویان نیز برای ماندگاری حکومت نوپای خود ناگزیر شدند زبان پارسی را رواج دهند و دست کم تا پایان سلطنت مسعود، دربار آنان به وجود شاعران بزرگ فارسی گوی  که در اواخر عهد سامانی تربیت یافته بودند؛ مانند عنصری، فرخی و منوچهری آراسته بود.

۴- مهمترین کتابهای نثر این دوره کدام اند و چه تأثیری بر وضعیت عمومی زبان و ادب فارسی داشته اند؟ – «شاهنامه ابومنصوری»/ «ترجمه تفسیر طبری»/ «تاریخ بلَعَمی» // این کتابها سبب شد فارسی دری موجودیت خود را به سرسختی حفظ کند و به تدریج مایه ور تر گردد.

۵- درباره مضامین شعری این دوره توضیح دهید. – رایجترین انواع شعر فارسی در این دوره، «حماسی»، «مدحی» و «غنایی» بود. شعر مدحی یا مدیحه سرایی نیز که از آغاز ادب فارسی به پیروی از شعر عربی معمول گشت، با شاعران بزرگ درباری و مدح پادشاهان و رجال دربار جایگاه خود را پیدا کرد. شعر حِکمی و اندرزی (تعلیمی) هم در این دوره به وجود آمد؛ ولی در دوره سلجوقیان به پختگی رسید. داستان سرایی و قصّه پردازی و آوردن حکایتها و مَثَلها نیز در شعر این دوره آغاز گشت.

۶- قلمرو شعر و نثر فارسی را در این دوره، روی نقشه نشان دهید. – مشرق و شمال شرقی ایران

پی دی اف درس چهارم علوم و فنون ادبی دهم

آموزه چهارم: تاریخ ادبیات پیش از اسلام؛ بخش نخست

آموزه چهارم: تاریخ ادبیات پیش از اسلام؛ بخش دوم

آموزه چهارم: تاریخ ادبیات پیش از اسلام؛ بخش نخست (یوتیوپ)

آموزه چهارم: تاریخ ادبیات پیش از اسلام؛ بخش دوم (یوتیوپ)