آموزه هشتم: سفر به بصره

چون به بصره رسیدیم، از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم، و سه ماه بود که موی سر، باز نکرده بودیم و می‌خواستم که در گرمابه رَوم؛ باشد که گرم شوم که هوا سرد بود و جامه نبود و من و برادرم هر یک لُنگی کهنه پوشیده بودیم و پلاس پاره‌ای در پشت بسته از سرما.

قلمرو زبانی: چون: هنگامی که / عاجزی: ناتوانی / ماننده: همانند / موی سر باز نکرده بودیم: موهایمان را نتراشیده بودیم / گرمابه: حمام / باشد که: امید است، شاید / جامه: تن پوش / لنگ: پارچه ندوخته / پلاس: نوعی گلیم کم‌بها، جامه‌ای پشمینه و ستبر که درویشان پوشند / و پلاس … بسته: حذف به قرینه لفظی / قلمرو ادبی: از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم: تشبیه/ رَوم، شوم: جناس / بود و نبود: تضاد

گفتم اکنون ما را که در حمّام گذارد؟ خورجینکی بود که کتاب در آن می‌نهادم، بفروختم و از بهای آن دِرَمَکی چند، سیاه، در کاغذی کردم که به گرمابه‌بان دهم، تا باشد که ما را دَمَکی زیادت‌تر در گرمابه بگذارد که شوخ از خود بازکنیم. چون آن درمک‌ها پیش او نهادم، در ما نگریست؛ پنداشت که ما دیوانه‌ایم. گفت:« بروید که هم اکنون مردم از گرمابه بیرون می‌آیند»، و نگذاشت که ما به گرمابه دررویم.

قلمرو زبانی: گذاشتن: اجازه دادن، رها کردن، نهادن، وضع کردن(بن ماضی: گذاشت، بن مضارع: گذار)؛ گزاردن: انجام دادم، ادا کردن، گزارش کردن / خورجینکی: خورجین کوچک، کیسه‌ای که معمولاً از پشم درست می‌کنند و شامل دو جیب است. / نهادن: گذاشتن(بن ماضی: نهاد، بن مضارع: نه)/ گرمابه‌بان: مسئول حمام / درم: درهم، سکه نقره / درمک: درهم اندک / درم سیاه: درهم تقلبی / دم: نفس، مجاز از لحظه / دمکی: لحظه اندک / دمکی زیادت: لحظه‌ای بیشتر / شوخ: چرک، آلودگی / بازکردن: پاک کردن، دور ساختن / نگریست: نگاه کرد(بن ماضی: نگریست، بن مضارع: نگر) / پنداشت: تصورکرد(بن ماضی: پنداشت، بن مضارع: پندار) / دررفتن: وارد شدن، داخل شدن / قلمرو ادبی: گفتم اکنون … حمّام گذارد؟: پرسش انکاری/ دم: مجاز از لحظه

از آنجا با خجالت بیرون آمدیم و به شتاب برفتیم. کودکان بر در گرمابه، بازی می‌کردند؛ پنداشتند که ما دیوانگانیم. در پی ما افتادند و سنگ می‌انداختند و بانگ می‌کردند.

قلمرو زبانی: خجالت: شرمندگی / شتاب: با عجله / برفتیم: رفتیم («بـ» برای تأکید) / پنداشتن: خیال کردن (بن ماضی: پنداشت، بن مضارع: پندار) / در پی: دنبالِ / بانگ: فریاد / قلمرو ادبی:

ما به گوشه‌ای بازشدیم و به تعجّب در کار دنیا می‌نگریستیم و مُکاری از ما سی دینار مغربی می‌خواست، و هیچ چاره ندانستیم؛ جز آنکه وزیرِ مَلکِ اهواز، که او را ابوالفتح علی بن احمد می‌گفتند، مردی اهل بود و فضل داشت از شعر و ادب، و هم کرمی تمام، به بصره آمده بود؛ پس مرا در آن حال با مردی پارسی که هم از اهل فضل بود آشنایی افتاده بود و او را با وزیر، صحبتی بودی و این [مرد] پارسی هم دست‌تنگ بود و وسعتی نداشت که حال مرا مرمّتی کند.

