۱- کدام یک از بیت های زیر دارای پایه های آوایی ناهمسان است؟ نشانه های هجایی و وزن هر یک را بنویسید.

الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی / از نظر رهروی که در گذر آید (حافظ) = وزن ناهمسان

پایه های آوایی	تر  کِ  گِ  دا	یی  بِ  کُن کِ	گَن  ج بِ یا	بی
پایه های آوایی	از  نَ  ظَ  رِ	رَه  رُ  وی  کِ	دَر  گُ  ذَ  را	یَد
نشانه های هجایی	-UU-	-U-U	-UU-	–
وزن	مفتعلن	فاعلات	مفتعلن	فع

ب) بیا عاشقی را رعایت کنیم / ز یاران عاشق حکایت کنیم (سید حسن حسینی) = وزن همسان

پایه های آوایی	بِ  یا  عا	شِ  قی  را	رَ  عا یَت	کُ  نیم
پایه های آوایی	زِ  یا  را	نِ  عا  شِق	حِ  ما  یَت	کُ  نیم
نشانه های هجایی	U – –	U – –	U – –	U-
وزن	فعولن	فعولن	فعولن	فعل

پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا / غلغله زن، چهره نما، تیزپا (نیمایوشیج) = وزن همسان

پایه های آوایی	گَش  ت  یِ  کی	چَش  مِ  زِ  سَن	گی  جُ  دا
پایه های آوایی	غُل  غُ  لِ  زَن	چِه  رِ  نِ  ما	تی ز  پا
نشانه های هجایی	-UU-	-UU-	-U-
وزن	مفتعلن	مفتعلن	فاعلن

ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند / نیاز نیم شبی دفع صد بلا بکند (حافظ) =  وزن ناهمسان

پایه های آوایی	دِ  لا  بِ سو	ز  کِ  سو  زِ	تُ  کا ر ها	بِ  کُ  نَد
پایه های آوایی	نِ  یا  زِ  نی	م  شَ  بی  دَف	عِ  صَد  بَ  لا	بِ  کُ  نَد
نشانه های هجایی	U – U-	U U – –	U – U-	U U –
وزن	مفاعلن	فعلاتن	مفاعلن	فعلن

۲- نشانه های هجایی بیت های زیر را به دو صورت دسته بندی کنید. پس از تعیین پایه های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.

الف) دانست که دل اسیر دارد / دردی نه دواپذیر دارد (نظامی)

پایه های آوایی	دا  نِس ت	کِ  دِل  ا  سی	ر  دا  رَد
پایه های آوایی	دَر  دی  نَ	دَ  وا  پَ  ذی	ر  دا  رَد
نشانه های هجایی	–U	U -U –	U – –
وزن	مفعول	مفاعلن	فعولن

مستفعل فاعلات مستف

ب) دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر / کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست (مولوی)

پایه های آوایی	دی  شی  خ	با  چِ  را  غ	هَ  می گَش  ت	گِر  دِ  شَهر
پایه های آوایی	کَز دی  وُ	دَد  مَ  لو  لَ	مُ  اِن  سا  نَ	ما  رِ  زوست
نشانه های هجایی	–U	– U- U	U – – U	– U-
وزن	مفعول	فاعلات	مفاعیل	فاعلن

مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل

پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی / زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی (سعدی)

پایه های آوایی	دُن  یا  نَ	یَر  زَ دان  کِ	پَ  ری شان کُ	نی  دِ  لی
پایه های آوایی	زِن  ها  ر	بَد  مَ  کُن  کِ	نَ  کَر  دَس  ت	عا  قِ  لی
نشانه های هجایی	–U	– U- U	U – – U	– U-
وزن	مفعول	فاعلات	مفاعیل	فاعلن

مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل

ت) آبی تر از آنیم که بی رنگ بمیریم / از شیشه نبودیم که با سنگ بمیریم (شهید محمّد عبدی)

پایه های آوایی	آ  بی  تَ	رَ  زا  نی  م	کِ  بی رَن  گ	بِ  می  ریم
پایه های آوایی	از  شی  شِ	نَ  بو  دی  م	کِ  از  سَن  گ	بِ  می  ریم
نشانه های هجایی	–U	U–U	U–U	U–
وزن	مفعول	مفاعیل	مفاعیل	فعولن

مستفعل مستفعل مستفعل مستف

۳- آرایه های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین را در بیت های زیر مشخص کنید.

الف) شعاع درد مرا ضرب در عذاب کنید / مگر مساحت رنج مرا حساب کنید (قیصر امین پور)

مراعات نظیر: شعاع، ضرب، مساحت، حساب؛ درد، عذاب، رنج

ب) بی تربیت آزادی و قانون نتوان داشت / «سعفص «نتوان خواند نخوانده «کلمن» را  (ملک الشعرا بهار)

مراعات نظیر: سعفص، کلمن

پ) همچو فرهاد بود کوه‌کنی پیشه ما / کوه ما سینه ما ناخن ما تیشه ما  (ادیب نیشابوری)

مراعات نظیر: فرهاد، کوه‌کنی، کوه،‌ تیشه ؛ سینه، ناخن/ تلمیح: داستان شیرین و فرهاد

ت) دستم نداد قوت رفتن به پیش دوست / چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم (سعدی)

مراعات نظیر: دست، پا، سر

ث) چند آن همه دیروز؟ چرا این همه امروز / دستی به فراوانی فردا برسانیم  (محمدرضا روزبه)

مراعات نظیر: دیروز، امروز، فردا

ج) بیداری زمان را با من بخوان به فریاد / ور مرد خواب و خفتی »رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن « (محمدرضا شفیعی کدکنی)

مراعات نظیر: خواب و خفتی، بالین، سر/ تضمین: «رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن« شعر مولانا

۴- شعر زیر را از نظر ویژگی های تاریخی دوره بیداری بررسی نمایید.

ای مرغ سحر چو این شب تار / بگذاشت ز سر سیاهکاری

و ز نفحه روح بخش اسحار / رفت از سر خفتگان خماری

بگشود گره ز زلف زر تار / محبوبه نیلگون عماری

یزدان به کمال شد پدیدار / و اهریمن زشت خو حصاری

یاد آر ز شمع مرده یاد آر (علی اکبر دهخدا)

دهخدا از نویسندگان روزگار بیداری است. این شعر در سوگ دوستش میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل سروده شده است. درومایه شعر سیاسی اجتماعی است.

۵- شعر زیر را از نظر آرایه های بدیع معنوی بررسی کنید.

غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم / خوش حمایت می کنی از شرع قرآن ای قلم

گشت از برق تو ظاهر نور ایمان ای قلم / مشکلات خلق گردد از تو آسان ای قلم

نیستی آزاد در ایران ویران ای قلم  (سید اشرف الدین گیلانی)

بدیع معنوی: مجاز: قلم مجاز از نویسنده است / تهران: مجاز از ایران / مراعات نظیر: شرع، قرآن، ایمان؛ برق، نور / تلمیح به آیه «ن وَ القلمِ و ما یَسطُرون» / تضاد: مشکلات، آسان

پی دی اف کارگاه تحلیل فصل ۱