آموزه پنجم: پایه های آوایی همسان(۱)

پس از تشخیص و درک پایه‌های آوایی، درمی‌یابیم که پایه‌های آوایی بیت‌ها، به شکلی هماهنگ در پی هم می‌آیند. به بیان دیگر، می‌توان پایه‌ها را به دسته‌هایی منظّم بخش کرد. اکنون ، چگونگی نظم هر یک از این دسته‌ها را بررسی می‌کنیم.

به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر، دقّت کنید:

درین درگاه بی چونی، همه لطف است و موزونی / چه صحرایی، چه خضرایی، چه درگاهی، نمی‌دانم

خط عروضی: دَرین دَرگاهِ بی چونی، هَمِ لُطفَستُ مُوْزونی / چِ صَحرایی، چِ خَضرایی، چِ دَرگاهی، نمی‌دانَم

با خوانش درست بیت، درنگی منظّم را در میان پایه‌های آوایی هر مصراع، احساس می‌کنیم. به بیان دیگر، هر مصراع از پایه‌های تکراری و منظّم چهارهجایی تشکیل شده است. این پایه‌های تکراری و هماهنگ را، پایه‌های آوایی همسان می‌نامیم.

وقتی هجاهای شعری را به شکلی درست به پایه‌هایی آوایی بخش کردیم؛ ساده تر این است که به جای هر یک از این پایه‌ها، معادل هر یک از آنها را بیاوریم. معادل‌های این پایه‌ها را «وزن واژه یا رکن» می‌نامیم.

برخی از وزن واژه‌های شعر فارسی عبارت‌اند از:

فَعولُن (– – U) / مَفاعیلُن (Uـ ـ ـ) / فاعِلاتن (ـ U ـ ـ) / مُستَفعِلُن (ـ ـ U ـ) / فَعِلاتن (UU ـ ـ) / مُفتَعِلُن (ـ UU ـ)

● نام رکن‌های معادل هجاهای زیر را بنویسید.  

الف) « – U – – »                                                      ب) « – U  U –»

● وزن واژۀ کدام یک از موارد زیر نادرست است؟ درست آن را بنویسید.

الف) نظراتش: مفتعلن                   ب) سری پر غم: مفاعیلن              پ) گردن کشی: مستفعلن        ت)  حمایت: فعولن

مثلاً در این بیت وزن واژه مفاعیلن (ت تن تن تن) است

«مَ» هجای کوتاه است و با معادل خود در مصراع دوم ناهمسان است؛ یعنی معادل یک هجای بلند در نظر گرفته شده است. این کاربرد آوایی به ضرورت شعری پدید می‌آید.

تکرار و تمرین از طریق گوش دادن، یکی از راه های مؤثر درک وزن بیت است. هم چنین قرار دادن نشانه های هجایی یکی دیگر از راه های مؤثر برای تشخیص وزن است. اکنون بیت بالا را با نشانه های هجایی می نویسیم:

هر مصراع این بیت، از چهار پایه همسان «مفاعیلن» (ت تن تن تن) تشکیل شده است. به نمونه زیر توجّه کنید.

خداوندا، شبم را روز گردان / چو روزم بر جهان، پیروز گردان

می‌بینیم که موسیقی و آهنگ این بیت با بیت پیشین، همسان است و همان نظم را دارد و چینش هجاهای پایه‌ها، با آن همگون است.

پس از مقایسه این بیت با نمونه پیشین، درمی‌یابیم که تعداد پایه‌های آنها متفاوت است. هر مصراع این بیت، از سه پایه یا رکن، تشکیل شده است.

وزن بیت به گونه‌ای سامان یافته است که بافت موسیقیایی شعر کوتاه تر گردیده و یکی از پایه‌های آوایی آن کاسته شده است هم چنین یک هجا از پایان آن حذف شده است.

اکنون به نمونه‌های دیگر از پایه‌های همسان، توجّه کنید:

روزگار است این که گه عزّت دهد گه خوار دارد /  چرخ بازیگر از این بازیچه‌ها بسیار دارد (قائم مقام فراهانی)

خط عروضی: روزِگارَستین کِ گَه عِززَت دَهَد گَه خار دارَد / چَرخِ بازیگَر اَزین بازیچِ ها بِسیار دارَد

هر مصراع این بیت از چهار پایه همسان منظّم و تکراری، سامان یافته است؛ امّا آهنگ و وزن این بیت با بیت پیشین تفاوت دارد.

به پایه‌های آوایی، وزن و نشانه‌های هجایی هر پایه این بیت، دقّت کنید.

همان گونه که آورده‌ایم، وزن این بیت «فاعلاتن (تن ت تن تن)» است.

نمونه زیر را با هم می‌خوانیم:

من به هر جمعیتی نالان شدم / جفت بدحالان و خوشحالان شدم (مولوی)

خط عروضی: مَن بِ هَر جَمعییَتی نالان شُدَم / جُفتِ بَدحالانُ خُش حالان شُدَم

در این بیت نیز به جای چهار پایه، سه پایه آمده و از پای سوم نیز یک هجا کم شده است.

وزن این بیت «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» است.

● مشخّص کنید هر مصراع بیت زیر، سه پایه ای است یا چهار پایه ای؟

گر دو صد یعقوب داری زیبدت / کانچه یوسف داشت صد چندان تراست

● کدام بیت با مصراع: «خداوند کیوان و گَردان سپهر» هم وزن است؟

الف) ز هستی مر اندیشه را راه نیست                                   ب) شدم در سفر روزگاری درنگی

برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.