قلمرو زبانی: بازشدیم: بازگشتیم / مکاری: کرایه دهندۀ اسب، الاغ و مانند آنها؛ چاروادار / مغربی: منسوب به کشور مغرب؛ در مورد طلا مجازا به معنی «مرغوب» به کار رفته است/ ملک: شاه / اهل: شایسته / فضل: هنر و دانش / کرمی: جوانمردی / افتاده بود: پیش آمده بود / صحبتی بودی: رفت و آمدی داشت / دست تنگ: بی پول، بی نوا، تنگدست، کنایه / وسعت: توان مالی / حال: حال و روز / مرمّتی: اصلاح و رسیدگی / قلمرو ادبی:

احوال مرا نزد وزیر بازگفت. چون وزیر بشنید، مردی را با اسبی نزدیک من فرستاد که «چنان که هستی برنشین و نزدیک من آی». من از بدحالی و برهنگی، شرم داشتم و رفتن مناسب ندیدم. رقعه‌ای نوشتم و عذری خواستم و گفتم که «بعد از این به خدمت رسم.»، و غرض من دو چیز بود: یکی بی نوایی؛ دویم گفتم همانا او را تصوّر شود که مرا در فضل، مرتبه‌ای است زیادت، تا چون بر رقعۀ من اطّلاع یابد، قیاس کند که مرا اهلیت چیست، تا چون به خدمت او حاضر شوم، خجالت نبرم.

قلمرو زبانی: احوال: حال و روز / بازگفت: نقل کرد / بدحالی و برهنگی: وضعیت بد / نزدیک: نزد / برنشین: سوارشو / شرم داشتن: خجالت کشیدن / رقعه: نامۀ کوتاه، یادداشت / غرض: هدف؛ (شبه هم آوا با قرض: وام و دین) / بی نوایی: تهی دستی / همانا: البته/ فضل: هنر و دانش / قیاس کردن: سنجیدن، حدس و تخمین زدن، برآورد کردن / اهلیت: شایستگی، لیاقت / خجالت بردن: خجالت کشیدن / قلمرو ادبی:

در حال، سی دینار فرستاد که این را به بهای تن جامه بدهید. از آن، دو دست جامۀ نیکو ساختیم و روز سیوم به مجلس وزیر شدیم. مردی اهل و ادیب و فاضل و نیکومنظر و متواضع دیدم و متدیّن و خوش سخن. ما را به نزدیک خویش بازگرفت، و از اوّل شعبان تا نیمۀ رمضان آنجا بودیم، و آنچه، آن اعرابی کرای شتر بر ما داشت، به سی دینار، هم این وزیر بفرمود تا بدو دادند و مرا از آن رنج آزاد کردند. خدای، تبارک و تَعالی، همۀ بندگان خود را از عذاب قرض و دین فرج دهاد، بِحقِّ الحقّ و اَهلِهِ،

قلمرو زبانی: درحال: فورا، بی درنگ/ اهلیت: شایستگی / مغربی: متعلق به کشور مغرت(مراکش) / تن جامه: تن پوش / نیکو: خوب / ساختیم: دوختیم (بن ماضی: ساخت، بن مضارع: ساز) / سیوم: سوم / شدیم: رفتیم (بن ماضی: شد، بن مضارع: شو) / اهل: شایسته / ادیب: سخن دان، سخن شناس / فاضل: دانشمند / نیکو منظر: خوش چهره، زیبارو / متواضع: فروتن / متدیّن: دین دار / بازگرفت: نگاه داشت / اعرابی: عرب بیابان گرد / کرای شتر: کرایه شتر / بر ما داشت: از ما طلب داشت / تبارک و تعالی: خجسته و بلند مرتبه / عذاب: رنج / قرض: بدهی (شبه هم آوا با غرض: هدف) / دین: وام / فرج: گشایش، گشایش در کار و از میان رفتن غم و رنج / فرج دهاد: گشایش دهد(فعل دعایی) / به حقّ الحقّ و اهله: به حق خداوند و اهل حق / قلمرو ادبی:

