موازنه و ترصیع

موازنه، تقابل سجعهای متوازن یا متوازی در دو یا چند جمله است که به همآهنگی آنها می‌انجامد.

■ دل به امید روی او همدم جان نمی شود / جان به هوای کوی او خدمت تن نمی کند

■ چرخ ار چه رفیع خاک پایت / عقل ار چه بزرگ طفل راهت

آرایۀ موازنه در نثر نیز به کار می‌رود.

■ در بدایت، بند و چاه بود، در نهایت تخت و گاه بود.

◙ عقل گفت: من دبیر مکتب تعلیمم. عشق گفت: من عبیر نافه تسلیمم. (خواجه عبدالله انصاری)

◙ عقل گفت: من دبیر مکتب تعلیمم. عشق گفت: من عبیر نافه تسلیمم.

◙ به بزم اندرون شید تابنده ای / به رزم اندرون شیر پاینده ای (فردوسی)

◙ کزیشان بود تخت شاهی به پای / وُزیشان بُوَد نام مردی به جای (فردوسی)

◙ بپویید و آن توشۀ ره کنید / بکوشید تا رنج کوته کنید (فردوسی)

◙ ز یک سو مطربان نالنده بر مُل /  دگر سو بلبلان نالنده بر گل (فخرالدین گرگانی)

◙ هم از تخمه بزرگ و هم ز دولت / هم از پایه بلند و هم ز همت (فخرالدین گرگانی)

◙ هم از گوهر گزیده هم ز اختر / هم از منظر ستوده هم ز مخبر (فخرالدین گرگانی)

◙ جفا پل بود، بر عاشق شکستی / وفا گل بود، بر دشمن فشاندی  (خاقانی)

◙ گر عزم جفا داری، سر در رهت اندازم / ور راه وفا گیری، جان در قدمت ریزم  (سعدی)

◙ چرخ ار چه رفیع، خاک پایت / عقل ار چه بزرگ، طفل راهت (جمال الدین عبد الرّزّاق اصفهانی)

◙ به لطف اگر بخرامد هزار دل ببرد / به فر اگر بستیزد هزار تن بکشد

◙ از رنج تن تمام نیارم نهاد پی / وز درد دل بلند نیارم کشید وای

◙ زهره مردان نداری خدمت سلطان مکن / پنجه شیران نداری عزم این میدان مکن

◙ گردون چه خواهد از منِ بیچاره‌ ضعیف / گیتی چه خواهد از منِ درمانده‌ گدا

◙ زشت باید دید و انگارید خوب/ زهر باید خورد و انگارید قند

◙ به لطف اگر بخرامد هزار دل ببرد / به فر اگر بستیزد هزار تن بکشد

چرا ننهم؟ نهم دل بر خیالت / چرا ندهم؟ دهم جان در وصالت

◙ مشک و شنگرف است گویی ریخته بر کوهسار/ نیل و زنگار است گویی بیخته در مرغزار 

◙ از زمین گویی بر آوردند گنج شایگان / در چمن گویی پراکندند درّ شاهوار (امیر معزی)

◙ شاهی که رخش او را دولت بود دلیل / شاهی که تیغ او را نصرت بود فسان

◙ اندر پی گمانش زه بگسلد یقین/ اندر پی یقینش ره گم کند گمان

◙ ابر نیسان باغ را در لؤلؤی لالا گرفت/ باد بستان، دشت را در عنبر سارا گرفت

◙ آه از این جور و تطاول که در این دامگه است/ آه از آن سوز و گدازی که در آن محفل بود

◙ ستاننده شهر هاماوران / گشاینده بند هاماوران

◙ کزیشان بود تخت شاهی به پای / وزیشان بود نام مردی به جای

◙ زمین گلشن از پایه تخت توست / هوا روشن از مایه بخت توست

◙ ز یک سو مطربان نالنده بر مل / دگر سو بلبلان نالنده بر گل

◙ هم از تخمه بزرگ و هم ز دولت / هم از پایه بلند و هم ز همت

◙ ز گرز تو خورشید گریان شود / ز تیغ تو ناهید بریان شود (فردوسی)

