
۱- اشعار زیر در چه قالبی سروده شده است؟ پس از تعیین پایههای آوایی و وزن واژههای هر مصراع، تفاوت این نوع شعر را با اشعار سنتی بیان کنید.

و صدای باد هر دم دلگزاتر / در صدای باد بانگ او رهاتر، / از میان آبهای دور و نزدیک، / باز در گوش این نداها: (نیما یوشیج) «آی آ دمها «
خط عروضی: وَ صِدایِ باد هَر دَم دِلگَزاتَر / دَر صِدایِ باد بانگِ او رَهاتَر، / اَز مِیان آبهایِ دورُ نَزدیک، / باز دَر گوش این نِداها
و صدای باد هر دم دلگزاتر | پایههای آوایی | وَ صِ دا یِ / با د هَر دَم / دِل گَ زا تر |
وزن | فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلاتُن | |
نشانههای هجایی | – U -/- – U-/- – U – – | |
در صدای باد بانگ او رهاتر | پایههای آوایی | دَر صِ دا یِ / با د بان گِ / او رَ ها تر |
وزن | فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلاتُن | |
نشانههای هجایی | – U -/- – U-/- – U – – | |
از میان آبهای دور و نزدیک | پایههای آوایی | از مِ یا نِ / آ ب ها یِ / دو رُ نز دیک |
وزن | فاعِلاتُن فاعِلاتُن فاعِلاتُن | |
نشانههای هجایی | – U -/- – U-/- – U – – | |
باز در گوش این نداها | پایههای آوایی | با ز دَر گو / شین نِ دا ها |
وزن | فاعِلاتُن فاعِلاتُن | |
نشانههای هجایی | – U – /- – U – – |
این شعرها در قالب نیمایی سروده شده است. در این نوع شعر مصراع ها کوتاه و بلند میشوند و قافیه جای مشخصی ندارد.
۲- پس از خوانش درست اشعار نیمایی زیر، پایهها، وزن و نشانههای هجایی را مقابل هر مصراع بنویسید.
همان رنگ و همان بوی / همان برگ و همان بار / همان خنده خاموشِ در او خفته بسی راز / همان شرم و همان ناز (اخوان ثالث)
خط عروضی: هَمان رَنگُ هَمان بوی / هَمان برگَ هَمان بار / هَمان خَندِیِ خاموشِ دَرو خُفتِ بَسی راز / هَمان شَرمُ هَمان ناز
همان رنگ و همان بوی | پایههای آوایی | هَـ مان رَن گُ / هـ َ مان بوی |
وزن | مفاعیلُ فَعولُن | |
نشانههای هجایی | U / U – – U – – | |
همان برگ و همان بار | پایههای آوایی | هَـ مان بَر گُ / هَـ مان بار |
وزن | مفاعیلُ فَعولُن | |
نشانههای هجایی | U / U – – U – – | |
همان خنده خاموشِ در او خفته بسی راز | پایههای آوایی | هَـ مان خَن دِ / یِ خا مو شِ / دَ رو خُف تِ / بَ سی راز |
وزن | مَفاعیلُ مَفاعیلُ مفاعیلُ فَعولُن | |
نشانههای هجایی | U / U – – U / U – – U / U – – U – – | |
همان شرم و همان ناز | پایههای آوایی | هَـ مان شَر مُ / هَـ مان ناز |
وزن | مفاعیلُ فَعولُن | |
نشانههای هجایی | U / U – – U – – |
۳- برای اشعار نیمایی زیر مانند نمونه بالا جدولی بکشید، پایههای آوایی، وزن و نشانههای هجایی هر مصراع را بنویسید؛ سپس اختیار شاعری به کار رفته در آن را مشخّص کنید.
