دوره بازگشت و بیداری
چنان که خواندیم، سبک بازگشت تغییر و تحول چندانی در شیوهها و ویژگیهای سخن به وجود نیاورد. بلکه بازگشتی به دورههای خراسانی وعراقی بود. از آنجا که ویژگیهای این دو سبک در پایههای دهم و یازدهم بیان شده است در اینجا به بررسی سبک دوره بیداری میپردازیم.
□ سبکهای ادبی: سبک خراسانی(بینابین: آذربایجانی)- سبک عراقی(مکتب وقوع)- سبک هندی- دوره بازگشت ادبی- دوره بیداری
الف) سبک شعر
■ سطح زبانی
سادگی و روانی از بارزترین شاخصههای زبان شعر عصر بیداری است. شعر این دوره به دلیل موقعیت اجتماعی و انقلابی، برای عامه مردم قابل فهم است. توجه به مردم و استفاده از شعر برای آگاه سازی آنان در این دوره، سبب شده بود که شاعران شعر را متناسب با زبان و فهم مردم عادی، محاورهای بیان کنند. شعر در این دوره عمومیت یافت و به عنوان زبان برنده نهضت در اختیار روزنامهها قرار گرفت. گروهی مانند ملک الشعرا بهار و ادیب الممالک فراهانی با آگاهی از سنتهای ادبی به زبان پرصلابت گذشته وفادار ماندند و گروهی دیگر به زبان ساده و صمیمی کوچه و بازار روی آوردند و از واژهها و اصطلاحات موسیقی عامیانه و حتی واژههای فرنگی بهره بردند؛ سید اشرف الدین گیلانی و عارف قزوینی از این دسته اند.
● در کدام گزینه به بارزترین شاخصه شعر عصر بیداری اشاره شده است؟
الف) پذیرش زبان بیگانه ب) سادگی و روانی ج) پیچیدگی و ابهام د) صلابت و استواری
● از بارزترین شاخصههای زبان شعر عصر بیداری ( سادگی، پیچیدگی ) است. (نهایی، شهریور ۹۹)
● شاعری که با استفاده از واژه ها و اصطلاحات موسیقی عامیانه شعرمی سرود (ادیب الممالک فراهانی، عارف قزوینی) بود. (نهایی، شهریور ۹۹)
در شعر برخی از شاعران این دوره توجه به واژگان کهن مشاهده میشود. کاربرد واژههایی مثل بادافره، خلیدن، گلخن و… از این دست هستند.
● بادافره: کیفر / خلیدن: مجروح شد / گلخَن: تون حمام
● در سبک شعری کدام دوره برخی از شاعران به کاربرد واژگان کهن مثل: بادافره، خلیدن، گلخن و … توجه داشتند؟ (نهایی، دی ۹۷(
الف) دوره بیداری ب) دوره بازگشت ادبی ج) دوره انقلاب اسلامی د) دوره معاصر
● کاربرد کدام یک از کلمات زیر، بیانگر توجه به«واژگان کهن» در سطح زبانی شعر عصر بیداری است؟ (نهایی، دی ۱۴۰۰(
الف) وصال ب) گلخن ج) رنگین د) آزادی
دایره واژگانی شعر علاوه بر آنچه در گذشته بود، با توجه به ارتباط با اروپا و ظهور علوم و فنون جدید، گسترش یافت و بسیاری از واژههای نو و فرنگی از جمله واژهها و اصطلاحات انگلیسی، روسی، فرانسوی و ترکی وارد شعر شد.
یکی دیگر از ویژگیهای زبانی، کم توجهی کاربرد جملهها و ترکیبهای زبانی در شعر دوره بیداری است که عوامل زیر در آن نقش داشته اند:
۱- اغلب شاعران صرفا به محتوا گرایش داشتند؛
۲- برخی شاعران تسلط کافی به ادبیات کهن نداشتند؛
۳- شاعران برای آگاه سازی مردم و انتشار آثار در روزنامهها ناگزیر بودند به شتاب شعر بسرایند.
