پس از تشخیص و درک پایه های آوایی، درمی یابیم که پایه های آوایی بیت ها، به شکلی هماهنگ در پی هم می آیند. به بیان دیگر، می توان پایه‌ها را به دسته هایی منظّم بخش کرد. اکنون ، چگونگی نظم هر یک از این دسته‌ها را بررسی می کنیم.

به چینش پایه های آوایی بیت زیر، دقّت کنید:

درین درگاه بی چونی، همه لطف است و موزونی / چه صحرایی، چه خضرایی، چه درگاهی، نمی دانم

د رین در گا	ه بی چو نی	ه م لط فس	ت مو زو نی
چ صحـ را یی	چ خضـ را یی	چ در گا هی	ن می دا نم

با خوانش درست بیت، درنگی منظّم را در میان پایه های آوایی هر مصراع، احساس می کنیم. به بیان دیگر، هر مصراع از پایه های تکراری و منظّم چهارهجایی تشکیل شده است. این پایه های تکراری و هماهنگ را، پایه های آوایی همسان می نامیم.

وقتی هجاهای شعری را به شکلی درست به پایه هایی آوایی بخش کردیم؛ ساده تر این است که به جای هریک از این پایه ها، معادل هریک از آنها را بیاوریم. معادل های این پایه‌ها را وزن واژه یا رکن می نامیم.

برخی از وزن واژه های شعر فارسی عبارت اند از:

فعولن (– – U) / مفاعیلن (Uـ ـ ـ) / فاعلاتن (ـ U ـ ـ) / مستفعلن (ـ ـ U ـ) / فعلاتن (UU ـ ـ) / مفتعلن (ـ UU ـ)

فَعَل ←  Uـ	فـَعولـُن ← – – U	فـَعِلاتُ ← UU ـ U	فاعِلاتـُن ← ـ U ـ ـ
فَع لـُن ←  ـ ـ	فاعِلـُن ← ـ U ـ	فاعِلاتُ ← ـ U ـ U	فـَعِلاتن ← UU ـ ـ
	فَعِلـُن ← UU ـ	مَفاعیلُ ← U ـ ـ U	مُفتعِلـُن ← ـ UU ـ
	مفعولُ ← ـ ـ U	مَفاعِلُ ← U ـ UU	مَفاعیلـُن ← Uـ ـ ـ
	مفعولـُن ← ـ ـ ـ	مُستفعِلُ ← ـ ـ UU	مَفاعِلـُن ← U ـ U ـ
			مُستفعِلـُن ← ـ ـ U ـ

مثلاً در این بیت وزن واژه مفاعیلن (ت تن تن تن) است

پایه های آوایی	د رین در گا	ه بی چو نی	ه م لط فس	ت مو زو نی
چ صحـ را یی	چ خضـ را یی	چ در گا هی	ن می دا نم
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ

گاهی فضای آوایی به گونه‌ای سامان می یابد که بافت موسیقایی شعر، کوتاه تر می شود و یکی از پایه های آوایی کاسته می شود و یا یک یا چند هجا از پایان آن، می افتد؛ مانند نمونه زیر که وزن آن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعی» است.

خداوندا، شبم را روز گردان / چو روزم بر جهان، پیروز گردان

پایه های آوایی	د رین در گا	ه بی چو نی	ه م لط فس
چ صحـ را یی	چ خضـ را یی	چ در گا هی
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ

می بینیم که موسیقی و آهنگ این بیت با بیت پیشین، همسان است و همان نظم را دارد و چینش هجاهای پایه ها، با آن همگون است.

پس از مقایسه این بیت با نمونه پیشین، درمی یابیم که تعداد پایه های آنها متفاوت است. هر مصراع این بیت، از سه پایه یا رکن، تشکیل شده است.

وزن بیت به گونه ای سامان یافته است که بافت موسیقیایی شعر کوتاه تر گردیده و یکی از پایه های آوایی آن کاسته شده است هم چنین یک هجا از پایان آن حذف شده است.

اکنون به نمونه های دیگر از پایه های همسان، توجّه کنید:

روزگار است این که گه عزّت دهد گه خوار دارد /  چرخ بازیگر از این بازیچه ها بسیار دارد (قائم مقام فراهانی)

هر مصراع این بیت از چهار پایه همسان منظمّ و تکراری، سامان یافته است؛ امّا آهنگ و وزن این بیت با بیت پیشین تفاوت دارد.

