۱- ابیات زیر را بخوانید و آنها را تقطیع کنید.
چشم دل باز کن که جان بینی
آنچه نادیدنی است آن بینی (هاتف)
خط عروضی: چَشمِ دِل باز کُن کِ جان بینی / آنچِ نادیدَنیست آن بینی

پایههای آوایی | چَش مِ دِل با | ز کُن کِ جان | بیـ نی |
پایههای آوایی | آن چِ نا دی | دَ نیسـ ت آن | بیـ نی |
وزن | فاعلاتن | مفاعلن | فع لن |
نشانههای هجایی | ـ U ـ ـ | U ـ U ـ | ـ ـ |
***
ای مهر تو در دلها وی مُهر تو بر لبها / وی شور تو در سرها وی سرّ تو در جانها (سعدی)
خط عروضی: ای مِهر تُ دَر دِلها وِی مُهرِ تُ بَر لَبها / وِی شورِ تُ دَر سَرها وِی سِررِ تُ دَر جانها
پایههای آوایی | ای مِه رِ | تُ دَر دِل ها | وِی مُه ر | تُ بر لَب ها |
پایههای آوایی | وی شو رِ | تُ در سَر ها | وِی سِر رِ | تُ دَر جان ها |
وزن | مفعول | مفاعیلن | مفعول | مفاعیلن |
نشانههای هجایی | ـ ـ U | Uـ ـ ـ | ـ ـ U | Uـ ـ ـ |
***
آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا؟ / بی وفا حالا که من افتاده ام از پا چرا؟ (شهریار)
خط عروضی: آمَدی جانَم بِ قُربانَت وَلی حالا چِرا؟ / بی وَفا حالا کِ مَن اُفتادِ اَم از پا چِرا؟
پایههای آوایی | آ مَ دی جا | نَم بِ قُر با | نَت وَ لی حا | لا چِ را؟ |
پایههای آوایی | بی وَ فا حا | لا کِ مَن اُف | تا دِ اَم حا | لا چِ را |
وزن | فاعلاتن | فاعلاتن | فاعلاتن | فاعلاتن |
نشانههای هجایی | ـUـ ـ | ـUـ ـ | ـUـ ـ | ـUـ ـ |
***
بیا تا قدر یکدیگر بدانیم / که تا ناگه ز یکدیگر نمانیم (مولوی)
خط عروضی: بِیا تا قَدرِ یِکدیگَر بِدانیم / کِ تا ناگَه زِ یِکدیگَر نَمانیم
پایههای آوایی | بیا تا قد | ر یک دی گر | ب دا نیم |
پایههای آوایی | ک تا نا گه | ز یک دی گر | ن ما نیم |
وزن | مفاعیلن | مفاعیلن | فعولن |
نشانههای هجایی | U ـ ـ ـ | U ـ ـ ـ | U ـ ـ |
***
کی رفته ای ز دل که تمنّا کنم تو را؟ / کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را؟ (فروغی بسطامی)
خط عروضی: کِی رَفتِ ای زِ دِل کِ تَمَننا کُنَم تُ را؟ / کِی بودِ ای نَهُفتِ کِ پِیدا کُنَم تُ را؟
پایههای آوایی | کی رَف تِ | ای زِ دِل کِ | تَ مَن نا کُ | نَم تُ را |
پایههای آوایی | کِی بو د | ای نَ هُف تِ | کِ پی دا کُ | نَم تُ را |
وزن | مفعول | فاعلات | مفاعیل | فاعلن |
نشانههای هجایی | ـ ـ U | ـ U ـ ـ | U ـ ـ U | ـ U ـ |
***
آینه ار نقش تو بنمود راست / خودشکن، آیینه شکستن خطاست (نظامی)
خط عروضی: آیِنِ اَر نَقشِ تُ بِنمود راست / خُدشِکَنایینِ شِکَستَن خَطاست
پایههای آوایی | آ ی نِ ار | نَق شِ تُ بِن | مو د راست |
پایههای آوایی | خُد شِ کَ نا | یی نِ شِ کَس | تَن خَ طاست |
وزن | مفتعلن | مفتعلن | فاعلن |
نشانههای هجایی | ـ UU ـ | ـ UU ـ | ـ Uـ |
***
اگر پای در دامن آری چو کوه / سرت ز آسمان بگذرد در شکوه (سعدی)
خط عروضی: اَگَر پای دَر دامَناری چُ کوه / سَرَت زاسِمان بُگذَرَد دَر شُکوه
پایههای آوایی | اَ گَر پا | ی دَر دا | مَ نا ری | چُ کوه |
پایههای آوایی | سَ رَت زا | سِ مان بُگ | ذَ رَد دَر | شُ کوه |
وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
نشانههای هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ |
۲- نمونۀ زیر را از نظر ویژگیهای قلمرو زبانی بررسی کنید.
