آموزه نهم: موازنه و ترصیع

موازنه، تقابل سجع‌های متوازن یا متوازی در دو یا چند جمله است که به همآهنگی آنها می‌انجامد.

به بیت زیر، توجّه کنید:

■ دل به امید روی او همدم جان نمی‌شود / جان به هوای کوی او خدمت تن نمی‌کند

برو به آموزه هشتم

قلمرو زبانی: همدم: همنشین، دمساز / کوی: محله، برزن / قلمرو ادبی: وزن: مفتعلن مفاعلن// مفتعلن مفاعلن / جانبخشی / موازنه / جناس: روی، کوی / در این بیت فقط واژه های: «روی و کوی؛ جان و تن؛ نمی شود، نمی کند» سجع متوازی دارند و دیگر واژه ها سجع متوازن

بازگردانی: دلم به امید چهره یار به جانم اهمیت نمی دهد. جانم به خاطر عشق به یار توجه به تنم نمی کند.

هر مصراع از بیت بالا، یک جمله است. کلمه‌های دو جمله را رو به روی هم نوشته و به هم ارتباط داده ایم. همان طور که می‌بینید، تمام کلمه‌های مقابل هم، به جز «کوی و روی» سجع متوازن اند. این تقابل سجع‌ها، افزایش دهندۀ موسیقی لفظی شعر است. آرایۀ موازنه در نثر نیز به کار می‌رود.

عبارت زیر را با هم می‌خوانیم:

◙ در بدایت، بند و چاه بُوَد، در نهایت تخت و گاه بُوَد.  (تفسیر سورۀ یوسف(ع)، احمد بن زید طوسی)

این عبارت، دو جمله است. کلمه‌های جملۀ اوّل با قرینۀ خود در جملۀ دوم هم وزن اند؛ یعنی سجع دارند.

قلمرو زبانی: بدایت: آغاز / بود: می باشد / نهایت: پایان / گاه: تخت / قلمرو ادبی: موازنه / تضاد: بند و چاه، تخت و گاه؛ بدایت، نهایت / جناس: چاه، گاه / پایه های سجع: بند و چاه، تخت و گاه / تخت و گاه: مجاز از پادشاهی و فرمانروایی

بازگردانی: در آغاز اسارت و چاه است و در پایان فرمانروایی و پادشاهی.

ترصیع، موازنه ای است که، همۀ سجع‌های آن متوازی باشد؛ مانند:

■ ای منوّر به تو، نجوم جمال / ای مقرّر به تو، رسوم کمال

قلمرو زبانی: منوّر: درخشان / نجوم: ستارگان / جمال: زیبایی / مقرّر: بر قرار شده / رسوم: آیین ها / کمال: کامل بودن / قلمرو ادبی: ترصیع / نجوم جمال: اضافه تشبیهی / جناس ناهمسان: جمال، کمال

بازگردانی: ای کسی که ستارگان زیبایی با وجود تو، درخشان شده است (زیبایی وامدار تو است). ای کسی که آیین کمال وابسته به تو است (تو سرچشمه کمالی).

سجع‌های پدیدآورندۀ این موازنه، یعنی، «منوّر، مقرّر» و «نجوم، رسوم» و «جمال، کمال» با سجعهای مثالهای قبلی تفاوتی دارد؛ آیا این تفاوت را درمی‌یابید؟ تمام سجع‌های این «موازنه»، متوازی اند؛ یعنی، علاوه بر هم‌وزنی، واج‌های پایانی آنها نیز یکسان است.

حال یک بار دیگر ابیاتی را که از نظر نحوۀ کاربرد سجع بررسی کردیم، بخوانید؛ موسیقی کدام یک، گوش نوازتر است؟ دربارۀ علّت آن توضیح دهید.

موسیقی ترصیع بیشتر و گوش‌نوازتر است؛ زیرا هم وزن یکسانی دارند هم واج پایانی آنها یکی است.

برای به دست آوردن آگاهی بیشتر از آرایه «موازنه» و «ترصیع» این جا را کلیک کنید.