فهرست
پیشگفتار
زبان فارسی یکی از چند زبان فاخری است که از گذشتههای دور، آثار مکتوب ارزشمندی از آن بر جای مانده است. این زبان که دربردارندۀ ارزشهای والای انسانی است، قرنهای متوالی، زبان رسمی و فرهنگی بخش وسیعی از جهان، از آسیای صغیر و بین النهرین تا تمام شبه قارۀ هندوستان بوده است. نه تنها ایرانیان علاقهمند که بسیاری از غیر ایرانیان، این زبان را فراگرفته، بدان شعر سروده و کتاب نوشتهاند. زبان فارسی، حافظ وحدت قوم ایرانی و به تعبیر دقیق و زیبای مقام معظم رهبری، «رمز هویت ملّی ماست»؛ پس بر ماست که آن را گرامی بداریم؛ خوب بشناسیم و خوب بشناسانیم.
در جهان امروز، نوشتن یکی از مهارتهای بهتر زیستن است؛ چراکه توانایی بیان مقصود در قالب نوشته، نیاز اولیه زندگی اجتماعی و مؤثّرترین راه ارتباطی در فضای رسانههای نوپدید است. هر کتاب، درحقیقت، تجربه ای از نوشتن را به همراه دارد. خواندن دقیق کتابهای مناسب، میتواند سرمشق درستاندیشی و آساننویسی باشد. کتابخوانی، یکی از شیوههای مناسب برای رشد اندیشه و افزودن بر تواناییهای ذهن و زبان است. نویسنده نیز با خواندن، اندیشیدن و نوشتن، به آفرینش نوباوه فکری خود دست می یابد. به بیان دیگر نوشتن، فرزند خواندن است. هر چه بیشتر بخوانیم، تواناییهای ذهن ما بیشتر نیرو می گیرد و کار نوشتن برای ما آسانتر میشود.
کتاب «نگارش» در هشت درس سازماندهی شده است. با توجه به زمان اختصاص یافته به این درس، میزان تقریبی ساعت آموزشی مؤثّر، حدود 48 زنگ در۴۲ هفتۀ آموزشی در سال است؛ بنابراین، پیشنهاد میشود فرایند یاددهی ــ یادگیری هر درس در سه جلسه (آموزش، تمرین و نگارش، بررسی و نقد برای تثبیت آموختهها) طراحی و تنظیم شود. یکی از ویژگیهای این کتاب در بخش تدوین، گزینش و سازماندهی محتوا، آوردن نمونههایی از نویسندگان ایران و ادبیات جهان است. این کار، افزون بر آشنایی خوانندگان با نویسندگان و آثارشان، آنها را به طور عملی با شیوههای گوناگون نوشتن نیز آشنا میسازد. این نمونههای برگزیده از بیشمار آثار، گلچینی رنگارنگ از سرمشق مهارت نوشتن هستند. البته باید خاطر نشان ساخت که نمونه متنهایی که بینشان هستند، از قلم مؤلّفان این کتاب، تراویدهاند.
از دید برنامۀ درسی، این کتاب ادامۀ منطقی آموزه های دورۀ متوسطۀ اول و مبتنی بر همان رویکرد، اهداف و اصول است؛ بنابراین مطالعۀ کتابهای نگارش دورۀ قبل برای دبیران محترم ضروری است.
در ساختار هر درس، بعد از متن آموزشی، تمرینهای نوشتنی با عنوان «کارگاه نوشتن»، در بخشهای «تشخیص»، «تولید متن»، «ارزیابی نوشته»، «هنجار نوشتار»، «حکایت نگاری»، «مثلنویسی» و « شعرگردانی» سازماندهی شده است.
فعالیتهای «کارگاه نوشتن» با نظمی علمی و آموزشی به دنبال هم آمدهاند؛ فعالیت شمارۀ یک با هدف تقویت توانایی بازشناسی و تشخیص، فعالیت شمارۀ دو با هدف تقویت توانایی نوشتن و تولید متن و فعالیت شمارۀ سه با هدف تقویت داوری و توانایی بررسی، تحلیل و نقدنویسی طراحی شده است.