◙ بری ذاتش از تهمت ضدّ و جنس / غنی ملکش از طاعت جن و انس (سعدی)

◙ تازه ترین سنیل صحرای ناز / خاصه ترین گوهر دریای راز (نظامی)

◙ تیره پیش فضایل تو نجوم / خیره پیش شمایل تو شمال

◙ نه چون رای تو اختران فلک / نه چون خط تو لعبتان ختا

شده امر تو در ممالک روان / شده حکم تو بر خلایق روا

ز تو گشته پشت محامد قوی / ز تو برده روی مکارم روا

ترا حلم خاک و علو اثیر / ترا لطف آب و صفای هوا

به مدح تو فرزانگان را شرف / به صدر تو آزادگان را هوا

نه همچون جوار کریمت جوار / نه همچون فنای رفیعت فنا

نصیب نکوخواه از تو حیات / نصیب بد اندیش از تو فنا

همه صورت تو کمال و جمال / همه سیرت تو وفا و حیا

ز گفتار تو گوش ها را نشاط / ز دیدار تو دیده ها را جلا

ز لطف تو خیره نعیم بهشت / ز خلق تو طیره نسیم صبا

بنوشیدم از تو شراب طرب / بپوشیدم از تو لباس غنا

مرا نیست از لفظ تو جز لطف / مرا نیست از دست تو جز ندا (رشیدالدین وطواط)

اگر داغ دل بود، ما دیده ایم / اگر خون دل بود، ما خورده ایم (قیصر امین پور)

در خد تو ای آفت دین زایش دین است / در جعد تو ای راحت جان کاهش جان است

تنگ شکرست آنکه تو گویی ، نه حدیث است / درج دررست آنکه تو داری، نه دهان است

بر هر گره جعد تو صد شعبده پیداست / در هر مژهٔ شوخ تو صد فتنه نهانست

جنگ تو صلح تو همه بیم و امید است / وصل تو هجر تو همه سود و زیان است

از بند هوای تو که را روی نجات است ؟ / وز تیر جفای تو که را بوی امان است؟

در دولت او مصلحت خرد و بزرگیست / در خدمت او مفخرت و پیر و جوانست

در پای جلال تو ز تایید رکاب است / در دست کمال تو ز اقبال عنان است

در خدمت او تقویت خرد و بزرگ است / از نعمت او تربیت پیر و جوان است    

از کوشش او در همه آفاق دلیل است / وز بخشش او بر همه اشخاص نشان است

از مائد جود تو آسایش جسم است / وز فایده لفظ تو آرامش جان است

گسترده زمین جاه ترا زیر نگین است / گردنده فلک قدر ترا زیر عنان است

آن یکی پرتاب دارد مر مرا با پیچ و تاب / وان دگر پرخواب دارد مر مرا بی خواب و خور (مسعود سعد سلمان)

■ ز سقفش ستاره به عبرت بمانده / ز وهمش زمانه به حیرت فتاده

چو او چشم گردون بخوبی ندیده/ چو او دست گیتی بخوشی نداده

هزاران صف از لهو در وی کشیده/ هزاران در از خلد در وی گشاده

همه خاکها اندر آن مشک سوده / همه چوبها اندر آن عود ساده

درو شادمانی و تأیید رسته / وزو کامگاری و اقبال زاده

مه گوش هوشش سوی لحن مطرب / همه میل دستش سوی جام باده (رشیدالدین وطواط)

این یکی ماه تمام آن ماه را مشکین عذار/ و آن دگر سرو روان و آن سرو را زرین کمر (مسعود سعد سلمان)

کوه با مغز کفیده چرخ با روی سیه/ ابر با پر شکسته باد با پای فگار (مسعود سعد سلمان)

زآن نهنگ کوه شخص وز آن هژبر چرخ دور/ زآن هیون ابر سر وز آن عقاب باد سار (مسعود سعد سلمان)

عزم تو در هر نخیزی آتشین راند سپاه/ حزم تو در هر مقامی آهنین دارد حصار (مسعود سعد سلمان)