به پایه های آوایی، وزن و نشانه های هجایی هر پایه این بیت، دقّت کنید. هما نگونه که آورده ایم، وزن این بیت «فاعلاتن (تن ت تن تن)» است

نمونه زیر را با هم می خوانیم:

من به هر جمعیّتی نالان شدم / جفت بدحالان و خوشحالان شدم (مولوی)

در این بیت نیز به جای چهار پایه، سه پایه آمده و از پای .سوم نیز یک هجا کم شده است.

وزن این بیت «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» است.

خودارزیابی

۱- برای هر یک از موارد زیر؛ مانند نمونه وزن واژه مناسب بنویسید و نشانه های هجایی آن را مشخص کنید:

نمونه	وزن واژه	نشانه های هجایی
کبوتر	فعولن	U ـ ـ
می نوشتم	فاعلاتن	ـU  ـ ـ
دریا دلان	مستفعل	ـ ـ U ـ
نمی دانم	مفاعیلن	U ـ ـ ـ
دری بگشا	مفاعیلن	U ـ ـ ـ
بامدادی	فاعلاتن	ـ U ـ ـ
با ادبان	مفتعلن	ـ UU ـ
کجایی	فعولن	U ـ ـ

۲- بیت های زیر را متناسب با پایه های آوایی تفکیک کنید، سپس وزن آنها را بنویسید.

الف) به گیتی هر کجا درد دلی بود / به هم کردند و عشقش نام کردند (فخرالدین عراقی)

خط عروضی: بِ گیتی هَر کُجا دَردِ دلی بود / بِ هَم کَردَندُ عِشقَش نام کَردَند

پایه های آوایی	بِ  گی  تی  هَر	ک  جا  در  د	د  لی  بود
پایه های آوایی	ب  هم  کر دن	د عش  قش  نا	م  کر دند
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	فعولن

ب) چه خوش صید دلم کردی بنازم چشم مستت را / که کس آهوی وحشی را از این بهتر نمی گیرد (حافظ)

خط عروضی: چِ خُش صِیدِ دِلَم کَردی بِنازَم چَشمِ مَستَت را / کِ کَس آهویِ وَحشی را ازین بِهتَر نِمی گیرَد

پایه های آوایی	چِ   خُش  صِی  دِ	دِ  لَم  کَر  دی	بِ  نا  زَم چَش	مِ  مَس  تَت  را
پایه های آوایی	کِ  کَس  آ  هو	یِ  وَح  شی  را	اَ  زین  خُش  تَر	نِ  می  گی  رَد
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن

پ) تا نگردی بی خبر از جسم و جان / کی خبر یابی ز جانان یک زمان (عطّار)

خط عروضی: تا نَگَردی بی خَبَر از جِسمُ جان / کِی خَبر یابی زِ جانان یِک زَمان

پایه های آوایی	تا نَ  گَر  دی	بی  خَ  بَر  اَز	جِس  مُ  جان
پایه های آوایی	کی  خَ  بَر  یا	بی  زِ  جا  نان	یِک  زَ  مان
نشانه های هجایی	ـ Uـ ـ	ـ Uـ ـ	ـ Uـ ـ
وزن	فاعلاتن	فاعلاتن	فاعلن

۳- بیت های زیر را متناسب با پایه های آوایی تفکیک کنید، سپس نشانه های هجایی هریک را در خانه ها قرار دهید.

الف) چه غم دیوار امّت را که دارد چون تو پشتیبان / چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان (سعدی)

خط عروضی: چ غَم دیوارِ اُممَت را کِ دارَد چُن تُ پُشتیبان / چِ باکز مُوْجِ بَحران را ک باشَد نوح کِشتیبان

پایه های آوایی	چ   گَر  جَن	گ  خا  هی	یُ  خون  ری	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	بَ  را  وی	خ  تَن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ
وزن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن	مفاعیلن

ب) هر آن دل را که سوزی نیست، دل نیست / دل افسرده غیر از آب و گل نیست (وحشی بافقی)

خط عروضی: هَران دِل را کِ سوزی نیست، دِل نیست / دِلِ اَفسرُدِ غِیرَز آبُ گِل نیست

