در میان سه دانش یا فن زیباشناسی سخن دانش است، بدیع برونیترین فن یا دانش است. آرایه های بدیعی در سنجش با ترفند های شاعرانه در بیان یا شگردها و شیوه های هنری که در معانی از آن سخن می رود، کمترین نهادین و درونی و سرشته اند. اگر به یاری آن ترفندها و شگردهای هنری، نهان و نهاد و اندرونه سروده را می آرایند و به نغزی و نازکی و پندار خیزی کارا و دلارا می گردانند، با آرایه های بدیعی بیشتر برون و پیکره سخن را بزیور و آراسته می توان گردانید. هنرورزی های شاعرانه هرچه از بدی دورتر می‌شوند بیشتر با نهان سخن در می‌آمیزد و با نهاد آن سرشته می‌آیند. روند درونی و نهادین شدن در زیباشناسی سخن، همچنان می پاید تا سرانجام از بدیع به معانی برسد. نهفته ترین و نغزترین کاربردهای هنری در ادب آنهاست که در دانش معانی بررسی می‌شود.راهی دراز را که این کاربرد های هنری می پیمایند تا از بدیع به معانی برسند می‌توان گذاری گزیده دانست که در آن «آرایه» به «آن» دگرگون می‌شود: شگردها و شیوه های زیبایی در ادب از بدیع آغاز می گیرند در میانه به بیان می رسند سرانجام راه به معانی می جویند.
آرایه برونی ترین، آشکارترین، پیکرینه ترین گونه هنرورزی است؛ «آن» درونی ترین، نهان ترین، نهادینه ترین گونه آن. «آن» آن زیبایی فسونکار است که دریافته می‌شود، اما به درستی و روشنی بازگفت و بازنموده نمی‌تواند آمد. آری! همه زیباشناسی سخن را، همه آن شگفتی ها و شگفتی ها، همه آن شادابی ها به شکفتگی ها، همه آن شور و شیدایی را که در شیوه های رازآلود و جادوانه زبان را به ادب می رسانند و دگرگون می سازند کوتاه و فشرده می توان در این سخن فرو فشرده و بازنمود: آنچه آن را زیباشناسی سخنی می نامیم گذاری شورآفرین و تب آلود را نشان می‌دهد از آرایه به آن.
زیور و زیبایی
بر پایه آنچه نوشته آمد، آرایه های بدیعی از آن روی که زیورهای برونی و پیکرینه سخن اند، با سرشت و ساختار درونی آن درنمی آمیزند و فرو نمی تنند، بایسته و ناگزیر در هنرورزی و زیبایی زیبایی شمرده نمی آیند. سخن تپنده و پرشور نیازی بنیادین و نهادین بدانها نمی‌تواند داشت؛ به زیر هایی مانند که دلارامی دلارا بدانها پیکر خویش را می آراید. زیبایی زیورها بر زیبایی آن ماهروی افزوده می‌شود. به سخنی دیگر زیورها هرچند شاهوار و گرانمایه و درخشان باشند، زیبایی نمی‌توانند آفرید. کارایی و هنر آنها تنها در آن است که زیبایی سرشتین در آن سمن بر سیمین پیکر را آشکارتر می گردانند و فزون تر می رسانند و به نمود می آورند. آن فریبای دلربای که بی هیچ زیور و زیب جان آویز و دلفریب است، هر زمان بخواهد بی کمترین درنگ و دریغ می تواند زیورها را به کناری بنهد؛ و همچنان زیبا و فریبا بماند. اگر زالی زمان فرسود، فرتوتی بی فر و فروغ، یا چرکینی چروکیده و ژنده ای ژولیده، درشتترین و درخشان ترین گوهرها زیباترین و گران ترین زیور ها را از پیکر خود درآمیزد، تنها زشتی و پلشتی فرسودگی و پژمردگی خویش را بیش در پیش نهاده است و آشکار گردانیده است. آری! آرایه دلدار دلارا را، تنها افزاینده زیبایی است نه زاینده دلارایی.
از آنجاست که آرایه های بدیعی در سخن نه تنها زمانی می تواند کارایی داشته باشند و مایه دلارایی شوند که بر سخن سخته ستوار افزود آیند. اگر سخن خام و بی اندام، سست و نا تندرست، ناهموار و دلازار باشد، آرایه های بدیعیش نه تنها نمی آرایند، نازیبایی و نارسایی اش را هر چه بیشتر آشکار می دارند و می نماید. تنها آن سخن را می‌توان به آرایه ها آراست که از پیش شیوا و رسا، شیرین و دلنشین، پخته و سخته، شورآور و جان پرور باشد. اگر سوزوگداز، شور و شرر، تاب و آب، نیاز و رازی در سخن نگفته نباشد، به گفته ای دیگر، اگر سخن به ترفندهای بیانی که در معانی کاویده و بررسی می‌شود آراسته نشده باشد، هرگز نمی توان آن را با آرایه های بدیعی طرازید و زیور بخشید.
