پس از تشخیص و درک پایه‌های آوایی، درمی‌یابیم که پایه‌های آوایی بیت‌ها، به شکلی هماهنگ در پی هم می‌آیند. به بیان دیگر، می‌توان پایه‌ها را به دسته‌هایی منظّم بخش کرد. اکنون ، چگونگی نظم هر یک از این دسته‌ها را بررسی می‌کنیم.

به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر، دقّت کنید:

درین درگاه بی چونی، همه لطف است و موزونی / چه صحرایی، چه خضرایی، چه درگاهی، نمی‌دانم

خط عروضی: دَرین دَرگاهِ بی چونی، هَمِ لُطفَستُ مُوْزونی / چِ صَحرایی، چِ خَضرایی، چِ دَرگاهی، نمی‌دانَم

دَ  رین  دَر  گا	هِ  بی  چو  نی	هَ  مِ  لُط  فَس	تُ  مُوْ  زو  نی
چِ صَحـ را یی	چِ خَضـ را یی	چِ  دَر گا هی	نِ  می  دا   نَم

با خوانش درست بیت، درنگی منظّم را در میان پایه‌های آوایی هر مصراع، احساس می‌کنیم. به بیان دیگر، هر مصراع از پایه‌های تکراری و منظّم چهارهجایی تشکیل شده است. این پایه‌های تکراری و هماهنگ را، پایه‌های آوایی همسان می‌نامیم.

وقتی هجاهای شعری را به شکلی درست به پایه‌هایی آوایی بخش کردیم؛ ساده تر این است که به جای هریک از این پایه‌ها، معادل هر یک از آنها را بیاوریم. معادل‌های این پایه‌ها را وزن واژه یا رکن می‌نامیم.

برخی از وزن واژه‌های شعر فارسی عبارت اند از:

فَعولُن (– – U) / مَفاعیلُن (Uـ ـ ـ) / فاعِلاتن (ـ U ـ ـ) / مُستَفعِلُن (ـ ـ U ـ) / فَعِلاتن (UU ـ ـ) / مُفتَعِلُن (ـ UU ـ)

مثلاً در این بیت وزن واژه مفاعیلن (ت تن تن تن) است

پایه‌های آوایی	دَ رین دَر گا	هِ بی چو نی	هَـ مِ لُط  فَس	تُ مُوْ  زو نی
پایه‌های آوایی	چِ صَحـ را یی	چِ خَضـ را یی	چِ  دَر گا هی	نِ  می  دا  نَم
نشانه‌های هجایی	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن
وزن	U ـ ـ ـ	U ـ ـ ـ	U ـ ـ ـ	U ـ ـ ـ

گاهی فضای آوایی به گونه‌ای سامان می‌یابد که بافت موسیقایی شعر، کوتاه تر می‌شود و یکی از پایه‌های آوایی کاسته می‌شود و یا یک یا چند هجا از پایان آن، می‌افتد؛ مانند نمونه زیر که وزن آن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعی» است.

خداوندا، شبم را روز گردان / چو روزم بر جهان، پیروز گردان

پایه‌های آوایی	خُ  دا   وَن  دا	شَ  بَم  را رو	ز   گَر  دان
پایه‌های آوایی	چُ رو  زَم  بَر	جَ هان پی  رو	ز   گَر  دان
نشانه‌های هجایی	مَفاعیلُن	مَفاعیلُن	مَفاعی(فَعولُن)
وزن	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	U ـ ـ

می‌بینیم که موسیقی و آهنگ این بیت با بیت پیشین، همسان است و همان نظم را دارد و چینش هجاهای پایه‌ها، با آن همگون است.

پس از مقایسه این بیت با نمونه پیشین، درمی‌یابیم که تعداد پایه‌های آنها متفاوت است. هر مصراع این بیت، از سه پایه یا رکن، تشکیل شده است.

وزن بیت به گونه‌ای سامان یافته است که بافت موسیقیایی شعر کوتاه تر گردیده و یکی از پایه‌های آوایی آن کاسته شده است هم چنین یک هجا از پایان آن حذف شده است.

اکنون به نمونه‌های دیگر از پایه‌های همسان، توجّه کنید:

روزگار است این که گه عزّت دهد گه خوار دارد /  چرخ بازیگر از این بازیچه‌ها بسیار دارد (قائم مقام فراهانی)

خط عروضی: روزِگارَستین کِ گَه عِززَت دَهَد گَه خار دارَد / چَرخِ بازیگَر اَزین بازیچِ ها بِسیار دارَد

هر مصراع این بیت از چهار پایه همسان منظّم و تکراری، سامان یافته است؛ امّا آهنگ و وزن این بیت با بیت پیشین تفاوت دارد.

به پایه‌های آوایی، وزن و نشانه‌های هجایی هر پایه این بیت، دقّت کنید. همانگونه که آورده‌ایم، وزن این بیت «فاعلاتن (تن ت تن تن)» است.

