به جمله‌های زیر توجّه کنید.
الف) خطوط دفاعی دشمن یکسره فروریخت. (جمله ساده)
ب) آنها تاریخ آینده بشریت را می‌سازند و آینده بشریت، آینده الهی است.
پ) اینها دریادلان صف شکنی هستند که دل شیطان را از رُعب و وحشت می‌لرزانند. (جمله مرکب)
به جمله «الف» که یک فعل دارد «ساده» می‌گویند.
در نمونه دوم، دو جمله به کمک حرف پیوند «و» در کنار هم قرار گرفته اند؛ مهمترین و پرکاربردترین پیوند هم پایه ساز در زبان فارسی است؛ بدین معنا که اگر میان دو جمله بیاید، آنها را در یک ویژگی هم پایه می‌سازد؛ مثل کارکرد آن در نمونه «ب» همان طور که می‌بینید «و» دو جمله ساده را به هم پیوند داده و آنها را از نظر مستقل بودن هم پایه قرار داده است.
پیوندهای هم پایه ساز عبارت اند از: «و، امّا، ولی، یا»
جمله «پ» شامل دو جمله است که از نظر معنایی به یکدیگر وابسته اند؛ به طوری که یکی از جمله‌ها بدون دیگری ناقص است؛ به همین دلیل جمله «پ» را جمله مرکب می‌نامیم.
حرف «که» پیوند وابسته ساز است و جمله دوم را به جمله وابسته تبدیل کرده است.
جمله مرکّب، معمولاً از یک جمله پایه (هسته) و یک یا چند جمله پیرو (وابسته) تشکیل می‌شود. بخشی که پیوند وابسته ساز ندارد «پایه» است.
پیوندهای وابسته ساز عبارت اند از: «که، تا، چون، اگر، زیرا، به طوری که، هنگامی که و …»
انواع «که»
۱- حرف پیوند الف) پیوندگر: آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند / آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند
ب) به معنای «زیراکه»: زبان درکش ای مرد بسیار دان / که فردا قلم نیست بر بی زبان
پ) به معنای «اگر»: چه کند بنده که گردن ننهد فرمان را / چه کند گوی که عاجز نشود چوگان را
ت) کوتاه شده «امید است که»: عمر بگذشت به بی حاصلی و بالهوسی / پسرم جام می‌ام ده که به پیری برسی
۲- حرف اضافه به معنای «از»: جُوی مشک، بهتر که یک توده گِل.
۳- ضمیر پرسشی به معنای چه کسی؟: که گفتت برو دست رستم ببند؟ / نبندد مرا دست چرخ بلند
۴- ضمیر مبهم در معنای کسی که: هر که آمد عمارتی نو ساخت / رفت و منزل به دیگری پرداخت
گوشزد: «که» در بسیاری از جمله ها سترده می شود. مانند:
دیدم دل خاص و عام بردی / من نیز دلاوری نمودم
در بیت بالا «که» سترده شده است؛ پس جمله بالا در بنیاد اینگونه بوده است: دیدم که دل خاص و عام بردی …
انواع واو در فارسی (حرف پیوند همپایه ساز)
انواع چون در فارسی (حرف پیوند وابسته ساز)