قایقی خواهم ساخت / خواهم انداخت به آب / دور خواهم شد از این خاک غریب / که در آن هیچ کسی نیست که در بیشه عشق / قهرمانان را بیدار کند. (سهراب سپهری)
خط عروضی: قایِقی خاهَم ساخت / خاهَمَنداخت بِ آب / دور خاهَم شُدَ زین خاکِ غَریب / کِ دَران هیچ کَسی نیست کِ دَر بیشِ یِ عِشق / قَهرَمانان را بیدار کُنَد.
قایقی خواهم ساخت | پایههای آوایی | قا یِ قی خا / هَم ساخت |
وزن | فاعِلاتُن (فَعِلاتُن) فَعْ لُن (فَعِلُن) | |
نشانههای هجایی | – U – – / – – | |
خواهم انداخت به آب | پایههای آوایی | خا هَ مَن دا / خت بِ آب |
وزن | فاعِلاتُن (فَعِلاتُن) فَعِلُن | |
نشانههای هجایی | – U U / – – U – | |
دور خواهم شد از این خاک غریب | پایههای آوایی | دو ر خا هَم / شُ دَ زین خا / کِ غَ ریب |
وزن | فاعِلاتُن (فَعِلاتُن) فَعِلاتُن فَعِلُن | |
نشانههای هجایی | – U U / – – U U / – – U – | |
که در آن هیچ کسی نیست که در بیشه عشق | پایههای آوایی | کِ دَ ران هی / چ کَ سی نی / ست کِ دَر بی / شِ یِ عِشق |
وزن | فَعِلاتُن (فَعِلاتُن) فَعِلاتُن فَعِلاتُن فَعِلُن | |
نشانههای هجایی | U U /- – U U / – – U U / – – U U – | |
قهرمانان را بیدار کند | پایههای آوایی | قَه رَ ما نان / را بی دا / ر کُ نَد |
وزن | فاعِلاتُن (فَعِلاتُن) فَعِلاتُن (مَفعولُن) فَعِلُن | |
نشانههای هجایی | – U U / – – U U / – – U – |
اختیارات زبانی: حذف همزه در هجای سوم مصراع دوم، هجای ششم و هفتم مصراع سوم؛ و هجای سوم مصراع چهارم // اختیارات وزنی: آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در مصراعهای نخست، دوم، سوم و پنجم / ابدال در هجای پنجم مصراع نخست و هجای پنجم مصراع پنجم / بلند بودن هجای پایان مصراعها بهجز مصراع ششم
بازگردانی: من برای خودم قایقی خواهم ساخت و از این سرزمینی که در آن غریبه ام دور خواهم شد. سرزمینی که جوانان مستعد قهرمان شدن، ناآگاه اند و هیچ کسی هم نیست تا این جوانان را از خواب نادانی و ناآگاهی بیدار کند.


۴- شعر زیر در چه قالبی سروده شده است؟ – مستزاد
آن کیست که تقریر کند حال گدا را / در حضرت شاهی؟
کز غلغل بلبل چه خبر باد صـبا را / جــز نــاله و آهــی؟ (ابن حسام هروی)
۵- با توجه به رباعی زیر به پرسشها پاسخ دهید:
آغوش سحر تشنه دیدار شماست / مهتاب خجل ز نور رخسار شماست
خورشید که در اوج فلک خانه اوست / همسایه دیوار به دیوار شماست (علیرضا قزوه) «نهایی خارج کشور دی ۱۳۹۹» / «نهایی دی ۹۷»
الف) دو مورد از ویژگیهای فکری شعر را بنویسید. – فرهنگ شهادت و دفاع مقدس / روح حماسه و عرفان اسلامی در آن آشکار است.
ب) از آرایههای علم بیان و بدیع، هر کدام یک مورد بیابید و توضیح دهید. – بیان: آغوش سحر: استعاره پنهان؛ جانبخشی / مهتاب خجل است: استعاره پنهان؛ جانبخشی / خورشید همسایه شماست: استعاره پنهان؛ جانبخشی / تشنه دیدار شماست: کنایه از اینکه بسیار خواهان است / نور رخسار: اضافه استعاری / بدیع: واژه آرایی: شماست؛ دیوار / اغراق در بیت دوم / واج آرایی «ر» و «ا»/ مهتاب: مجاز از ماه
بازگردانی: سحر خواستار آن است که شما را دیدار کند / نور چهره شما از نور مهتاب هم زیباتر و پرفروغتر است.