● چه عواملی باعث کم توجهی کاربرد جملهها و ترکیبهای زبانی در شعر دوره بیداری است؟ – ۱) اغلب شاعران صرفا به محتوا گرایش داشتند؛ ۲( برخی شاعران تسلط کافی برای ادبیات کهن نداشتند؛ ۳) شاعران برای آگاه سازی مردم و انتشار آثار در روزنامهها ناگزیر بودند به شتاب شعر بسرایند.
■ سطح ادبی
قالبهای شعری در عصر بیداری کم و بیش مانند گذشته ادامه یافت و تغییر چندانی نداشت. توجه به قالبهای قصیده و مثنوی در شعر ملک الشعرا بهار و ادیب الممالک فراهانی بیشتر است؛ امّا دیگر شاعران این دوره که به زبان مردم کوچه و بازار شعر میگفتند، به قالبهایی مثل مُستزاد و چهارپاره و نیز سرودن ترانه و تصنیف رغبت بیشتری داشتند. این گرایش به قالبهای کم کاربرد یا نوین به تدریج زمینه را برای ظهور شعر نو فراهم کرد.
□ گرایش به قالبهای کم کاربرد مانند: مستزاد و چهارپاره زمینه را برای ظهور …… فراهم کرد. – شعر نو (نهایی، خرداد ۹۹(
□ در شعر « ادیب الممالک فراهانی» و «ملک الشعرای بهار» توجه به چه قالبهایی بیشتر بوده است؟ (نهایی، دی۹۸(
الف) قصیده و مثنوی ب) مستزاد و چهار پاره ج) قصیده و غزل د) مثنوی و غزل
پاسخ: گزینه «الف»
● مستزاد: شعری است که در پایان هر مصراع واژه یا واژگانی افزوده شده است. این واژگان افزوده شده معنی مصراع را کامل میکنند. این فزودهها همه وزنی یکسان دارند و با مصراع قبل از خود نیز هم وزن اند. با افزودن واژه یا واژههایی به پایان مصراعهای قطعه رباعی و غزل میتوان مستزاد سرود.
● چهارپاره: شعری است شامل چند دو بیتی با قافیههای مختلف که از نظر معنی با هم ارتباط دارند. در چهارپارهها معمولا مصراعهای زوج هم قافیه اند.
● ترانه: ترانه در قدیم مترادف رباعی بوده و به جای دوبیتی نیز به کار رفته است، امّا امروزه قالبی مشخص است. امروزه هر کلامی را که با موسیقی تلفیق شده باشد اعم از اینکه در وزن رباعی باشد یا نه، ترانه مینامیم.
● تصنیف: تصنیف در لغت به معنی دستهدسته کردن؛ امّا در اصطلاح به شعری اطلاق میشود که همراه با موسیقی خوانده میشود و گاه وزن عروضی دارد و کم و بیش قافیه نیز در آن به کار رفته است.
شاعرانی که بیشتر به زبان مردم عادی شعر میگفتند، به آرایههای بیانی و بدیعی و سنتهای ادبی کمتر پایبند بودند و شعر را وسیلهای برای بیان مقاصد خود میدانستند.
شاعران دوره بیداری تخیّلات سُرایندگان پیشین را در نظر داشتند و گاه با تأثیرپذیری از اوضاع اجتماع نوآوریهایی در عرصه تخیّل پدید آوردند. نمونه این تخیلات را در پارهای از اشعار میرزاده عشقی میتوان دید.
از نظر موسیقی و عروض نیز گروه سنت گرا بسیار پایبند به سنتهای ادبی بودند؛ امّا گروهی که مطابق زبان کوچه و بازار شعر میسرودند، پایبندی و التزام کمتری به آن داشتند.