و چون بخواستیم رفت، ما را به اِنعام و اِکرام به راه دریا گسیل کرد؛ چنان که در کرامت و فراغ به پارس رسیدیم. از برکات آن آزادمرد، که خدای، عَزَّ و جَلَّ، از آزادمردان خشنود باد. بعد از آنکه حال دنیاوی ما نیک شده بود و هر یک لباسی پوشیدیم، روزی به در آن گرمابه شدیم که ما را در آنجا نگذاشتند. چون از در، دررفتیم، گرمابه بان و هر که آنجا بودند، همه بر پای خاستند و بایستادند؛ چندان که ما در حمّام شدیم، و دلّاک و قیّم درآمدند و خدمت کردند و به وقتی که بیرون آمدیم، هر که در مَسلَخ گرمابه بود، همه بر پای خاسته بودند و نمی‌نشستند، تا ما جامه پوشیدیم و بیرون آمدیم،

قلمرو زبانی: بخواستیم رفت: می خواستیم برویم / اِنعام: بخشش؛ (شبه هم آوا ← اَنعام: چهارپایان) / اکرام: گرامی داشت / گسیل کرد: روانه کردن، فرستادن کسی به جایی / فراغ: آسایش و آرامش، آسودگی(هم آوا؛ فراق: دوری، جدایی)/ عزّ و جلّ: گرامی و بزرگ / خشنود باد: راضی باشد؛ فعل دعایی / دنیاوی: دنیایی / خاستن: بلند شدن؛ خواستن: طلب کردن / شدن: رفتن / دلّاک: کیسه کش حمام، مشت و مال دهنده / قیّم: سرپرست؛ در متن، به معنی کیسه کش حمّام آمده است./ درآمدن: داخل شدن / خدمت کردن: تعظیم کردن، احترام گذاشتن / مسلخ: رختکن / قلمرو ادبی:

و در آن میانه [شنیدم] حمّامی به یاری از آنِ خود می‌گوید: «این جوانان آنان اند که فلان روز ما ایشان را در حمّام نگذاشتیم.» و گمان بردند که ما زبان ایشان ندانیم. من به زبان تازی گفتم که: «راست می‌گویی، ما آنانیم که پلاس پاره‌ها بر پشت بسته بودیم.» آن مرد خجل شد و عذرها خواست و این هر دو حال در مدّت بیست روز بود و این فصل بدان آوردم تا مردم بدانند که به شدّتی که از روزگار پیش آید، نباید نالید و از فضل و رحمت کردگار، جَلَّ جَلالهُ وَعَمَّ نوَالهُ، ناامید نباید شد که او، تَعالی، رحیم است.

قلمرو زبانی: میانه: اثنا / حمامّی: کارمند گرمابه / یار: همکار، دوست / از آن: مال / نگذاشتیم: راه ندادیم / گمان: حدس / تازی: عرب؛ زبان تازی: زبان عربی / عذر: پوزش / بدان: به این خاطر / شدّتی: سختی / فضل: بخشندگی / کردگار: خداوند، آفریدگار / جلّ جلاله و عمّ نواله: شُکوه او بزرگ و لطف او فراگیر است./ تعالی: بلندمرتبه / قلمرو ادبی:

سفرنامه ناصرخسرو(۳۹۴-۴۸۱)

کارگاه متن پژوهی

قلمرو زبانی

 – مردی اهل بود و فضل داشت از شعر و ادب / فضل: هنر و دانش

و از فضل و رحمت کردگار، ناامید نباید شد. / فضل: بخشندگی

واژهمترادف
کرمبخشندگی؛ رادی
انعامدهش؛ بخشش؛ دادو دهش
فراغآسودگی؛ آسایش

تفاوت أنعام و إنعام: أنعام: چهارپایان / إنعام: دهش؛ بخشش (أفعال همیشه جمع است و إفعال همیشه مصدر؛ مانند: أعمال: عمل‌ها / إعمال: به کار بستن)

ء ، عت، طح، هذ، ز، ض، ظث، س، صغ، ق
عاجزی؛ وسعتتازیکهنه؛ حمّامفضل؛ عذر؛ عزّ و جلّبصره؛ صحبت؛ فصلمغربی؛ غرض
اعرابی؛ عذاباطلاعاهلیت؛منظر؛ متواضعمسلخقرض؛ فراغ؛ قیم

اکنون از متن درس، واژه‌هایی را که این نشانه‌ها در آنها به کار رفته اند، بیابید و بنویسید.

