هر گاه دو واژه با معنای ناساز در یک بیت یا عبارت به کار روند، آرایه تضاد یا طباق پدید می‌آید.

در نومیدی بسی امید است  /   پایان شب سیه سپید است.

☼  واژه‌های «نومیدی» با «امید» و همچنین واژگان «سیه» با «سپید» متضاد و ناسازند.

1. در کدام گزینه « تضاد » دیده نمی‌شود؟

الف) من به هـــر جمعیتی نالان شــدم                             جفت بد حالان و خوش حالان شدم

ب) درنــــــیابد حال پخــته هـیچ خــام                             پــــس ســــخن کــوتاه باید والسلام

پ) همچو نی زهری و تریاقی که دید                            همچو نی دمساز و مشتاقی که دید

ت) سینه خواهم شرحه شرحه از فراق                           تـــــا بگویم شــــرح درد اشـــتیاق

• در همه بیتها به جز بیت … آرایه « تضاد » به کار رفته است.

الف) آن نشنیدید که یک قطره اشک                              صـــبحدم از چشم یتیمی چکید

ب) دوســـت نگـردند فقیر و غنـــی                                یــــار نـباشند شقی و ســــــعید

پ) گاه درخشید و گهی تیره مــــاند                               گاه نهان گشت و گهی شد پدید

ت) من گهر ناب و تو یک قطره آب                              من ز ازل پاک و تو پست پلید

• در همه بیتها به جز بیت … آرایه « طباق » به کار رفته است.

الف) از همه عالم نهان و بر همه پیدا                             ب) در بن چاهی به زیر صــــخرۀ صما

پ) صورت خوب آفرید و سیرت زیبا                           ت) قسمت خود می‌خورند منعم و درویش

• در کدام گزینه « تضاد » دیده می‌شود؟  

الف) کاش سپهرم چون تو برمی‌گزید                             ب) من به نظر قطره به معنی یمم

پ) مـن سفـــــر دیده، ز دل کــرده‌ام                              ت) من گـــــهر روشن گــــنج دلم

• در کدام گزینه « تضاد » دیده نمی‌شود؟

الف) بر خسک و خار همچو بر گل و سوسن                   ب) بیگانه شد ز خود که شود آشنای غیر

پ) جان‌ها فــدای آن که به جان شد فدای غیر                  ت) نو شـــده‌ای، نو شده کـــهنه شود آخر

• در کدام گزینه « تضاد » دیده نمی‌شود؟                                                                                              ^{(سراسری تجربی)}

الف) به طاعت خوی کن و ز معصیت دور                     ب) که خود در سوختن مانی شب و روز

پ) که ندهــــــد طـــــاعتت با معصیت نور                     ت) مکن از کـــینۀ کـــس سینه پرســــوز

• در کدام گزینه « تضاد » نیست؟                                                                                                       ^{(سراسری انسانی)}

الف) دیو چو بیرون رود فرشته درآید                            ب) سخن کم گوی و چون گویی نکو گوی

پ) صالح و طالح متاع خویش نمودند        ت) گــــــمان بد مـــــــبر بر کس، نکو بر

لف در لغت به معنی «پیچیدن» و نشر به معنی «گستردن» است و دراصطلاح بدیع، هرگاه شاعر یا نویسنده دو یا چند لفظ ذکرکند، سپس دو یا چند لفظ دیگر بیاورد که هر کدام از اینها به یکی از آن لفظ‌ها مربوط شود، لف و نشر گویند. در لف و نشر معمولاً معنی بخش اول ناتمام است و نیازمند ادامه مطلب؛ بنابراین ذهن شنونده در تکاپو، منتظر ادامه مطلب است. با آمدن دنباله مطلب در بخش دوم، انتظار برآورده می شود. این تلاش ذهنی و دریافت، سبب لذت بردن خواننده می شود.

به نمونه زیر دقت کنید:

منعم مکن از دیدن قد و رخ و چشمش / من انس به سرو و گل و بادام گرفتم

با دقت و تأمّل در بیت بالا نوعی ارتباط و هماهنگی و موسیقی معنوی را حس خواهیم کرد. این موسیقی معنوی از آنجا سرچشمه می گیرد که شاعر ابتدا کلمات و واژگانی را به ترتیب ذکر کرده است؛ سپس وصف یا توضیحی یا افعالی برای هریک از آنها در عبارات بعدی می آورد. واژه‌های قد، رخ و چشم «لف» ند و واژه‌های سرو، گل و بادام «نشر» که شاعر به ترتیب نشر‌ها را این گونه به لف‌ها باز می گرداند و ذهن خواننده با تلاش و دقّت به این معنی پی می برد.

