التحلیل الصرفی
منظور از تحلیل صرفی بررسی ویژگی‌های فردی کلمه، جدای از نقشی است که در عبارت می‌پذیرد . برای این منظور نخست باید نوع کلمه )اسم ، فعل و حرف( شناسایی را کنید .
اسم
کلمه ای است که معنی مستقلی دارد؛ ولی زمان ندارد، مانند :طالب، رجل، انت، هذا، الّذین ، ذهاب
فعل
کلمه ای است که معنی مستقل و زمان معین )گذشت ، حال ، آینده) دارد، مانند : کَتَبَ ، کاتَبَ، اُکتبْ ، کاتِبْ.
حرف
کلمه ای است که معنی مستقلی ندارد، مانند : الـ ، فی ، مِن ، الی، اِنَّ ، لم ، لا ، و ، یا ، الاّ…
برای تحلیل صرفی اسم موارد زیر به ترتیب نوشته می‌شود.
۱- تعداد اسم (مفرد ، مثنی، جمع)
مفرد: اسمی است که بر یک شخص یا یک چیز دلالت می‌کند و علامت خاصی ندارد؛ مانند: کتاب، معلم، طالبه….
مثنی: اسمی است که بر دو شخص یا دو چیز دلالت می‌کند و علامت آن« ﹷ ین» و«ان» است، مانند: معلمانِ و معلمینِ.
جمع: اسمی است که بر بیش از دو شخص یا دو چیز دلالت می‌کند و اقسامی دارد:
الف) جمع مذکر سالم ← « ﹻ ینَ »« ونَ « مانند: معلمون
ب) جمع مؤنث سالم ← » ات» مانند : معلمات
ج) جمع مکسّر: این جمع علامت خاصی ندارد و با تغییر شکل مفرد آن به دست می‌آید، مانند: مدارِس، أقلام
۲- جنس (مذکر، مؤنث)
اسم مذکر علامت خاصی ندارد؛ ولی اسم مؤنث معمولاً علامت دارد.
علامت تأنیث:
■ تاء گرد: ﺓ – ﺔ؛ سعیدﺓ، تلمیذﺓ، فاطمه.
■ الف مقصوره: «ی، ا» اگر بعد از سه حرف باشد؛ جزء ریشه کلمه نباشد: کبری،عظمی، دنیا و … (فتی و مانند آن مؤنث نیست.)
■ الف ممدوده: اء: اگر بعد از سه حرف باشد؛ جزء ریشه کلمه نباشد: زهراء، صحراء. («ماء» و «دواء» مؤنث نیستند (
بعضی از اسمهای مؤنث نشانه ندارند که به آنها مؤنث معنوی می‌گویند. مانند:
□ أُمّ ، بِنت، أُخت، مریم، زینب …..
□ بعض از اعضای زوج بدن: یَد، رِجل (پا(، عَین، أُذُن
□ اسامی شیرها و کشورها: ایران، اصفهان ….
□ بعضی از اسمها، مانند: نَفس، ارض، شمس، نار، حرب، دار، ریح …
الف) مذکر حقیقی: به انسان یا حیوان نر اشاره دارد؛ مانند: اسد (شیر نر)، رَجُل (مَرد)
ب) مذکر مجازی: انسان یا حیوان نر نیست؛ اما قواعد مذکر در مورد آن اجرا می‌شود؛ مانند: قلم، کتاب …
ج) مؤنث حقیقی: انسان یا حیوان ماده را نشان می‌دهد؛ مانند: زینب، فاطمﺔ، بقرﺓ.
د) مؤنث مجازی: انسان یا حیوان ماده نیست؛ ولی مانند اسم مؤنث با آن برخورد می‌کنیم؛ مانند: مدرسه، مزرعه.
مؤنث لفظی: معاویه، …
گوشزد: جمع‌های غیرعاقل (غیر انسان) مفرد مؤنث به شمار می‌روند.
◙ أیّام الدراسه من الأیّام الجمیله. ← الایّام مذکر جمع تکسیر مفرده «یوم»
گوشزد: برای مشخص کردن مذکر و مؤنث اسمهای جمع و همچنین جامد و مشتق بودن آنها به شکل مفردشان توجه می کنید؛ مثال: وَرَثه جمع وارث مذکر و اسم فاعل است.
۳- جامد و مشتق
اسم جامد از فعل ساخته نشده است. تمام مصدر‌ها جامد اند.
اسم مشتق از فعل گرفته می‌شود.
مشتقات عبارت اند از:
■ اسم فاعل از فعل ثلاثی مجرد بر وزن فَاعِل: کاتِب، ناصر.