ما را به نزدیک خویش بازگرفت. / بازگرفت: ۱- نگاه داشت (در متن) ۲- پس گرفتن (امروزه)

به مجلس وزیر شدیم. / شدیم: ۱- رفتیم (در متن) ۲- گشتن (امروزه)

شوخ از خود بازکنیم. / بازکنیم: ۱- جدا کنیم [بتراشیم](در متن) ۲- گشودن (امروزه)

خورجینک: کوچکی و خردی؛ خرجین کوچک / ■ دمک: کمی و اندکی؛ لحظه‌ای اندک / ■ درمک: بی ارزشی؛ درمی بی ارزش

قلمرو ادبی

از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم.

مشبه: شناسه « م» / مشبه به: دیوانگان / ادات تشبیه: ماننده / وجه شبه: برهنگی و عاجزی

گوشزد: هنگامی که نهاد جدا افتاده باشد، شناسه های فعلی را نهاد به شمار می آوریم.

شناسه: ﹷ م، ی، ø ﹷ د // یم، ید، ﹷ ند

تشبیه در ادب پارسی

قلمرو ادبی– آرایه های آن بسیار اندک است و ساده؛ مانند: تضاد، جناس، مراعات نظیر و مانند این. قالب نوشته سفرنامه است. در میان نثر، شعر به کار نرفته است. تشبیه به کار رفته در نوشتار، حسی است.

گوشزد: بسیاری از کتاب ها در این بخش، ویژگی های زبانی را آورده اند که به نظر درست نمی رسد؛ زیرا این پرسش در قلمرو ادبی آمده است؛ ازین رو باید ویژگی های ادبی آورده شود و نه زبانی. در زیر قلمرو زبانی نوشته نیز یاد می شود.

قلمرو زبانی– جمله ها کوتاه است. زبان نثر ساده. واژگان کهن در آن یافت می شود؛ مانند: اهلیت. به کار گرفتن واژگان در معنای کهن آن؛ مانند: دررفتن به معنای داخل شدن. واژگان عربی که در زبان امروز رایج نیست؛ مانند: مُکاری، رقعۀ؛ کاربردهای تاریخی دستور: فرج دهاد؛ که فعل دعایی است. کاربرد «را» در معنای دارندگی؛ مانند: او را با وزیر صحبتی بودی. مصغّر آوردن واژگان یا کاربرد واژگانی مانند: خورجینک، درمک، دمک.

قلمرو فکری

– زیرا جامه و وضع مناسبی نداشت. دودیگر اینکه گمان کرد اگر وزیر او را با آن سیمای آشفته ببیند، وی را فردی گدا می انگارد، در حالی که اگر نامه او را ببیند و بخواند به فضل و علم او پی خواهد برد.

دست تنگ بود و وسعتی نداشت که حال مرا مرمتی کند. = بینوا و بی پول بود و آن اندازه دارایی نداشت که به من یاری رساند.

چون بر رقعۀ من اطلاع یابد، قیاس کند که مرا اهلیت چیست. = هنگامی که نامه من را بخواند، دریابد که من چه اندازه شایستگی و دانش دارم.

بازگردانی: روزگار به ما بسیار خواهد گذشت. گاهی بهار می‌شود، گاهی خزان می‌گردد. (روزگار یکسان نمی ماند.)

بند پایانی: مردم بدانند که به شدتی که از روزگار پیش آید نباید نالید و از فضل و رحمت کردگار ناامید نباید شد که او تعالی رحیم است.

– اگر دچار رنج و سختی شدیم نباید ناامید شویم و باید بدانیم که این جهان فرازو فرود بسیار دارد و هر سختی فرصتی است برای پیشرفت.

۵- …………………………………………………………………….

پیمایش به بالا