انواع لف و نشر:

۱- مرتب

اگر لف‌ها به صورت مرتب با نشرها مرتبط باشند، به آن لف و نشر مرتب می گویند. برای مثال در دو بیت زیر (منسوب به فردوسی) لف و نشر مرتب به زیبایی هر چه تمام تر آمده است:

به روز نبرد آن یل ارجمند / به شمشیر و خنجر به گرز و کمند

برید و درید و شکست و ببست / یلان را سر و سینه و پا و دست

۲- نامرتب (مشوش)

اگر ارتباط لف‌ها با نشرها نامنظم باشد، لف و نشر نامرتب خواهد بود. برای مثال:

افروختن و سوختن و جامه دریدن / پروانه ز من، شمع ز من، گل ز من آموخت  (طالب آملی)

با کمی دقت در می یابیم شاعر در مصراع اول لف‌ها و در مصراع دوم نشرها را آورده است. در این مثال نشرها به ترتیب لف‌ها نیامده اند؛ یعنی نشر دوم به لف اول و نشر اول به لف دوم برمی گردد.

شاعر هیچ گاه تعیین نمی کند که هریک از این وصف‌ها، توضیحات یا افعال به کدام یک از امور ذکر شده ربط دارد؛ بلکه آن را به درک و ذوق مخاطب واگذار می کند و همین امر سبب لذّت ادبی خواننده می شود.

نمونه‌های دیگر:

از عفو و خشم تو دو نمونه است روز و شب /  وز مهر و کین تو دو نمونه است شهد و سم (انوری)

روی و چشمی دارم اندر مهر او / کاین گهر می ریزد آن زَر می زند (سعدی)

تضاد

استفاده از دو واژه در سخن که از نظر معنی عکس یا ضد یکدیگر باشند یا ضد هم به حساب آیند.

به نمونه زیر توجه کنید:

گفتی به غمم بنشین یا از سر جان برخیز / فرمان برمت جانا، بنشینم و برخیزم (سعدی)

بنشین با برخیز و بنشینم با برخیزم از نظر معنی در تضاد هستند. تقابل در معنی سبب تداعی می شود، ذهن از این تداعی لذّت می برد و موسیقی معنوی بیت از مقابله این دو فعل پدید می آید.

یا در بیت:

اینکه گاهی می زدم بر آب و آتش خویش را / روشنی در کار مردم بود مقصودم چو شمع (صائب)

از نظر معنی و مفهوم آب و آتش در این بیت آرایه تضاد پدید آورده است.

مثال دیگر:

سخن در میان دو دشمن چنان گوی که اگر دوست گردند، شرم زده نباشی.          (گلستان سعدی)

در این مثال دو واژه «دشمن» و «دوست» از نظر معنی با یکدیگر در تقابل اند یا تضاد دارند. این تضاد در معنی، موسیقی معنوی را سبب می شود و بر روشنگری و زیبایی و لطافت سخن می افزاید.

مثال‌های دیگر:

ساحل افتاده گفت: گر چه بسی زیستم / موج ز خود رفته‌‌ای تیز خرامید و گفت:

هیچ نه معلوم شد آه که من چیستم / هستم اگر می روم، گر نروم، نیستم        (اقبال لاهوری)

زمین را از آسمان نثار است و آسمان را از زمین غبار.  (گلستان سعدی)

متناقض نما (پارادوکس)

در لغت به معنی ناسازی و نقیض هم بودن است. در اصطلاح ادبی آوردن و جمع دو واژه یا دو معنی متناقض در سخن است؛ چنان که جمع آنها در زبان محال باشد و آفریننده زیبایی شود.

به بیت زیر توجه کنید:

هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای؟ / من در میان جمع و دلم جای دیگر است    (سعدی)

حاضر و غایب به هم اضافه شده است. چگونه ممکن است کسی هم حاضر باشد و هم غایب؟! از نظر منطق چنین امری ناممکن است و شگفت. به بیان دیگر، وجود یکی، نقض دیگری است؛ امّا شاعر چنان هنرمندانه این دو صفت متناقض را در کلام خود به کاربرده است که هم پذیرفتنی است، هم بر زیبایی بیت می افزاید.

یا در بیت:

گوش ترحّمی کو کز ما نظر نپوشد / دست غریق یعنی فریاد بی صداییم   (بیدل دهلوی)

همراهی واژه‌های فریاد با بی صدا و مفهومی که این واژه‌ها بیان نموده اند، متناقض نما است؛ شاعر هنرمندانه دو واژه را که عقلاً ارتباط بین آنها غیر ممکن است، به هم مربوط ساخته است.

