چیستی حماسه

حماسه: در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است و در اصطلاح، شعری است داستانی با زمینه قهرمانی، قومی و ملی که رخدادهای شگفت آور و فراطبیعی در آن روی می‌دهد.

زمینه‌های حماسه: ۱- داستانی و روایی ۲- قهرمانی ۳- خرق عادت (شگفت آوری) ۴- ملّی

زمینه داستانی

یکی از ویژگی‌های حماسه، داستانی بودن آن است؛ بنابراین حماسه را می‌توان جُنگی از رخدادها دانست.

زمینه قهرمانی

بیشترین موضوع حماسه را چهره‌ها و رخدادها می‌سازند و حماسه­پرداز کسی است که انسان‌هایی را که هم از نظر نیروی بدنی و هم از لحاظ نیروی معنوی برجسته اند به تصویر می­کشد، همانند «رستم» در شاهنامه.

زمینه خرق عادت (شگفت آوری)

از دیگر ویژگی­های حماسه، رخدادهایی است که با منطق و تجربه علمی سازگاری ندارد. در هر حماسه ای، رویدادهای فراطبیعی و شگفت دیده می‌شود؛ مانند اینکه زال به دست مرغی می­پرورد و با سیمرغ سخن می­گوید.

زمینه ملی

رویداهای قهرمانی که به منزله تاریخ خیالی یک ملت است در بستری از واقعیت‌ها به انجام می­رسد. واقعیت­هایی که ویژگی‌های اخلاقی، نظام اجتماعی، زندگی سیاسی و عقاید آن جامعه را می­نمایاند. البته زمینه ملی در حماسه های راستین یافت می­شود و در حماسه های دینی رنگ می­بازد.

دسته بندی حماسه

درباره گونه‌ها و دسته­ بندی حماسه نگره‌ها و انگاره‌های گوناگون و ساناسانی دیده می‌شود. برخی از حماسه ­پژوهان حماسه‌ها را بر دو دسته کرده اند: راستین و طبیعی، دروغین و برساخته. برخی دیگر دسته­ بندی دیگری را فراپیش می‌دارند: حماسه ملی، حماسه دینی و حماسه تاریخی. به باور نگارنده برای پیشداست یک دسته ­بندی علمی و درست می‌باید زمینه‌های حماسه را بررسیم و آنها را بپژوهیم. هر حماسه به ناگزیر دارای چهار زمینه بنیادین است:

۱- داستانی و روایی است.

۲- دو ناساز با یکدیگر روباروی می‌شوند و در پی نابودی یکدیگرند.

۳- در همه حماسه‌ها کارهای شگفت و خردگریز یا فراطبیعی دیده می‌شود.

۴- هر حماسه دارای موضوعی است که حماسه پیرامون آن به انجام می‌رسد.

همه رزم­نامه‌ها و نامه‌های پهلوانی در سه زمینه نخست همبازند و یکسان. زمینه چهارمین حماسه همان نهشته (= موضوع) آن است. بخشی که می‌تواند گوناگونی بپذیرد و حماسه‌های گوناگون را رقم زند. هر حماسه ای به ناگزیر در پیوند با موضوعی است و موضوع‌های حماسه نیز به ناگزیر می­تواند متنوع و گونه­ گون باشد. از این همین جاست که دسته ­بندی حماسه پیکر می‌گیرد و بازبسته به نهشته شان دسته­ بندی پدید می‌آید. پس برای شناخت انواع حماسه می‌بایست نهشته‌های حماسه‌ها را بررسید و شناخت. به نظر می‌رسد که نهشته حماسه می‌تواند پرشمار و ناکرانمند باشد. نیازی نیست که برای موضوع حماسه مرزی را رقم زنیم و بیرون رفتن از آن را روا نشماریم. نیازی نیست که حماسه‌ها در موضوع‌های از پیش شناسایی شده گنجانده شوند. هر نهشته ای می‌تواند دستمایه حماسه­ پرداز باشد. حتا می‌توان نهشته‌های تازه ای را یافت و آنها را آزمود و در قالب حماسه گنجاند؛ نهشته‌هایی که در گذشته دستمایه نویسندگان نبوده ­اند و حماسه­ پرداز می­ خواهد به تازگی آن ها را دستمایه حماسه خود کند. پس نباید حماسه‌ها را محدود به موضوع‌های ویژه ای دانست؛ زیرا هر نهشته­ ای می‌تواند دستمایه حماسه نگار قرار گیرد؛ اما موضوع‌هایی را که تا امروز شناسایی شده­اند و حماسه‌ها پیرامون آنها گشته اند در زیر می‌آوریم و هر یک را به کوتاهی گزارش می‌کنیم.

۱- حماسه اسطوره ای ۲- حماسه ملی ۳- حماسه عرفانی ۴- حماسه دینی ۵- حماسه تاریخی ۶- حماسه برساخته و دروغین …

اینک به بررسی هر یک می‌پردازیم.