شاعران و نویسندگان به زبان، نگاه زیباشناسانه دارند. آنها معانی ذهنی خود را با استفاده از آرایش‌های لفظی و معنوی و عناصر علم بیان به اشکال گوناگون به دیگران منتقل می‌کنند و کلام ساده و عادی را به سخنی ادبی و هنری تبدیل می‌کنند؛ برای مثال هنرمند ادیب بارش باران و طلوع خورشید را با چنین عباراتی بیان می‌کند:
| سخن عادی | سخن ادبی |
| باران بارید. | ۱- ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست. ۲- مروارید باران از چشم ابر چکید. ۳- بهاران که شاباش ریزد سپهر / به دامان گلشن ز رگبارها |
| خورشید طلوع کرد. | ۱٫ گل خورشید شکفت. ۲٫ پادشاه مشرق چهره نمود. ۳٫ خسرو خاور علم بر کوهساران زد. |
از نظر ادبی شیوه‌های گوناگونی برای آفرینش تخیّل و بیان معنا وجود دارد که مهمترین آنها چهار آرایه تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه هستند و آنها را در حوزه علم بیان بررسی می‌کنند.
● علم بیان دارای چند شاخه است؟ نام ببرید. – تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه
اکنون این جمله را با هم می‌خوانیم:
دانا چو طبله عطار است؛ خاموش و هنرنمای. (گلستان سعدی)
در این نمونه سعدی با همانند کردن دانا و طبله عطار، آن دو را به هم تشبیه کرده است و ویژگی‌های خاموشی و هنرنمایی را در آنها مشترک می‌بیند و این شباهت را برای مخاطب «تشبیه» محسوس تر و زیباتر بیان می‌کند. ادّعای همانندی میان دو یا چند چیز را آرایه «تشبیه» می‌نامند. بهره گیری از تشبیه، سخن را خیال انگیز می‌کند.
طبله: شیشه عطر
● ادّعای همانندی میان دو یا چند چیز را آرایه ………. می‌نامند. بهره گیری از این آرایه، سخن را ….. می‌کند. – «تشبیه»، خیال انگیز
در بیت زیر هم آرایه تشبیه را مشاهده می‌کنید:
صد هزاران دام و دانه است ای خدا / ما چو مرغان حریص بی نوا (مولوی)
هر تشبیه ریشه در نوع نگاه و تفکّر گوینده دارد و آنچه موجب زیبایی تشبیه می‌شود، وجه شباهتی است که شاعر و نویسنده به آن دست یافته است.
تشبیه چهار پایه یا رکن دارد:
۱- مشبّه: در مصراع زیر: «ایّام گل» پدیده‌ای است که آن را به پدیده‌ای دیگر مانند می‌کنیم؛ مثل
ایاّم گل چو عمر به رفتن شتاب کرد. (حافظ)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: ایاّم گل / مشبّهٌ به: عمر / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: به رفتن شتاب کرد
۲- مشبّهٌ به: پدیده‌ای است که مشبّه را به آن مانند می‌کنیم؛ مثل «گل» در مصراع زیر:
تو همچون گل ز خندیدن لبت با هم نمی‌آید. (سعدی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: تو / مشبّهٌ به: گل / ادات تشبیه: همچون / وجه شبه: ز خندیدن لبت با هم نمی‌آید
۳- وجه شبه: ویژگی یا صفت مشترک میان مشبّه و مشبّهٌ به است که در مشبّهٌ به پررنگتر و آشکارتر است؛ مانند «کریم» در مصراع زیر: گرت ز دست برآید چو نخل باش، کریم (گلستان سعدی)
بازگردانی: اگر از دستت برمی‌آید مانند خرمابن بخشنده باش.
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: ت / مشبّهٌ به: نخل / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: کریم
۴- ادات تشبیه: واژه‌ای است که آن را برای بیان شباهت میان دو پدیده به کار می‌بریم. واژه‌های: چو، و «چون» مثل، مانند، گویی، همچون، به سان، به کردار و… از این دسته اند؛ برای مثال در بیت زیر «وش» ادات تشبیه اند.