پایه های آوایی	اَ   گَر  جَن	گ  خا  هی	یُ  خون  ری	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	بَ  را  وی	خ  تَن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

پ) سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی / دل ز تنهایی به جان آمد خدا را همدمی (حافظ)

خط عروضی: سین مالامال دردست ای دریغا مرهمی / دل ز تنهایی ب جان آمد خدا را همدمی

پایه های آوایی	اَ   گَر  جَن	گ  خا  هی	یُ  خون  ری	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	بَ  را  وی	خ  تَن
نشانه های هجایی	ـ Uـ ـ	ـ Uـ ـ	ـ Uـ ـ	ـ Uـ
وزن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن تن

ت) ز حسرت بر سر و بر رو، همی زد / به سانِ فاخته کوکو همی زد (فدایی مازندرانی)

خط عروضی: چ غَم دیوارِ اُممَت را کِ

پایه های آوایی	اَ   گَر  جَن	گ  خا  هی	یُ  خون  ری	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	بَ  را  وی	خ  تَن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

۴- بیت های زیر را متناسب با پایه های آوایی تفکیک کنید، سپس وزن و نشانه های هجایی آن را بنویسید .

الف) سحرگه بلبلی آواز می کرد / همی نالید و با گل راز می کرد (سلمان ساوجی)

خط عروضی: چ غَم دیوارِ اُممَت را کِ

پایه های آوایی	اَ   گَر  جَن	گ  خا  هی	یُ  خون  ری	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	بَ  را  وی	خ  تَن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

ب) ما به غم خو کرده ایم ای دوست ما را غم فرست / تحفه ای کز غم فرستی نزد ما هر دم فرست (خاقانی)

خط عروضی: چ غَم دیوارِ اُممَت را کِ

پایه های آوایی	اَ   گَر  جَن	گ  خا  هی	یُ  خون  ری	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	بَ  را  وی	خ  تَن
نشانه های هجایی	ـ Uـ ـ	ـ Uـ ـ	ـ Uـ ـ	ـ Uـ
وزن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن تن	تن ت تن

پ) خوشا از نی خوشا از سر سرودن / خوشا نی نامه ای دیگر سرودن (قیصر امین پور)

خط عروضی: چ غَم دیوارِ اُممَت را کِ

پایه های آوایی	اَ   گَر  جَن	گ  خا  هی	یُ  خون  ری	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	بَ  را  وی	خ  تَن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

ت) عزیزا کاسه چشمم سرایت / میان هردو چشمم جای پایت (باباطاهر)

خط عروضی: چ غَم دیوارِ اُممَت را کِ

پایه های آوایی	اَ   گَر  جَن	گ  خا  هی	خ  تَن
پایه های آوایی	بَ  رین  گو	نِ  سَخ  تی	خ  تَن
نشانه های هجایی	Uـ ـ ـ	Uـ ـ ـ	Uـ ـ
وزن	ت تن تن تن	ت تن تن تن	ت تن تن

۵- ابیات زیر را بخوانید و به پرسش ها پاسخ دهید.

ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی / چه کنم که هست اینها گل باغ آشنایی

درِ گلسِتان چشمم ز چه رو همیشه باز است؟ / به امید آنکه شاید تو به چشم من درآیی

سرِ برگ گل ندارم، ز چه رو روم به گلشن؟ / که شنیده ام ز گلها همه بوی بی وفایی (فخرالدّین عراقی)

الف) ویژگی های ادبی سبک عراقی را در آن بیابید.

ب) دو مورد از ویژگی های فکری ابیات را بنویسید.

وزن های پرکاربرد فارسی (همسان تک پایه ای)

۱	U/—U/—U/—U—	مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
۲	U/U–U/U–U/U–U–	مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن
۳	U/—U/—U–	مفاعیلن مفاعیلن فعولن
۴	—U–/-U–/-U–/-U-	مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
۵	–U-/–U-/–U-/–U–	فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
۶	–U-/–U-/–U-/–U-	فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
۷	–U-/–U-/–U-	فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
۸	UU/–UU/–UU-	فعلاتن فعلاتن فعلن
۹	UU/–UU/–UU/–UU–	فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن
۱۰	UU/–UU/–UU/–UU-	فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
۱۱	U/–U/–U/–U–	فعولن فعولن فعولن فعولن