نمونه زیر را با هم می‌خوانیم:

من به هر جمعیتی نالان شدم / جفت بدحالان و خوشحالان شدم (مولوی)

خط عروضی: مَن بِ هَر جَمعییَتی نالان شُدَم / جُفتِ بَدحالانُ خُش حالان شُدَم

در این بیت نیز به جای چهار پایه، سه پایه آمده و از پای .سوم نیز یک هجا کم شده است.

وزن این بیت «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» است.

خودارزیابی

۱- برای هر یک از موارد زیر؛ مانند نمونه وزن واژه مناسب بنویسید و نشانه‌های هجایی آن را مشخص کنید:

نمونه	وزن واژه	نشانه‌های هجایی
کبوتر	فعولن	U ـ ـ
می‌نوشتم	فاعلاتن	ـU  ـ ـ
دریا دلان	مستفعلن	ـ ـ U ـ
نمی‌دانم	مفاعیلن	U ـ ـ ـ
دری بگشا	مفاعیلن	U ـ ـ ـ
بامدادی	فاعلاتن	ـ U ـ ـ
با ادبان	مفتعلن	ـ UU ـ
کجایی	فعولن	U ـ ـ

۲- بیت‌های زیر را متناسب با پایه‌های آوایی تفکیک کنید، سپس وزن آنها را بنویسید.

الف) به گیتی هر کجا درد دلی بود / به هم کردند و عشقش نام کردند (فخرالدین عراقی)

خط عروضی: بِ گیتی هَر کُجا دَردِ دلی بود / بِ هَم کَردَندُ عِشقَش نام کَردَند

پایه‌های آوایی	بِ  گی  تی  هَر	کُ  جا  دَر  دِ	دِ  لی  بود
پایه‌های آوایی	بِ  هَم  کَر دَن	دُ عِش  قَش  نا	م  کَر دند
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	فعولن

ب) چه خوش صید دلم کردی بنازم چشم مستت را / که کس آهوی وحشی را از این بهتر نمی‌گیرد (حافظ)

خط عروضی: چِ خُش صِیدِ دِلَم کَردی بِنازَم چَشمِ مَستَت را / کِ کَس آهوی وَحشی را ازین بِهتَر نِمی گیرَد

پایه‌های آوایی	چِ   خُش  صِی  دِ	دِ  لَم  کَر  دی	بِ  نا  زَم چَش	مِ  مَس  تَت  را
پایه‌های آوایی	کِ  کَس  آ  هو	یِ  وَح  شی  را	اَ  زین  خُش  تَر	نِ  می  گی  رَد
نشانه‌های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن

پ) تا نگردی بی خبر از جسم و جان / کی خبر یابی ز جانان یک زمان (عطّار)

خط عروضی: تا نَگَردی بی خَبَر از جِسمُ جان / کِی خَبر یابی زِ جانان یک زَمان

پایه‌های آوایی	تا نَ  گَر  دی	بی  خَ  بَر  اَز	جِس  مُ  جان
پایه‌های آوایی	کی  خَ  بَر  یا	بی  زِ  جا  نان	یِک  زَ  مان
نشانه‌های هجایی	ـ  Uـ ـ	ـ  Uـ ـ	ـ  Uـ ـ
وزن	فاعلاتن	فاعلاتن	فاعلن

۳- بیت‌های زیر را متناسب با پایه‌های آوایی تفکیک کنید، سپس نشانه‌های هجایی هریک را در خانه‌ها قرار دهید.

الف) چه غم دیوار امّت را که دارد چون تو پشتیبان / چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان (سعدی)

خط عروضی: چ غَم دیوارِ اُممَت را کِ دارَد چُن تُ پُشتیبان / چِ باکز مُوْجِ بَحران را ک باشَد نوح کِشتیبان

پایه‌های آوایی	چِ  غَم  دی وا	رِ  اُم  مَت  را	کِ  دا  رَد  چُن	تُ  پُش تی  بان
پایه‌های آوایی	چِ   با   کَز  مُوْ	جِ  بَح  ران را	کِ  با  شَد نو	ح  کِش  تی  بان
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن

ب) هر آن دل را که سوزی نیست، دل نیست / دل افسرده غیر از آب و گل نیست (وحشی بافقی)

خط عروضی: هَران دِل را کِ سوزی نیست، دِل نیست / دِلِ اَفسُردِ غِیرَز آبُ گِل نیست

پایه‌های آوایی	هـَ ران دل را	کِ سو زی نی	ست  دِل نیست
پایه‌های آوایی	دِ لِ اَف سُر	دُ غِی رَز آ	بُ    گِل  نیست
نشانه‌های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	U ـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

پ) سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی / دل ز تنهایی به جان آمد خدا را همدمی (حافظ)

خط عروضی: سینِ مالامالِ دَردَستِی دَریغا مَرهَمی / دِل زِ تَنهایی بِ جانامَد خُدا را هَمدَمی

پایه‌های آوایی	سی  نِ  ما  لا	ما لِ دَر دَس تی	دَ ری غا مَر	هـَ  می
پایه‌های آوایی	دِل  زِ  تَن ها یی	بِ  جا  نا  مَد	خُ  دا  را هَم	دَ   می
نشانه‌های هجایی	ـ  Uـ ـ	ـ  Uـ ـ	ـ  Uـ ـ	ـ  Uـ
وزن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن تن