اگر چو مرغ بنالم، تو همچو سرو ببالی / و گر چو ابر بگریم، تو همچو غنچه بخندی (خواجوی کرمانی)

◙  آه از این جور و تطاول که در این دامگه است / آه از آن سوز و گدازی که در آن محفل بود

◙ اگر داغ دل بود، ما دیده ایم / اگر خون دل بود، ما خورده ایم  (قیصرامین پور)

◙ اگر دشنه دشمنان، گردنیم / اگر خنجر دوستان، گُرده ایم  (قیصرامین پور)

◙ بزمی‌ست که وامانده صد جمشید است / قصریست که تکیه‌گاه صد بهرام است

ترصیع

ترصیع، موازنه ای است که، همۀ سجع های آن متوازی باشد؛ مانند:

■ ای منوّر به تو، نجوم جمال / ای مقرّر به تو، رسوم کمال

◙ خواست پریدن چمن از چابکی / خواست چکیدن سمن از نازکی (نظامی)

◙ رُخَش نسرین و بویش نیز نسرین / لبش شیرین و نامش نیز شیرین (نظامی)

◙ متازید و این کشتگان مسپرید / بگردید و این خستگان بشمرید (دقیقی)

◙ به بالای ایوان او راغ نیست / به پهنای میدان او باغ نیست (فردوسی)

◙ هم حرکاتش متناسب به هم / هم خطواتش متقارب به هم (جامی)

◙ کشیدم قلم در سر نام خویش / نهادم قدم بر سر کام خویش (سعدی)

◙ ما چو ناییم و نوا در ما ز توست / ما چو کوهیم و صدا در ما ز توست (مولانا)

◙ ما زبان را ننگریم و قال را / ما روان را بنگریم و حال را  (مولانا)

◙ گه به نوای علمش برکشند / گه به نگار قلمش درکشند (نظامی)

◙ مرگِ بی مرگی بُوَد ما را حلال / برگ بی برگی بود ما را نوال (مولانا)

◙ بشر ماورای جلالش نیافت / بصر منتهای جمالش نیافت

◙ گه به نوای عَلمش برکشند/گه به نگار قلمش درکشند

◙ زبانش توان ستایش نداشت/ روانش گمان نیایش نداشت

◙ بوستانی است صدر تو ز نعیم / و آسمانی است قدر تو ز جلال

◙ سیرت تو خزانه الطاف/ نعمت تو نشانه‌ آمال

◙ بیابان و کهسار و داغ آفریدی / خیابان و گلزار و باغ آفریدی

◙ بهار آمد بهار آمد بهار مشکبار آمد / نگار آمد نگار آمد نگار بردبار آمد  (مولانا)

◙ به بالای ایوان او راغ نیست / به پهنای میدان او باغ نیست

◙ هم از گوهر گزیده هم ز اختر / هم از منظر ستوده هم ز مخبر

◙ خواست پریدن چمن از چابکی / خواست چکیدن سمن از نازکی

◙ شکر شکن است یا سخن‌گوی من است / عنبر ذقن‌ است یا سمن‌بوی من است

◙ زبانش توان ستایش نداشت/ روانش گمان نیایش نداشت

◙ ای زبان هم گنج بی‌‌پایان تویی / ای زبان هم رنج بی‌‌درمان تویی‌‌ (مولانا)