پایههای اصلی تشبیه: مشبه، مشبه به
این زبان چون سنگ و هم آهن وش است / و آنچه بجهد از زبان، چون آتش است (مولوی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: زبان / مشبّهٌ به: سنگ / ادات تشبیه: چون / وجه شبه: ندارد
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: زبان / مشبّهٌ به: آهن / ادات تشبیه: وش / وجه شبه: ندارد
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: آنچه بجهد از زبان / مشبّهٌ به: آتش / ادات تشبیه: چون / وجه شبه: ندارد
چهار رکن تشبیه را در مثالهای زیر مشخص می‌کنیم:
بلم آرام چون قویی سبکبار / به نرمی بر سر کارون همی‌رفت (فریدون توللی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: بلم / مشبّهٌ به: قویی سبکبار / ادات تشبیه: چون / وجه شبه: آرام، به نرمی بر سر کارون همی‌رفت
شب در تمام پنجره‌های پریده رنگ / مانند یک تصوّر مشکوک / پیوسته در تراکم و طغیان بود. (فروغ فرخزاد)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: شب / مشبّهٌ به: یک تصوّر مشکوک / ادات تشبیه: مانند / وجه شبه: در تراکم و طغیان بود
و او به شیوه باران پر از طراوت تکرار بود. (سهراب سپهری)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: او / مشبّهٌ به: باران / ادات تشبیه: به شیوه / وجه شبه: پر از طراوت تکرار بود
ادات تشبیه: همچون، چون، چونان، مثل، مانند، به سان، سا، آسا، شبیه، نظیر، همانند، به کردار، وار، گون، فش، مانستن، وش، به شیوه و … .
انواع تشبیه از نظر پایه‌ها (ارکان)
تشبیه را بر اساس این چهار پایه می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: گسترده و فشرده.
الف) گسترده
از میان رکن‌های تشبیه، ذکر مشبّه و مشبّه به ضروری است؛ امّا وجه شبه و ادات تشبیه را می‌توان حذف کرد. به تشبیهی که چهار رکن یا سه رکن را در خود داشته باشد، تشبیه گسترده می‌گویند؛ نمونه‌های زیر از این نوع هستند:
زندگی آتشگهی دیرنده پا برجاست / گر بیفروزیش، رقص شعله اش در هر کران پیداست / ور نه، خاموش است و خاموشی گناه ماست. (سیاوش کسرایی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: زندگی / مشبّهٌ به: آتشگهی دیرنده / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: پا برجاست
در شعر بالا سه رکن تشبیه وجود دارد و ادات تشبیه حذف شده است.
● از میان پایههای تشبیه ذکر …………… و ……………….. ضروری است. پاسخ: مشبّه – مشبّه به
مثالهای دیگر:
نامت در چشمانم / چون لاله، سرخ / چون نسترن، سپید / و مثل سرو، سبز می‌ایستد. (منوچهر آتشی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: نامت / مشبّهٌ به: لاله، نسترن، سرو / ادات تشبیه: چون، مثل / وجه شبه: سرخ، سپید، سبز می‌ایستد
سینه باید گشاده چون دریا / تا کند نغمه‌ای چو دریا ساز (هوشنگ ابتهاج)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: سینه/ مشبّهٌ به: دریا / ادات تشبیه: چون / وجه شبه: گشاده
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: سینه/ مشبّهٌ به: دریا / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: نغمه ساز کردن
در تشبیه‌های بالا هر چهار رکن تشبیه وجود دارد.
ب) تشبیه فشرده (بلیغ)
تشبیهی که فقط دو رکن اصلی یعنی مشبّه و مشبّه به دارد، تشبیه فشرده است. در عبارت:
ای مهتر، آفتاب چراغ آسمان است و تو چراغ زمینی، آفتاب چراغ دنیاست، تو چراغ دینی. (کشف الاسرار میبدی) / مهتر: بزرگوار
نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: آفتاب / مشبّهٌ به: چراغ آسمان // نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: تو / مشبّهٌ به: چراغ زمین // نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: آفتاب / مشبّهٌ به: چراغ دنیا // نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: تو / مشبّهٌ به: چراغ دین
حذف وجه شبه و ادات تشبیه، تشبیه را خلاصه کرده است. به این نوع تشبیه، تشبیه بلیغ نیز می‌گویند. این تشبیه کلام را ادبی تر و زیباتر می‌کند.