۱- جهانا چه بدمهر و بدخو جهانی / چو آشفته بازار بازارگانی
۲- به درد کسان صابری اندر و تو / به بدنامی خویش همداستانی
۳- به هر کار کردم تو را آزمایش / سراسر فریبی، سراسر زیانی
۴- و گر آزمایمت صد بار دیگر / همانی همانی همانی همانی (منوچهری)
،
قلمرو زبانی: زبان شعر ساده و جملهها کوتاه است: مانند: به درد کسان صابری / تعداد واژگان غیرساده نسبت به گذشته بیشتر شده است: مانند: بدمهر، بدخو، آشفته …/ دو حرف اضافه برای یک متمم: به درد کسان اندر (در درد کسان) / نبود واژگان کهن به جز «اندر» / کاربرد کهن واژگان: بازارگان و آزمایمت // کمی واژگان عربی و بیگانه در سنجش با دورههای پسین // کاربرد شبکه معنایی



کالبدشکافی شعر منوچهری
۱- جهانا چه بدمهر و بدخو جهانی / چو آشفته بازار بازارگانی
قلمروزبانی: مهر: عشق / چه: صفت تعجبی / بدخو جهان: ترکیب وصفی وارون (جهان بدخو) / قلمرو ادبی: قالب: چامه (قصیده) / وزن: فعولن فعولن فعولن فعولن / جهانا: جانبخشی؛ استعاره پنهان / واژه آرایی: جهان / همریشگی (اشتقاق): بازار، بازارگان / تشبیه: چو آشفته بازار بازارگانی
بازگردانی: ای جهان، چه اندازه جهان بدمهر و بدخویی هستی. تو مانند بازار آشفته بازرگانی.
پیام: بدخویی و بی مهری جهان
۲- به درد کسان صابری اندر و تو / به بدنامی خویش همداستانی
قلمروزبانی: کسان: رود / صابری: بردبار / به درد کسان اندر: دو حرف اضافه برای یک متمم / همداستان: موافق / قلمرو ادبی: جانبخشی
بازگردانی: تو هنگامی که درد و رنج مردم را می بینی، بردباری و موافقی که مردم از تو به بدی یاد کنند.
پیام: بدنامی جهان
۳- به هر کار کردم تو را آزمایش / سراسر فریبی، سراسر زیانی
قلمروزبانی: به: در / سراسر: فقط / قلمرو ادبی: جانبخشی/ واژه آرایی: سراسر/ کمی آرایه های ادبی
بازگردانی: در هر کاری تو را آزمایش کردم. تو فقط فریب و زیانی.
۴- و گر آزمایمت صد بار دیگر / همانی همانی همانی همانی (منوچهری)
قلمروزبانی: آزمایمت: ضمیر کوتاه (اسکان پیش از ضمیر) / قلمرو ادبی: صد بار: مجاز از بسیار / واژه آرایی: همانی
بازگردانی: اگر صد بار دیگر تو را آزمایش کنم، همانی هستی که بودی.
پیام: نکوهش جهان