خورشید که دراوج آسمان قرار دارد / با شما همسایه شده است (کنایه از اینکه جایگاه شما از خورشید والاتر است).
۶ـ تحقیق کنید که تضمین به کار رفته در شعر زیر از کدام شاعر است. – بابا طاهر همدانی
صدا چون بوی گل در جنبش آب / به آرامی به هر سو پخش میگشت
جوان میخواند سرشار از غمی گرم / پی دستی نوازشبخش میگشت
«تو که نوشُم نه ای، نیشُم چرایی؟ / تو که یارُم نه ای، پیشُم چرایی؟«
«تو که مرهم نه ای، زخمِ دلُم را، / نمک پاش دل ریشُم چرایی؟« (فریدون توللی)
۷ـ پس از تعیین پایههای آوایی و وزن هر بیت، نام بحر آن را بنویسید.
الف) ای مست شب رو کیستی؟ آیا مه من نیستی؟ / گر نیستی، پس چیستی؟ ای همدم تنهای دل (مهرداد اوستا) رجز مثمن سالم
بازگردانی: ای مست شبرو تو چه کسی هستی؟ آیا تو دلبر من نیستی؟ اگر دلبر من نیستی پس چه کسی هستی؟ ای کسی که همدم تنهاییهای دل منی.
خط عروضی: اِی مَستِ شَب رُوْ کیستی؟ آیا مَهِ مَن نیستی؟ / گَر نیستی، پَس چیستی؟ اِی هَمدَمِ تَنهایِ دِل
پایههای آوایی | اِی مَس تِ شَب | رُوْ کی س تی | آ یا مَ هِ | مَن نی س تی |
نشانههای هجایی | – – U – | – – U – | – – U U | – – U – |
پایههای آوایی | گَر نی س تی | پَس چی س تی | ای هَم دَ مِ | تَن ها یِ مَن |
نشانههای هجایی | – – U – | – – U – | – – U U | – – U – |
وزن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن |
ب) پر از مثنویهای رندانه است / شب شعر عرفانی چشم تو (سید حسن حسینی) متقارب مثمن محذوف
بازگردانی: چشم تو مانند شب شعر عرفانی است و در شب شعرت مثنویهای رندانه چشم تو خوانده میشود.
خط عروضی: پُرَز مَثنَوی هایِ رِندانِ اَست / شَبِ شِعرِ عِرفانیِ چَشمِ تُ.
پایههای آوایی | پُ رَز مَث | نَ هوی ها | یِ رِن دا | نِ است |
نشانههای هجایی | U – – | U – – | U – – | U – |
پایههای آوایی | شَ بِ شِع | رِ عِر فا | نِ یِ چَش | مِ تُ |
نشانههای هجایی | U – – | U – – | U – – | U – |
وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فعل |
پ) هر دم از سرگشتگی چون گرد میپیچم به خود / همرهان رفتند و من تنها به صحرا ماندهام (امیری فیروزکوهی) رمل مثمن محذوف
بازگردانی: به خاطر حیرانیام هر لحظه مانند گرد و خاک به خودم میپیچم. همراهان من رفتند و من در بیابان تنها ماندهام.
خط عروضی: هَر دَمَز سَرگَشتِگی چُن گَرد میپیچَم بِ خُد / هَمرَهان رَفتَندُ مَن تَنها بِ صَحرا ماندِ اَم.