تشبیه فشرده گاه به صورت اضافی (مضاف و مضاف الیه) و گاه به صورت غیر اضافی به کار می‌رود (تشبیه‌های غیراضافی معمولاً به صورت جمله اسنادی هستند)؛ برای مثال:
کیمیای سعادت (اضافی) سعادت، کیمیا است. (غیراضافی)
در مثالهای زیر:
الف) دست از مس وجود چو مردان ره بشوی / تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی (حافظ) // کیمیا: ماده ای که با آن مس را تبدلی به طلا می‌کردند.
ب) آتش خشم اوّل در خداوند خشم افتد؛ پس آنگه زبانه به خصم رسد یا نرسد. (گلستان سعدی) // خصم: دشمن
وجود به مس، عشق به کیمیا و خشم به آتش در ترکیب‌هایی اضافی مانند شده اند.
ج) تو سرو جویباری، تو لاله بهاری / تو یار غمگساری، تو حور دلربایی (فرخی سیستانی)
در این بیت نیز معشوق به سرو، لاله و حور تشبیه شده است.
حور: زن بهشتی
چند نمونه دیگر از این نوع تشبیه در ادامه آمده است:
گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد؟ / اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم (سعدی)
اکسیر عشق؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: عشق / مشبّهٌ به: اکسیر // زر شدم؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: من / مشبّهٌ به: زر
زر: طلا
نگارش دهد گلبُن جویبار / در آیینه آب رخسارها (علّامه طباطبایی)
آیینه آب؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: آب / مشبّهٌ به: آیینه
گلبُن: بوته گل
مادری دارم بهتر از برگ درخت/ دوستانی بهتر از آب روان / و خدایی که در این نزدیکی است. (سهراب سپهری)
مادری [مانند] برگ درخت؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: مادر / مشبّهٌ به: برگ درخت // دوستانی [مانند] آب روان؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: دوستان / مشبّهٌ به: آب روان
تلمیذ بی ارادت عاشق بی زر است و رونده بی معرفت مرغ بی پر (گلستان سعدی)
تلمیذ بی ارادت [مانند] عاشق بی زر است ؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: تلمیذ بی ارادت / مشبّهٌ به:عاشق بی زر // رونده بی معرفت [مانند] مرغ بی پراست؛ نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: رونده بی معرفت / مشبّهٌ به: مرغ بی پر
خودارزیابی
۱- در ابیات زیر تشبیه‌های فشرده (بلیغ) و گسترده را بیابید و پایههای آنها را مشخّص نمایید:
الف) اگر چو مرغ بنالم، تو همچو سرو ببالی / و گر چو ابر بگریم، تو همچو غنچه بخندی (خواجوی کرمانی) // بالیدن: نازیدن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: م (من) / مشبّهٌ به: مرغ / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: نالیدن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: تو / مشبّهٌ به: سرو / ادات تشبیه: همچو / وجه شبه: بالیدن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: م (من) / مشبّهٌ به: ابر / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: گریستن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: تو / مشبّهٌ به: غنچه / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: خندیدن
ب) پیش کمان ابرویش لابه همی‌کنم؛ ولی / گوش کشیده است؛ از آن گوش به من نمی‌کند (حافظ) // لابه: التماس
نوع تشبیه: فشرده؛ اضافه تشبیهی / مشبّه: ابرو / مشبّهٌ به: کمان / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
پ) دل گرفتار بلای عشق توست / جان شهید کربلای عشق توست (وفایی)