رشیدالدین وطواط

ای منور به تو نجوم جلال / وی مقرر به تو رسوم کمال

بوستان نیست صدر تو ز نعیم / و آسمان نیست قدر تو ز جلال

خدمت تو معول دولت / حضرت تو مقبل اقبال

تیره پیش فضایل تو نجوم / خیره پیش شمایل تو شمال

در کرامت ترا نبوده نظیر / در شهامت ترا نبوده همال

شرک را از تو منهدم ارکان / ملک را از تو منتظم احوال

همچو اسکندری به یمن لقا / همچو پیغمبری به حسن خصال

بخشش تو برون شده ز بیان / کوشش تو فزون شده ز مقال

بزمگاه تو منبع لذات / رزمگاه تو مجمع اهوال

نه ملک را ز طاعت تو ملام / نه فلک را ز خدمت تو ملال

عالم ری بر دهات غبی / حاتم طی بر سخات عیال

ناصح دولت تو در اعزاز / کاشح ملت تو در اذلال

از مصایب رکاب تست پناه / وز نوایب جناب تست مآل

نزد علمت محیط یک قطره / نزد حلمت بسیط یک مثقال

سیرت تو خزانهٔ الطاف / نعمت تو نشانهٔ آمال

بس فقیرست با عطای تو بحر / بس حقیرست با سخای تو مال

هست کردار بی رضات گناه / هست گفتار بی ثنات محال

مدحت تست ارفع الطاعات / خدمت تست انفع الاعمال

ای ثنای تو سروران را ورد / وی لقای تو اختران را فال

هم سعادت ز تو ربوده بها / هم سیادت به تو فزوده جمال

در مفاخر مسلمی چو جواب / بر اکابر مقدمی چو سؤال

شد مزین به تو مقام و محل / شد مبین به تو حرام و حلال

جسته سرمایه از صفت تأیید / بسته پیرایه از کفت افضال

از ستم سیرت تراست فراق / با کرم خصلت تراست وصال

کامگارست عزم تو چو ریاح / استوارست حزم تو چو جبال

به رضای تو دایرست افلاک / به ثنای تو سایرست امثال

چون شهابی به تابش و به مضا / چون سحابی به بخشش و به نوال

روزگارت همی دهد تعظیم / کردگارت همی دهد اجلال

نیست از نسل آدمت اکفا / نیست از اهل عالمت امثال

از تو ایام را حلاوت عیش / وز تو اسلام را طراوت حال

بر درت کار کردگان اجلاف  / ببرد سال خوردگان اطفال

عنف تو وقت تاب سعیر/ لطف تو وقت مهر آب زلال

اهل دین را رابت ست استظهار / اهل کین رابت ست استیصال

به تو آراسته همه آفاق / به تو پیراسته همه اشغال

موکبت را کمینه فعل ظفر / مرکبت را کهینه نعل هلال

به هنرمند چون تو وقت سخن / نه عدو بند چون تو وقت قتال

دولت تو مسرت فضلا / صولت تو مضرت جهال

هر چه شایسته تر ترا اخلاق / هر چه بایسته تر ترا افعال

از بنان تو دفع هر افلاس / وز بیان تو رفع هر اشکال

تا نباشد صلاح همچو فساد / تا نباشد رشاد همچو ضلال

مدتت را مباد وهم فنا / عدتت را مباد سهم زوال

تا جهانست بادیا همه وقت / تا زمان ست بادیا همه سال

کامران فی العلو و البسطه / شادمان فی الغدو و الاصال

قصر محروس تو مقر کرام / صدر مأنوس تو مفر رجال

قاآنی

پدری و پسری سایه و نور یزدان / پدری و پسری رحمت و فیض رحمان

چه پدر آنکه ببالد ز جلوسش اورنگ / چه پسر آنکه بنازد ز وجودش ایوان

چه پدر بخت جوان رامش با پیر خرد / چه پسر پیر خرد رامش با بخت جوان

چه پدر گشته به نه خطهٔ گردون حاکم / چه پسر آمده بر هفت ممالک سلطان

چه پدر بندهٔ دربار شکوهش قیصر / چه پسر چاکر درگاه جلالش خاقان

چه پدر زلّه ‌بر از خوان عطایش حاتم / چه پسر بهره‌ور از دست سخایش قاآن