□ نمونه ای از تخیلات سرایندگان پیشین را در اشعار کدام شاعر دوره مشروطه میتوان یافت؟ – میرزاده عشقی (نهایی، خرداد ۹۸)
■ سطح فکری
شعر مشروطه همراه با تغییرات زمانه از نظر درون مایه نیز تحول چشمگیری داشت و به موازات حضور مردم در سیاست و اجتماع، مضامین و اندیشههای تازه به شعر وارد شد. نگرش شاعران و نویسندگان نسبت به جهان بیرون تغییر یافت و از کلی نگری و ذهنیت گرایی به جزئی نگری و عینیت گرایی تغییر کرد. مضامین کلی و ذهنی، مسائل اخلاقی، عارفانه سرایی و غزل گویی که با ساخت فرهنگ و جامعه گذشته ما هماهنگ بود، تا حد زیادی کارایی خود را از دست داد و مضامین سیاسی، اجتماعی و وطنی رونق یافت. شاخص ترین درون مایههای شعر عصر بیداری عبارت اند از:
● نگرش شاعران و نویسندگان مشروطه نسبت به جهان بیرون تغییر یافت و از ……. به ……….. تغییر کرد. ـ کلی نگری و ذهنیت گرایی/ جزئی نگری و عینیت گرایی
● در شعر مشروطه مضامین کلی و ذهنی، مسائل اخلاقی، ……….. تا حد زیادی کارایی خود را از دست داد و مضامین ……….. رونق یافت. ـ عارفانه سرایی / سیاسی، اجتماعی و وطنی
● شاخص ترین درون مایههای شعر عصر بیداری چیست؟ – آزادی / وطن/ قانون ….
آزادی: مفهوم آزادی در شعر این دوره، مترادف با مفهوم دموکراسی غربی است و مبین این معناست که مردم علاوه بر اینکه حقوق و آزادیهای فردی دارند، در جامعه و سرنوشت سیاسی و اقتصادی خود نیز دارای حق و اختیار هستند.
● مفهوم آزادی در گذشته و این دوره چیست؟ – در گذشته: زندانی یا اسیر نبودن، غیر برده / این دوره: حق به کار بستن اندیشه و خواستهها بر پایه ارادۀ خود.
وطن: وطن به عنوان سرزمینی که مردمی با مشترکات قومی، فرهنگی و زبانی در آن زندگی میکنند، در این دوره وارد شعر و ادبیات فارسی شد و بسیار مورد توجّه بزرگانی مانند ملک الشعرا بهار، علامه دهخدا و ادیب الممالک فراهانی قرار گرفت.
● مفهوم وطن در این دوره چیست؟ – در گذشته: زادبوم، جایی که در آنجا زاده شده است / این دوره: سرزمینی که مردمی با مشترکات قومی، فرهنگی و زبانی در آن زندگی میکنند
قانون: بر پایه مشاهداتی که اروپارفتگان و روشن فکران از ملل متمدن و قانونمند داشتند، مضمون قانون و قانون مداری در سخن شاعران و نویسندگان راه یافت و بنیادی ترین تفکر و خواست مشروطه خواهان گردید.
● بنیادی ترین تفکر و خواست مشروطه خواهان چه بود؟ (نهایی، خرداد ۹۸)
الف) توجه به مردم ب) تعلیم و تربیت جدید ج) آزادی د)قانون
پاسخ: گزینه «د»
تعلیم و تربیت جدید: با ظهور مطبوعات و گسترش آن در جامعه، آگاهی همگانی افزایش یافت و لزوم تعلیم و تربیت عمومی با نگاه جدید آن، مورد توجه مردم قرار گرفت. شاعران نیز به این موضوع توجه کامل داشتند.
توجه به مردم: از بارزترین ویژگیهای ادبیات دوره بیداری توجه به مردم است. شاعران در این دوره به انعکاس خواستها و علایق توده مردم پرداختند. نیازها و کاستیهای محرومان جامعه را موضوع سخن خود قرار دادند و به دفاع از کارگران و ضعیفان توجه داشتند. ابوالقاسم لاهوتی و فرخی یزدی از شاخص ترین شاعران این حوزه اند. همچنین جایگاه زنان در اجتماع نیز مورد توجه شاعران عصر بیداری قرار گرفت.