ت) ز حسرت بر سر و بر رو، همی‌زد / به سانِ فاخته کوکو همی‌زد (فدایی مازندرانی)

خط عروضی: زِ حَسرَت بَر سَرُ بَر رو، هَمی زَد / بِ سانِ فاختِ کوکو هَمی زَد

پایه‌های آوایی	زِ حَس  رَت  بَر	سَ رُ بَر رو	هـَ  می  زَد
پایه‌های آوایی	بِ  سا  نِ  فا	خ  تِ  کو کو	هـَ  می  زَد
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

۴- بیت‌های زیر را متناسب با پایه‌های آوایی تفکیک کنید، سپس وزن و نشانه‌های هجایی آن را بنویسید .

الف) سحرگه بلبلی آواز می‌کرد / همی‌نالید و با گل راز می‌کرد (سلمان ساوجی)

خط عروضی: سَحَرگَه بُلبُلی آواز می‌کَرد / هَمی نالیدُ با گُل راز می‌کَرد

پایه‌های آوایی	سَ  حَر گَه  بُل	بُ  لی  آ  وا	ز می ‌کَرد
پایه‌های آوایی	هـَ  می نا  لی	دُ  با  گُل  را	ز می ‌کَرد
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ ـ	U ـ ـ ـ	U ـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

ب) ما به غم خو کرده‌ایم ای دوست ما را غم فرست / تحفه‌ای کز غم فرستی نزد ما هر دم فرست (خاقانی)

خط عروضی: ما بِ غَم خو کَردِ ای مِی دوست ما را غَم فِرِست / تُحفِ ای کَز غَم فِرِستی نَزدِ ما هَر دَم فِرِست

پایه‌های آوایی	ما بِ غَم خو	کَر دِ ای مِی	دو ست ما را	غَم  فِ رست
پایه‌های آوایی	تُح فِ ‌ای کَز	غَم فِ رِس تی	نَز  دِ  ما  هَر	دَم  فِ رِست
نشانه‌های هجایی	ـ  Uـ ـ	ـ U ـ ـ	ـ  Uـ ـ	ـ  Uـ
وزن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن

پ) خوشا از نی خوشا از سر سرودن / خوشا نی نامه‌ای دیگر سرودن (قیصر امین پور)

خط عروضی: خُشا از نِی خُشا از سَر سُرودَن / خُشا نِی نامِ ‌ای دیگَر سُرودَن

پایه‌های آوایی	خُ شا از نی	خُ  شا از سَر	سُ رو دَن
پایه‌های آوایی	خُ  شا نی نا	مِ ‌ای دی گَر	سُ رو دَن
نشانه‌های هجایی	U ـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

ت) عزیزا کاسه چشمم سرایت / میان هر دو چشمم جای پایت (باباطاهر)

خط عروضی: عَزیزا کاسِ یِ چَشمَم سَرایَت / مِیانِ هَر دُ چَشمَم جایِ پایَت

پایه‌های آوایی	عَ  زی  زا کا	سِ یِ چَش  مَم	سَ  را  یَت
پایه‌های آوایی	می  یا  نِ  هَر	دُ  چَش مَم  جا	یِ  پا  یَت
نشانه‌های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

۵- ابیات زیر را بخوانید و به پرسش‌ها پاسخ دهید.

ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی / چه کنم که هست اینها گل باغ آشنایی

درِ گلسِتان چشمم ز چه رو همیشه باز است؟ / به امید آنکه شاید تو به چشم من درآیی

سرِ برگ گل ندارم، ز چه رو روم به گلشن؟ / که شنیده ام ز گلها همه بوی بی وفایی (فخرالدّین عراقی)

الف) ویژگی‌های ادبی سبک عراقی را در آن بیابید. – قالب شعر: غزل / توجه به علوم ادبی: تشبیه: گلستان چشم؛ باغ آشنایی / سر: مجاز از قصد و میل /

ب)دو مورد از ویژگی‌های فکری ابیات را بنویسید. – ستایش عشق / غم گرایی / فراق /

وزن های پرکاربرد فارسی (همسان تک پایه ای)

۱	U/—U/—U/—U—	مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
۲	U/U–U/U–U/U–U–	مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن
۳	U/—U/—U–	مفاعیلن مفاعیلن فعولن
۴	—U–/-U–/-U–/-U-	مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
۵	–U-/–U-/–U-/–U–	فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
۶	–U-/–U-/–U-/–U-	فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
۷	–U-/–U-/–U-	فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
۸	UU/–UU/–UU-	فعلاتن فعلاتن فعلن
۹	UU/–UU/–UU/–UU–	فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن
۱۰	UU/–UU/–UU/–UU-	فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
۱۱	U/–U/–U/–U–	فعولن فعولن فعولن فعولن

پایه آوایی یا وزن واژه

پی دی اف آموزه پنجم: پایه های آوایی همسان