چه پدر کار جهان راست ازو همچون تیر / چه پسر قامت گردون ز کمانش چو کمان

چه پدر کرده دو تا بر سر نیوان مغفر / چه پسرکرده قبا بر تن دیوان خفتان

چه پدر شعلهٔ تیغش به‌صفت هفت جحیم / چه پسر ساحت‌کاخش به‌مثل هشت جنان

چه پدر بنده‌یی از کاخ منیعش بهرام / چه پسر خادمی از قصر رفیعش ‌کیوان

چه پدر خاک زمین‌ گشه ز حزمش ساکن / چه پسر چرخ برین گشته ز عزمش گردان

چه پدر منفعل از نفخهٔ لطفش فردوس / چه پسر مشتعل از آتش قهرش نیران

چه پدر اختر او برج مهی را مهتاب / چه پسرگوهر او درج شهی را شایان

چه پدر اشهب قدرش را گردون آخور / چه پسر ابرش جاهش راگیتی میدان

چه پدر مهر به کریاس خیامش خادم / چه پسر دهر به دهلیز سرایش دربان

چه پدر گاه سخا مظهر فیض ازلی / چه پسر روز وغا آیت قهر سبحان

چه پدر لجهٔ بیداد از آن پرآشوب / چه پسر زورق آشوب از آن در طوفان

چه پدر افریدون ‌از فر و هوشنگ از هنگ / چه پسر برزو از برز و تهمتن ز توان

چه پدر فطرت آن ثانی آن عقل اول / چه پسر طینت آن اول خلق امکان

چه پدر در حرمش پرفکنان طایر وهم / چه پسر در طلبش بال‌فشان مرغ‌گمان

چه پدر بوم و بر فاقه ز جودش آباد / چه پسر بام‌ و در کینه ز دادش ویران

چه پدر با حشمش حشمت دارا تهمت / چه پسر باکرمش همت حاتم بهان

چه پدر دهرش ناورده به صد قرن قرین / چه پسر چرخش ناکرده مقارن به قران

چه پدر کرده سپر سفت عدو از کوپال / چه پسرکرده زره پیکر خصم از یکان

چه پدرگشته قضا تابع او در احکام / چه پسرگشته قدر پیرو او در فرمان

چه پدر ناوک دلدوزش دلدوزهٔ تن / چه پسر تیغ جهان‌سوزش سوزندهٔ جان

چه پدر زایمن آن خلق جهان را ایسر / چه پسر زایسر آن اهل زمان را ایمان

چه پدر زخم برون را ز عطایش مرهم / چه پسر درد درون را ز سخایش درمان

چه پدر بر زبر چرخ چوکوهی درکوه / چه پسر درکرهٔ خاک جهانی به جهان

چه پدر خطه‌بی از کشور او عرض زمین / چه پسر لحظهٔ از مدت او طول زمان

چه پدر در حذر از صولت او شیر دژم / چه پسر در خطر از سطوت او پیل دمان

چه پدر آنکه نهنگش بدرد چرم پلنگ / چه پسرکافعی پیچانش بپیچد ثعبان

چه پدر ذرهٔ از نور ضمیرش خورشید / چه پسر قطره‌بی از دست مطیرش باران

چه ‌پدر ساحل‌ جان ‌جودش ‌همچون جودی / چه پسر نوش روان عدلش چون نوشروان

چه پدر آنکه کند کار بگردان مشکل / چه پسر آنکه ‌کند رزم به میدان آسان

چه پدر رتبهٔ مدحش ز سخن بالاتر / چه پسر پایهٔ وصفش چو سخن بی‌پایان

چه پدرگشته صبا زان به ارم خرم‌دل / چه پسر آمده قاآنی ازو تازه روان

چه پدر تا به ابد باد وجودش جاوید / چه پسر تا به قیامت‌ کرمش جاویدان

بیت های دامدار که نه موازنه دارد و نه ترصیع

◙ ظاهرش مرگ و به باطن زندگی / ظاهرش ابتر نهان پایندگی (مولانا)

◙ هم تویی اصل وجود و عدمم / هم تویی سود و زیانم ای عشق

◙ چو گرد پی رخش تو نیل نیست / هم‌آورد تو در جهان پیل نیست (فردوسی)

◙ اگر دل دلیل است، آورده ایم / اگر داغ شرط است، ما برده ایم  (قیصرامین پور)

◙ زهره مردان نداری خدمت سلطان مکن / پنجه شیران نداری عزم این میدان مکن

◙ پادشاهی را جمال و شهریاری را شرف/ سروری را اختیار و خسروی را افتخار (مسعود سعد سلمان)