۱- کدام یک از بیت های زیر دارای پایه های آوایی ناهمسان است؟ نشانه های هجایی و وزن هر یک را بنویسید.
الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی / از نظر رهروی که در گذر آید (حافظ) = وزن ناهمسان
پایه های آوایی | تر کِ گِ دا | یی بِ کُن کِ | گَن ج بِ یا | بی |
پایه های آوایی | از نَ ظَ رِ | رَه رُ وی کِ | دَر گُ ذَ را | یَد |
نشانه های هجایی | -UU- | -U-U | -UU- | – |
وزن | مفتعلن | فاعلات | مفتعلن | فع |
ب) بیا عاشقی را رعایت کنیم / ز یاران عاشق حکایت کنیم (سید حسن حسینی) = وزن همسان
پایه های آوایی | بِ یا عا | شِ قی را | رَ عا یَت | کُ نیم |
پایه های آوایی | زِ یا را | نِ عا شِق | حِ ما یَت | کُ نیم |
نشانه های هجایی | U – – | U – – | U – – | U- |
وزن | فعولن | فعولن | فعولن | فعل |
پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا / غلغله زن، چهره نما، تیزپا (نیمایوشیج) = وزن همسان
پایه های آوایی | گَش ت یِ کی | چَش مِ زِ سَن | گی جُ دا |
پایه های آوایی | غُل غُ لِ زَن | چِه رِ نِ ما | تی ز پا |
نشانه های هجایی | -UU- | -UU- | -U- |
وزن | مفتعلن | مفتعلن | فاعلن |
ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند / نیاز نیم شبی دفع صد بلا بکند (حافظ) = وزن ناهمسان
پایه های آوایی | دِ لا بِ سو | ز کِ سو زِ | تُ کا ر ها | بِ کُ نَد |
پایه های آوایی | نِ یا زِ نی | م شَ بی دَف | عِ صَد بَ لا | بِ کُ نَد |
نشانه های هجایی | U – U- | U U – – | U – U- | U U – |
وزن | مفاعلن | فعلاتن | مفاعلن | فعلن |
۲- نشانه های هجایی بیت های زیر را به دو صورت دسته بندی کنید. پس از تعیین پایه های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.
الف) دانست که دل اسیر دارد / دردی نه دواپذیر دارد (نظامی)
پایه های آوایی | دا نِس ت | کِ دِل ا سی | ر دا رَد |
پایه های آوایی | دَر دی نَ | دَ وا پَ ذی | ر دا رَد |
نشانه های هجایی | –U | U -U – | U – – |
وزن | مفعول | مفاعلن | فعولن |
مستفعل فاعلات مستف
ب) دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر / کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست (مولوی)
پایه های آوایی | دی شی خ | با چِ را غ | هَ می گَش ت | گِر دِ شَهر |
پایه های آوایی | کَز دی وُ | دَد مَ لو لَ | مُ اِن سا نَ | ما رِ زوست |
نشانه های هجایی | –U | – U- U | U – – U | – U- |
وزن | مفعول | فاعلات | مفاعیل | فاعلن |
مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل
پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی / زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی (سعدی)
پایه های آوایی | دُن یا نَ | یَر زَ دان کِ | پَ ری شان کُ | نی دِ لی |
پایه های آوایی | زِن ها ر | بَد مَ کُن کِ | نَ کَر دَس ت | عا قِ لی |
نشانه های هجایی | –U | – U- U | U – – U | – U- |
وزن | مفعول | فاعلات | مفاعیل | فاعلن |
مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل
ت) آبی تر از آنیم که بی رنگ بمیریم / از شیشه نبودیم که با سنگ بمیریم (شهید محمّد عبدی)
پایه های آوایی | آ بی تَ | رَ زا نی م | کِ بی رَن گ | بِ می ریم |
پایه های آوایی | از شی شِ | نَ بو دی م | کِ از سَن گ | بِ می ریم |
نشانه های هجایی | –U | U–U | U–U | U– |
وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فعولن |
مستفعل مستفعل مستفعل مستف
۳- آرایه های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین را در بیت های زیر مشخص کنید.
الف) شعاع درد مرا ضرب در عذاب کنید / مگر مساحت رنج مرا حساب کنید (قیصر امین پور)
مراعات نظیر: شعاع، ضرب، مساحت، حساب؛ درد، عذاب، رنج
ب) بی تربیت آزادی و قانون نتوان داشت / «سعفص «نتوان خواند نخوانده «کلمن» را (ملک الشعرا بهار)
مراعات نظیر: سعفص، کلمن
پ) همچو فرهاد بود کوهکنی پیشه ما / کوه ما سینه ما ناخن ما تیشه ما (ادیب نیشابوری)
مراعات نظیر: فرهاد، کوهکنی، کوه، تیشه ؛ سینه، ناخن/ تلمیح: داستان شیرین و فرهاد
ت) دستم نداد قوت رفتن به پیش دوست / چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم (سعدی)
مراعات نظیر: دست، پا، سر
ث) چند آن همه دیروز؟ چرا این همه امروز / دستی به فراوانی فردا برسانیم (محمدرضا روزبه)
مراعات نظیر: دیروز، امروز، فردا
ج) بیداری زمان را با من بخوان به فریاد / ور مرد خواب و خفتی »رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن « (محمدرضا شفیعی کدکنی)
مراعات نظیر: خواب و خفتی، بالین، سر/ تضمین: «رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن« شعر مولانا
۴- شعر زیر را از نظر ویژگی های تاریخی دوره بیداری بررسی نمایید.
ای مرغ سحر چو این شب تار / بگذاشت ز سر سیاهکاری
و ز نفحه روح بخش اسحار / رفت از سر خفتگان خماری
بگشود گره ز زلف زر تار / محبوبه نیلگون عماری
یزدان به کمال شد پدیدار / و اهریمن زشت خو حصاری
یاد آر ز شمع مرده یاد آر (علی اکبر دهخدا)
دهخدا از نویسندگان روزگار بیداری است. این شعر در سوگ دوستش میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل سروده شده است. درومایه شعر سیاسی اجتماعی است.
۵- شعر زیر را از نظر آرایه های بدیع معنوی بررسی کنید.
غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم / خوش حمایت می کنی از شرع قرآن ای قلم
گشت از برق تو ظاهر نور ایمان ای قلم / مشکلات خلق گردد از تو آسان ای قلم
نیستی آزاد در ایران ویران ای قلم (سید اشرف الدین گیلانی)
بدیع معنوی: مجاز: قلم مجاز از نویسنده است / تهران: مجاز از ایران / مراعات نظیر: شرع، قرآن، ایمان؛ برق، نور / تلمیح به آیه «ن وَ القلمِ و ما یَسطُرون» / تضاد: مشکلات، آسان