نوع تشبیه: فشرده؛ اضافه تشبیهی / مشبّه: عشق / مشبّهٌ به: بلا / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: عشق / مشبّهٌ به: کربلا / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
۲- وجه شبه را در شعرهای زیر مشخّص کنید:
الف) صدا چون بوی گل در جنبش آب / به آرامی به هر سو پخش می‌گشت (فریدون توللی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: صدا / مشبّهٌ به: بوی گل / ادات تشبیه: چون / وجه شبه: به آرامی به هر سو پخش می‌گشت
ب) نفس کز گرم گاه سینه می‌آید برون، ابری شود تاریک. / چو دیوار ایستد در پیش چشمانت، / نفس کاین است، پس دیگر چه داری چشم / ز چشم دوستان دور یا نزدیک؟ (مهدی اخوان ثالث) // کاین: که این
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: نفس / مشبّهٌ به: ابر / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: شود تاریک
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: نفس / مشبّهٌ به: دیوار / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: ایستد
۳- دو پایه اصلی تشبیه را در اشعار زیر مشخّص کنید:
الف) پشت هیچستان چتر خواهش باز است، / تا نسیم عطشی در بن برگی بدود، / زنگ باران به صدا می‌آید. (سهراب سپهری)
چتر خواهش← نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: خواهش / مشبّهٌ به: چتر // نسیم عطش← نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: عطش / مشبّهٌ به: نسیم // زنگ باران← نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: باران / مشبّهٌ به: زنگ /
ب) هر چه به گرد خویشتن می‌نگرم در این چمن / آینه ضمیر من جز تو نمی‌دهد نشان (هوشنگ ابتهاج)
آینه ضمیر← مشبّهٌ: ضمیر / مشبّهٌ به: آینه
۴- نوع تشبیه را در ابیات زیر مشخّص کنید:
الف) اگر ای عشق پایان تو دور است / دلم غرق تمنّای عبور است
برای قد کشیدن در هوایت / دلم مثل صنوبرها صبور است (سلمان هراتی)
مشبّه: دلم؛ ادات تشبیه: مثل؛ مشبّهٌ به: صنوبرها؛ وجه شبه: صبور (تشبیه گسترده)
ب) زمین چو سینه سهراب زیر جوشن برگ / فرونشسته در آن ناوک صنوبر و غان (علی موسوی گرمارودی) // جوشن: زره // ناوک: تیر
مشبّه: زمین؛ ادات تشبیه: چو؛ مشبّهٌ به: سینه سهراب؛ وجه شبه: فرو نشسته در آن ناوک صنوبر و غان (تشبیه گسترده)
جوشن برگ ← مشبّه: برگ ؛ مشبّهٌ به: جوشن؛ (تشبیه فشرده اضافی)
ناوک صنوبر و غان ← مشبّه: صنوبر و غان؛ مشبّهٌ به: ناوک؛ (تشبیه فشرده)
پ) مانند پنبه دانه که در پنبه تعبیه است، اجرام کوه‌هاست نهان در میان برف (کمال الدّین اسماعیل) // تعبیه: جاسازی
مشبّه: اجرام کوه‌ها؛ ادات تشبیه: مانند؛ مشبّهٌ به: پنبه دانه؛ وجه شبه: نهان بودن در میان برف، نهان بودن در میان پنبه (تشبیه گسترده)
۵- در اشعار زیر مشبّه و مشبّه به را مشخّص کنید.
الف) پاسی از شب رفته بود و برف می‌بارید / چون پرافشان پریهای هزار افسانه‌ای از یادها رفته (مهدی اخوان ثالث)
مشبّه: بارش برف؛ ادات تشبیه: چون؛ مشبّهٌ به: پرافشان پریهای هزار افسانه‌ای از یادها رفته (تشبیه گسترده)
ب) روز چو شمعی به شب، زود رو و سرفراز / شب چو چراغی به صبح، کاسته و نیم تاب (خاقانی)
مشبّه: روز؛ ادات تشبیه: چو؛ مشبّهٌ به: شمعی به شب؛ وجه شبه: زود رو و سرفراز (تشبیه گسترده)
مشبّه: شب؛ ادات تشبیه: چو؛ مشبّهٌ به: چراغی به صبح؛ وجه شبه: کاسته و نیم تاب (تشبیه گسترده)
۶- تشبیه‌های به کار رفته در بیت‌های زیر دارای کدام یک از پایههای تشبیه اند؟
