۱- کدام یک از بیت‌های زیر دارای پایه‌های آوایی ناهمسان است؟ نشانه‌های هجایی و وزن هر یک را بنویسید.
الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی / از نظر رهروی که در گذر آید (حافظ) = وزن ناهمسان
خط عروضی: تَرکِ گِدایی مَکُن کِ گَنج بیابی / از نَظَرِ رَهرُوی کِ دَر گُذَرایَد.
| پایه‌های آوایی | تر کِ گِ دا | یی بِ کُن کِ | گَنـ ج بِی یا | بی |
| پایه‌های آوایی | از نَ ظَ رِ | رَه رُ وی کِ | دَر گُ ذَ را | یَد |
| نشانه‌های هجایی | – U U – | – U – U | – U U – | – |
| وزن | مُفتَعِلُن | فاعِلاتُ | مُفتَعِلُن | فع |
ب) بیا عاشقی را رعایت کنیم / ز یاران عاشق حکایت کنیم (سید حسن حسینی) = وزن همسان «نهایی، شهریور ۹۸»
خط عروضی: بیا عاشِقی را رُعایَت کُنیم / زِ یارانِ عاشِق حِکایَت کُنیم.
| پایه‌های آوایی | بِی یا عا | شِ قی را | رَ عا یَت | کُ نیم |
| پایه‌های آوایی | زِ یا را | نِ عا شِق | حِ ما یَت | کُ نیم |
| نشانه‌های هجایی | U – – | U – – | U – – | U – |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فعل |
پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا / غلغله زن، چهره نما، تیزپا (نیمایوشیج) = وزن همسان
خط عروضی: گَشت یِکی چَشمِ زِ سَنگی جُدا / غُلغُلِه زَن، چِهرِ نِما، تیزپا.
| پایه‌های آوایی | گَشـ ت یِ کی | چَش مِ زِ سَن | گی جُ دا |
| پایه‌های آوایی | غُل غُ لِ زَن | چِه رِ نِ ما | تیـ ز پا |
| نشانه‌های هجایی | – U U – | – U U – | – U – |
| وزن | مُفتَعِلُن | مُفتَعِلُن | فاعلن |
ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند / نیاز نیم شبی دفع صد بلا بکند (حافظ) = وزن ناهمسان «نهایی دی ۹۹»
خط عروضی: دِلا بِسوز کِ سوزِ تُ کارها بِکُنَد / نیازِ نیم شَبی دَفعِ صَد بَلا بِکُنَد.
| پایه‌های آوایی | دِ لا بِ سو | ز کِ سو زِ | تُ کا ر ها | بِ کُ نَد |
| پایه‌های آوایی | نِی یا زِ نی | م شَ بی دَف | عِ صَد بَ لا | بِ کُ نَد |
| نشانه‌های هجایی | U – U – | U U – – | U – U – | U U – |
| وزن | مَفاعِلُن | فعلاتن | مَفاعِلُن | فعلن |
۲- نشانه‌های هجایی بیت‌های زیر را به دو صورت دسته بندی کنید. پس از تعیین پایه‌های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.
الف) دانست که دل اسیر دارد / دردی نه دواپذیر دارد (نظامی)
خط عروضی: دانِست کِ دِل اَسیر دارِد / دَردی نَ دَواپَذیر دارَد.
| پایه‌های آوایی | دا نِسـ ت | کِ دِل ا سیـ | ر دا رَد |
| پایه‌های آوایی | دَر دی نَ | دَ وا پَ ذی | ر دا رَد |
| نشانه‌های هجایی | – – U | U – U – | U – – |
| وزن | مَفعولُ | مَفاعِلُن | فَعولُن |
ب) دی شیخ با چراغ همی‌گشت گرد شهر / کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست (مولوی)
خط عروضی: دی شِیخ با چِراغ هَمی‌گَشت گِردِ شَهر / کَز دیوُ دَد مَلولَمُ اِنسانَمارِزوست.
| پایه‌های آوایی | دی شِیـ خ | با چِ را غ | هَ می گَش ت | گِر دِ شَهر |
| پایه‌های آوایی | کَز دی وُ | دَد مَ لو لَ | مُ اِن سا نَ | ما رِ زوست |
| نشانه‌های هجایی | – – U | – U – U | U – – U | – U – |
| وزن | مَفعولُ | فاعِلاتُ | مفاعیل | فاعلن |
پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی / زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی (سعدی)
خط عروضی: دنیا نَیَرزَدان کِ پَریشان کُنی دِلی / زِنهار بَد مَکُن کِ نَکَردَست عاقِلی.
| پایه‌های آوایی | دُن یا نَ | یَر زَ دان کِ | پَ ری شان کُ | نی دِ لی |
| پایه‌های آوایی | زِن ها ر | بَد مَ کُن کِ | نَ کَر دَس ت | عا قِ لی |
| نشانه‌های هجایی | –U | – U- U | U – – U | – U- |
| وزن | مفعول | فاعِلاتُ | مفاعیل | فاعلن |
ت) آبی تر از آنیم که بی رنگ بمیریم / از شیشه نبودیم که با سنگ بمیریم (شهید محمّد عبدی) «نهایی دی ۹۸»
خط عروضی: آبی تَرَزانیم کِ بی رَنگ بِمیریم / اَز شیشِ نَبودیم کِ با سَنگ بِمیریم.
| پایه‌های آوایی | آ بی تَ | رَ زا نی م | کِ بی رَن گ | بِ می ریم |
| پایه‌های آوایی | از شی شِ | نَ بو دی م | کِ با سَن گ | بِ می ریم |
| نشانه‌های هجایی | – – U | U – – U | U – – U | U – – |
| وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فَعولُن |
۳- آرایه‌های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین را در بیت‌های زیر مشخص کنید.
الف) شعاع درد مرا ضرب در عذاب کنید / مگر مساحت رنج مرا حساب کنید (قیصر امین پور) «نهایی دی ۹۸»
مراعات نظیر: شعاع، ضرب، مساحت، حساب؛ درد، عذاب، رنج
ب) بی تربیت آزادی و قانون نتوان داشت / «سعفص «نتوان خواند نخوانده «کلمن» را (ملک الشعرا بهار)
مراعات نظیر: سعفص، کلمن
پ) همچو فرهاد بود کوه‌کنی پیشه ما / کوه ما سینه ما ناخن ما تیشه ما (ادیب نیشابوری)
مراعات نظیر: فرهاد، کوه‌کنی، کوه، تیشه ؛ سینه، ناخن/ تلمیح: داستان شیرین و فرهاد
ت) دستم نداد قوت رفتن به پیش دوست / چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم (سعدی) «نهایی دی ۹۹»
مراعات نظیر: دست، پا، سر
ث) چند آن همه دیروز؟ چرا این همه امروز / دستی به فراوانی فردا برسانیم (محمدرضا روزبه)
مراعات نظیر: دیروز، امروز، فردا
ج) بیداری زمان را با من بخوان به فریاد / ور مرد خواب و خفتی »رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن « (محمدرضا شفیعی کدکنی)
مراعات نظیر: خواب و خفتی، بالین، سر/ تضمین: «رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن» شعر مولانا
بازگردانی: برای بیداری مردم زمانه با فریاد با من بخوان و اگر مرد خفته دلی هستی برو سرت را روی بالش بگذار و من را رها کن.