پایههای آوایی | هَر دَ مَز سَر | گَش تِ گی چُن | گَر د می پیِ | چَم بِ خُد |
نشانههای هجایی | – U – – | – U – – | – U – – | – U – |
پایههای آوایی | هَم رَ هان رَف | تَن دُ مَن تَن | ها بِ صَح را | مان دِ اَم |
نشانههای هجایی | – U – – | – U – – | – U – – | – U – |
وزن | فاعِلاتُن | فاعِلاتُن | فاعِلاتُن | فاعلن |
ت) به پایان آمد این دفتر، حکایت همچنان باقی / به صد دفتر نشاید گفت حسب الحال مشتاقی (سعدی) هزج مثمن سالم
نشاید: شایسته نیست / حسب الحال: روزنگاشت، سرگذشت / مشتاقی: عشق
بازگردانی: این کتاب به پایان آمد؛ ولی همچنان اگر صد کتاب هم نوشته شود، موضوع عشق به پایان نمیرسد.
خط عروضی: بِ پایان آمَدین دَفتَر، حِکایَت هَمچُنان باقی / بِ صَد دَفتَر نَشایَد گُفت حَسبُ الحالِ مُشتاقی.
پایههای آوایی | بِ پا یان آ | مَ دین دَف تَر | حِ کا یَت هَم | چُ نان با قی |
نشانههای هجایی | U – – – | U – – – | U – – – | U – – – |
پایههای آوایی | بِ صَد دَف تَر | نَ شا یَد گُف | ت حَس بُل حا | لِ مُش تا قی |
نشانههای هجایی | U – – – | U – – – | U – – – | U – – – |
وزن | مَفاعیلُن | مَفاعیلُن | مَفاعیلُن | مَفاعیلُن |
۸- متن زیر را بخوانید و ویژگیهای زبانی، ادبی و فکری آن را بررسی کنید. «پرتکرار» «نهایی، دی ۹۷» /«خارج کشور، خرداد ۱۴۰۱»
«…مینی بوس با سرعت نه چندان زیاد پیش میرفت. نگاه کردم به مناظر اطراف جاده و مزارع و خانههای روستایی، بعد از هفتاد و پنج روز زندانی بودن، حسی فراموش نشدنی در من ایجاد میکرد. شکل و شمایل خانههای روستایی آنجا هم شبیه روستای خودمان بود و این تشابه مرا دلتنگ میکرد. کاش میشد گوشهای بایستیم. این آرزو هنوز توی دلم بود که ناگهان صدایی مثل شلیک گلوله بلند شد و مینی بوس افتاد به تکانهای شدید. لاستیکش ترکیده بود. راننده و محافظان مسلح برای تعویض لاستیک پیاده شدند. از اقبال ما بود که زاپاس مینی بوس هم پنچر از آب درآمد و عراقیها مجبور شدند همان جا لاستیک را پنچرگیری کنند. این یعنی فرصتی برای ما که زیر نگاه سربازان مسلح عراقی روی زمین بنشینیم و مشاممان را پر کنیم از بوی تازه علف و گوشهایمان را از صدای گنجشکهای آزاد آسمان آن.» (بیست و سه نفر، احمد یوسف زاده)
ویژگیهای زبانی: زبان نوشته نزدیک به زبان محاوره است و ساده؛ مانند: این آرزو هنوز توی دلم بود. / واژههای جنگ و دفاع مانند گلوله عراقیها محافظان مسلح… در آن آشکار است.
ویژگیهای ادبی: تشبیه: شکل و شمایل خانههای روستایی آنجا هم شبیه روستای خودمان بود / کنایه: دلتنگ میکرد / قالب نوشته داستان و خاطره نویسی است. / متن دارای آرایههای بسیار کمی است و از این نظر متنی ساده به شمار میرود. / زاویه دید داستان نخست کس است.
ویژگیهای فکری: نوشتار درباره زندگی نامه خودنوشت کسی است که در جنگ به دست عراقیها اسیر شده است. نویسنده از نویسندگان مذهبی به شمار میرود. / اندیشه حاکم بر داستان اجتماعی است / استقبال از شهادت، فرهنگ ایثار و دفاع از وطن. / قالب آن خاطره است