الف) مرا، کز جام عشقت مست گشتم / وصال و هجر یکسان می‌نماید (فخرالدّین عراقی) // وصال: رسیدن به دلبر/ هجر: دوری
مشبّه: عشقت؛ مشبّهٌ به: جام؛ وجه شبه: ندارد (تشبیه فشرده)
ب) گاهی که سنگ حادثه از آسمان رسد / اوّل بلا به مرغ بلند آشیان رسد (کلیم کاشانی)
مشبّه: حادثه؛ مشبّهٌ به: سنگ؛ وجه شبه: از آسمان رسیدن (تشبیه گسترده)
پ) خانه دل ما را از کرم عمارت کن / پیش از آن که این خانه رو نهد به ویرانی (شیخ بهایی)
مشبّه: دل؛ مشبّهٌ به: خانه؛ (تشبیه فشرده؛ اضافه تشبیهی)
۷- در هر یک از نمونه‌های زیر ادات تشبیه را مشخّص کنید:
الف) مرا در دل درخت مهربانی / به چه ماند؟ به سرو بوستانی (فخرالدّین اسعد گرگانی)
مانستن← بن ماضی: مانست؛ بن مضارع: مان (مانند بودن) / ماندن← بن ماضی: ماند؛ بن مضارع: مان (اقامت کردن)
ب) آورده اند که در ناحیت کشمیر، متصیدی خوش و مرغزاری نزه بود که از عکس ریاحین او پر زاغ چون دم طاووس نمودی و در پیش جمال او دم طاووس به پر زاغ مانستی. (کلیله و دمنه)
پ) هرگز کسی نداد بدین سان نشان برف / گویی که لقمه‌ای است زمین در دهان برف (کمال الدّین اصفهانی)
۸- در اشعار ذکر شده در خودارزیابی‌های درس۳ ابیاتی را که مربوط به شاعران قرنهای هفتم، هشتم و نهم است بیابید و بگویید کدام نوع تشبیه (گسترده یا فشرده) در آنها بیشتر است؟
پ) هرگز کسی نداد بدین سان نشان برف / گویی که لقمه‌ای است زمین در دهان برف (کمال الدّین اصفهانی)
مشبّه: زمین؛ ادات تشبیه: گویی؛ مشبّهٌ به: لقمه؛ وجه شبه: ندارد (تشبیه گسترده)
پ) مانند پنبه دانه که در پنبه تعبیه است، اجرام کوه‌هاست نهان در میان برف (کمال الدّین اسماعیل)
مشبّه: اجرام کوه‌ها؛ ادات تشبیه: مانند؛ مشبّهٌ به: پنبه دانه؛ وجه شبه: نهان در میان برف (تشبیه گسترده)
الف) مرا، کز جام عشقت مست گشتم / وصال و هجر یکسان می‌نماید (فخرالدّین عراقی)
مشبّه: عشق؛ مشبّهٌ به: جام؛ وجه شبه: ندارد (تشبیه فشرده)
الف) اگر چو مرغ بنالم، تو همچو سرو ببالی / و گر چو ابر بگریم، تو همچو غنچه بخندی (خواجوی کرمانی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: من / مشبّهٌ به: مرغ / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: نالیدن
ب) پیش کمان ابرویش لابه همی‌کنم؛ ولی / گوش کشیده است؛ از آن گوش به من نمی‌کند (حافظ)
نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: ابرو / مشبّهٌ به: کمان / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
گوشزد۱: هر چه از سبک خراسانی دور می‌شویم، پایههای تشبیه کمتر و تشبیه فشرده بیشتر می‌گردد و کم کم بدل به استعاره می‌گردد.
گوشزد۲: ارزش تشبیه فشرده از تشبیه گسترده بیشتر است.
۹- در بیت: «چو دریای خون شد همه دشت و راغ / جهان چون شب و تیغ‌ها چون چراغ» (فردوسی)
پایههای آوایی را مشخّص کنید؛ سپس خانه‌هایی به تعداد آنها طراحی نموده و هر پایه را در خانه خود قرار دهید.
خط عروضی: چُ دَریایِ خون شُد هَمِ دَشتُ راغ / جَهان چُن شَبُ تیغ‌ها چُن چِراغ.
| پایههای آوایی | چُ دَر یا | یِ خون شُد | هَ مِ دَش | تُ راغ |
| نشانه‌های هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | UUـ | Uـ |
| پایههای آوایی | جَ هان چُن | شَ بُ تی | غ ها چُن | چِ راغ |
| نشانه‌های هجایی | Uـ ـ | UUـ | Uـ ـ | Uـ |
| وزن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن |
پی دی اف درس سوم علوم و فنون ادبی پایه یازدهم
علوم و فنون ادبی ۲ درس ۳ بخش۱ (تشبیه)
علوم و فنون ادبی ۲ درس ۳ بخش۲ (تشبیه؛ خودارزیابی) آپارات