■ اسم مفعول از فعل ثلاثی مجرد بر وزن مفعول: مَکتوب، مَنصور، مَشاهیر.
اسم فاعل و مفعول از فعل ثلاثی مزید به روش زیر ساخته می‌شود .
از صیغه اوّل مضارع فعل های مزید ساخته می‌شود. حرف مضارع را حذف و به جای آن حرف«مُـ» اضافه می‌کنیم. اگر یک حرف به آخر مانده را کسره –ِ بدهیم، اسم فاعل ساخته می‌شود و اگر فتحه «ـَ » بدهیم، اسم مفعول ساخته می‌شود :
مُرسِل، مُعلِّم، مُجاهِد، مُنفجِر و … اسم فاعل اند ./ مُرسَل، مُستضعَف، مُقدَّم و … اسم مفعول اند.
■ اسم زمان و اسم مکان: (مَفعَل، مَفعِل، مَفعَله)؛ مانند: مَغرِب، مَنزِل، مَسجِد، مَعبَد، مَطلَع، مدرَسَه، مَشاهد.
■ اسم مبالغه دلالت بر زیادی صفت می‌کند، مانند: غفّار، عَلّام، علّامَه، أمّاره.
فعّال: وهّاب، غفّار / فعّاله: علّامه، أمّارﺓ / فَعول: صَبور
■ اسم تفضیل (بر برتری صفت دلالت می‌کند (مذکر بر وزن أَفعَل: أَکبَر، أَحسَن، أَعظَم، آخَر / مؤنث، بر وزن فُعلی: کُبری، حُسنی، عُظمی، عُمیا، دُنیا، أُخری.
۴- معرب و مبنی
اسم معرب: اسمی است که اعراب (علامت حرف آخر) آن با توجه به تغییر نقش آن در عبارت تغییر می‌کند.
اسم مبنی: اسمی است که علامت حرف آخر آن با توجه به تغییر نقش آن در عبارت تغییر نمی کند.
اسمهای مبنی عبارتند از:
■ ضمیر: هو ، هی ، أنتَ ، نحنُ ، ها ، هما ، کَ.
ضمایر متّصل: فاعلی (مرفوعی) به فعل ماضی ا . و. نَ . تَ . تُما . تُم . تِ . تُنَّ . تُ . نا
به فعل مضارع و امر : ا . و . ی . ن
منصوبی – مجروری: هُ (ـه)، ها، هُما، هُم، هُنَّ / کَ، کِ، کُما، کُم، کُنَّ، ﻯ، نا
ضمایر منفصل: مرفوعی (جانشین مبتدا) هُوَ، هُما، هُم هِیَ، هُما، هُنَّ انتَ، انتُما، انتُم انتِ، انتُما، انتُنَّ، انا، نَحنُ
منصوبی (جانشین مفعول )
إیّاه . إیّاها . إیّاهما . إیّاهم . إیّاهُنَّ إیّاکَ . إیّاکِ . إیّاکما . إیّاکم . إیّاکنَّ إیّایَ . إیّانا
یرای آشنایی بیشتر با ضمیر در عربی به این تاربرگ بروید.
■ اسم اشاره :
به نزدیک: هذا،هذه، هذانِ، هذینِ، هاتانِ، هاتینِ، هولاء
به دور: ذلک، تلک، اولئک
■ اسم موصول: مَن ، ما، الّذی ، الّذین…
مشترک/عام: مَن (کسی که . کسانی که ) ما ( چیزی که ، چیزهایی که )
خاص: الّذی، الّتی، اللّذانِ، اللّذینِ، اللّتانِ، اللّتینِ، الّذینَ، الّلاتی.
■ اسم استفهام (پرسشی) مَن ، ما ، کیفَ ، أینَ ، متی…
گوشزد: مثنای اسمهای اشاره و موصول معرب هستند. هذان ، هذین ،هاتان ،هاتین ، الّلذانِ ، األّلذینِ.
۵- معرفه و نکره
◙ اسم علم (خاص): علی، محمد، بهرام ◙ ضمیر: هو، انت، ایاک، هما
◙ اسم اشاره: هذا، اولئک ◙ اسم موصول: الذی، التی،
◙ اسم دارای «الـ»: الکتاب ◙ معرّف بالاضافه: کتاب علی
گوشزد: مضاف هنگامی معرفه می‌شود که مضاف الیه آن معرفه باشد.
چکیده: معارف شش بُود ، مضمر ، إضافه / علم ، ذواللام ، موصول و اشاره