● از شاخص ترین شاعران حوزه «کارگری» دو تن را نام ببرید؟ – ابوالقاسم لاهوتی و فرخی یزدی
● با توجه به ویژگی سبک شناسی، کدام بیت را می توان منطبق بر سبک بیداری دانست؟
الف) ای دل بسی رموز و اشارت در ره است / قانون عقل گیر و برو بر ره نجات
ب) ترسم که خانه ات شود ای محتشم خراب / از سیل اشک دیده گریان کارگر
دانشها و فنون نوین: ضرورتهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، موجب توجه به دانشها و فنون جدید شد و در کنار دیگر روشن فکران، شاعران هم به این موضوع پرداختند و مضامین و اصطلاحات و واژگان مربوط به آن، در سخنشان فراوان به چشم میخورد.
● کدام گزینه از شاخص ترین درون مایههای شعر عصر بیداری نیست؟
آزادی □ توجه به مردم □ تعلیم و تربیت سنّتی ■ دانشها و فنون نوین □
این ویژگیها را در شعر زیر میتوان یافت:
آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی، / دست خود ز جان شستم از برای آزادی
تا مگر به دست آرم دامن وصالش را / میدوم به پای سر در قفای آزادی
در محیط طوفان زا ماهرانه در جنگ است / ناخدای استبداد با خدای آزادی
دامن محبّت را گر کنی ز خون رنگین / میتوان تو را گفتن پیشوای آزادی
فرخی ز جان و دل میکند در این محفل / دل نثار استقلال جان فدای آزادی (فرخی یزدی)
قلمرو زبانی: قفا: پشت / محیط: اقیانوس؛ واژه کهن / سادگی و روانی / عامه فهم بودن شعر / قلمرو ادبی: قالب: غزل اجتماعی / پایبندی به سنتهای ادبی کهن / شاعر سنت گراست تا نوگرا / وزن عروضی و قافیه شعر دقیق و درست است / استعاره و تشبیههای مرده و تخیلات سنتی در آن دیده میشود؛ مانند: دامن وصال را به دست آوردن؛ به پای سر دویدن؛ … / شاعر شعر را وسیله بیان مقصود خود میداند / دامن وصال: اضافه استعاری / محیط طوفان زا: استعاره از جامعه آشفته و نابسان زمان سخنور است / ناخدای استبداد: اضافه تشبیهی / خدای آزادی: اضافه تشبیهی / ناخدا و خدا: تضادگونه / استبداد، آزادی: تضاد / شعر دارای ردیف است/ قالب شعر غزل اجتماعی است / مراعات نظیر در بیشتر بیت ها دیده می شود / قلمرو فکری: جزئی نگری و عینیت گرایی در شعر دیده میشود / شعر عرفانی نیست و بیشتر اجتماعی – سیاسی است / درباره آزادی و ستیز با استبداد و جویای استقلال میهن است /
□ ویژگیهای کلی سروده زیر از شاعر دوره بیداری «ملک الشعرای بهار» را بنویسید.
من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید / قفسم برده به باغی و دلم شاد کنید
یاد از این مرغ گرفتار کنید ای مرغان / چون تماشای گل و لاله و شمشاد کنید
جور و بیداد کند عمر جوانان کوتاه / ای بزرگان وطن بهر خدا داد کنید
گر شد از جور شما خانه موری ویران / خانه خویش محال است که آباد کنید
کنج ویرانه زندان شد اگر سهم بهار / شکر آزادی و آن گنج خداداد کنید
پاسخ: ۱- زبان شعری بهار حماسی و سبک شعرش خراسانی است . ۲- بهار شناخت و توانمندی خود را در خدمت آزادی و وطنخواهی درآورد. ۳- برای ارتباط با مردم مفاهیم سیاسی را با زبان ساده و صمیمی بیان میکند. ۴ – مظاهر استبداد و استعمار را نقد میکند و برای دیدگاه خود زبان ادبی برمیگزیند. ۵ – واقعیات جامعه آن روز را در اختیار مردم قرار میدهد. (آزمون نهایی/ شهریور ۹۸)
***