مثال‌های دیگر:

از تهی سرشار، جویبار لحظه‌ها جاری است.   (اخوان ثالث)

ما با توایم و با تو نه ایم؛ اینت بوالعجب / در حلقه ایم با تو و چون حلقه بر دریم (سعدی)

من از آن روز که دربند توام، آزادم / پادشاهم که به دست تو اسیر افتادم (سعدی)

می خورم جام غمی هر دم به شادیّ رخت / خرّم آن کس کاو بدین غم شادمانی می کند   (سلمان ساوجی)

فرق متناقض نما و تضاد

تضاد آوردن دو امر متضاد است، بدون آنکه متناقض هم باشند؛ مانند «بامداد هوا سرد بود. اکنون گرم است.» امّا در متناقض نما، تضاد در یک امر است؛ نه دو امر؛ مانند: «اکنون هم سرد است و هم گرم.» در حقیقت متناقض نما برانگیختن اعجاب است از راه خلاف عرف، عادت و منطق.

ما / در عصر احتمال به سر می بریم / در عصر شکّ و شاید / در عصر پیش بینی وضع هوا / از هر طرف که باد بیاید / در عصر قاطعیتّ تردید /عصر جدید / عصری که هیچ اصلی / جز اصل احتمال، یقینی نیست. (قیصر امین پور)

برای آشنایی با پرسش پاسخ گزین اینجا را کلیک کنید.

خودارزیابی

۱- در ابیات زیر لف و نشرها را بیابید و نوع آنها را مشخص کنید.

الف) اگر ز خلق ملامت و گر ز کرده ندامت / کشیدم، از تو کشیدم، شنیدم، از تو شنیدم (مهرداد اوستا) / ملامت: سرزنش / ندامت: پشیمانی

لف۱: ملامت ، لف۲: ندامت / نشر۲: کشیدم، نشر۱: شنیدم  (نامرتب)

ب) فرورفت و بررفت روز نبرد / به ماهی نم خون و بر ماه گرد (فردوسی) / بررفت: بالارفت / گرد: گرد و خاک

لف۱: فرورفت، لف۲: بررفت / نشر۱: به ماهی نم خون، نشر۲: بر ماه گرد  (مرتب)

پ) دل و کشورت جمع و معمور باد! / ز مُلکت پراکندگی دور باد! (سعدی) / معمور: آباد / مُلک: سرزمین

لف۱: دل، لف۲: کشور / نشر۱: جمع، نشر۲: معمور (مرتب)

ت) با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است / ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت (فرخی یزدی)

لف۱: جیب، لف۲: جام / نشر۱: مال، نشر۲: می (مرتب)

۲- در ابیات زیر آرایه تضاد را مشخص کنید.

الف) هر چه جز بار غمت بر دل مسکین من است / برود از دل من، وز دل من آن نرود (حافظ)

ب) کسی با او نه و او با همه کس / نماند هیچ کس، او ماند و بس (خواجوی کرمانی)

پ) درنیابد حال پخته هیچ خام / پس سخن کوتاه باید؛ والسّلام (مولوی)

ت) همه غیبی تو بدانی، همه عیبی تو بپوشی / همه بیشی تو بکاهی، همه کمّی تو فزایی (سنایی) / کاستن: کم کردن / فزودن: زیاد کردن

ث) شکر ایزد که به اقبال کله گوشه گل / نخوت باد دی و شوکت خار آخر شد (حافظ) / اقبال: بخت / نخوت: خودبزرگ بینی / شوکت: شکوه

۳- متناقض نما را در ابیات زیر بیابید.

الف) ز کوی یار می آید نسیم باد نوروزی / از این باد ار مدد خواهی، چراغ دل برافروزی (حافظ)

متناقض نما: باد چراغ را خاموش می کند نه روشن.

ب) فلک در خاک می غلتید از شرم سرافرازی / اگر می دید معراج ز پا افتادن ما را (بیدل دهلوی)

متناقض نما: سرافرازی نمی تواند همراه با شرم باشد. / متناقض نما: معراج نمی تواند «از پا افتادن» باشد.

پ) عجب مدار که در عین درد خاموشم / که درد یار پری چهره عین درمان است (فروغی بسطامی)‌

متناقض نما: درد نمی تواند درمان باشد.

۴- در شعر فرخی یزدی در خود ارزیابی (۱) یک اختیار شاعری زبانی بیابید.

با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است / ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت

خط عروضی: با آنکِ جیبُ جامِ مَنَز مالُ مِی تُهیست / ما را فَراغَتیست کِ جَمشیدِ جَم نَداشت

یا مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل

در مصراع نخست در هجای نهم و چهاردم حذف همزه به انجام رسیده است و در مصراع دوم در هجای هفتم حذف همزه دیده می شود.

پاورپوینت درس ششم از کتاب علوم و فنون ادبی دوازدهم

پی دی اف درس ششم: لف و نشر تضاد متناقض نما

ویدئوی درس ششم: لف و نشر، تضاد و متناقض نما(آپارات)

ویدئوی درس ششم: لف و نشر تضاد و متناقض نما(یوتیوپ)