«هنجار نوشتار» با هدف آموزش شاخصهای درستنویسی، آشنایی با کاربرد درست واژگان در نوشتار معیار و توجه به ابزارهای انسجام متن طراحی شده است.
«حکایتنگاری»، بخشی دیگر از فعالیتهاست. در حکایتنگاری، تأکید بر بازنویسی و بازآفرینی به زبان ساده و ساده نویسی است.
« مثلنویسی»، تمرینی برای بازآفرینی و گسترش مثل است. در مثلنویسی، دانش آموزان با افزودن شاخ و برگ به اصل موضوع، نوشتۀ جدیدی را خلق می کنند.
«شعرگردانی»، از دیگر فعالیتهای نگارشی است که به منظور تحکیم آموزههای ادبی و تقویت توانایی بازگردانی مفاهیم بلند ادبی به نثر معیار فارسی طراحی شده است.
استفاده از حکایت، مثل و شعر در بارورسازی ذهن و زبان و پرورش حافظه و تقویت خوب سخن گفتن و زیبا نوشتن، بسیار مؤثّر است.
در آموزش محتوای این کتاب، تأکید بر بهرهگیری از روشهای فعال و تقویت روحیۀ مشارکت پذیری دانش آموزان است. گفت وگو، همافزایی، بازاندیشی، کتابخوانی، رایزنی، بازسازی و بازپروری فکر، از بهترین شیوهها برای رسیدن به اهداف کتاب نگارش است. به کارگیری روشهایی چون: زایش و برخورد اندیشهها (روشن سازی طرز تلقی)، بارش فکری، نوآفرینی (بدیعه پردازی) و حل مسئله، در آموزش مفاهیم این کتاب، اثربخش و کارا خواهد بود.
یادآور میشویم که بنیاد نوشتن و تولید متن، فعالیتی فردی است؛ اما مراحل پیش از نوشتن و پس از نوشتن، بهتر است جمعی و گروهی باشد؛ بنابراین، فرایندی سه مرحلهای پیش رو خواهیم داشت:
الف) پیش از نوشتن
ب) نوشتن
پ) پس از نوشتن
مرحلۀ نخست، فرصتی برای هم اندیشی، بارش فکری و توانایی تشخیص آموختهها در نمونههای ارائه شده است. گفت وگو دربارۀ موضوع، تبادل اطلاعات، طراحی نقشه ذهنی و… همه در این مرحله انجام میگیرد. مرحلۀ دوم، زمان تولید نوشته است. هرکس به سراغ دفتر و قلم خود می رود و با توجه به خواندهها و اندوختههای پیشین و نقشۀ ذهنی طراحی شده، نوشتن راآغاز میکند. مرحله سوم، هنگام بازبینی و ویرایش است. این کار میتواند با مشارکت گروهی و همفکری انجام گیرد.
دربارۀ ارزشیابی این کتاب باید یادآورشویم که رویکرد برنامه و محتوای کتاب، «مهارتی» است؛ یعنی برای کسب مهارت نوشتن، ضروری است در فرایند آموزش، زایش و بارش فکری، سازماندهی ذهنی، تولید، تمرین و تکرار طی شود. بدین سبب، این درس، کاملاً ورزیدنی و عملی است و در ارزشیابی از آن، جایی برای طرح پرسشهای شناختی و حفظ کردنی نیست. یکی از اصلیترین دلایل کم بودن حجم و تعداد درسها همین است؛ کمتر حرف بزنیم و بیشتر به نوشتن، فرصت بدهیم. در هر درس، سنجهها و معیارهایی را برشمردهایم که لازم است در نوشتههای دانشآموزان و ارزیابی از آنها مورد توجه قرار گیرد. شمارکهایی که در جدول ارزیابی برای هر سنجه اختصاص داده شده، پیشنهادی است. ارزیاب این امکان را دارد که بنا به تشخیص خود شمارکها را تغییر دهد.
گروه زبان و ادبیات فارسی
دفتر تألیف کتابهای درسی عمومی و متوسطۀ نظری
نشانی فیلمهای سعید جعفری در آپارات