اختیار زبانی، قابلیت‌ها و تسهیلاتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می‌سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بی آنکه موجب تغییر در وزن شود امّا اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی‌شمارد. این اختیار را که به وزن و آهنگ شعر مربوط می‌شود «اختیار وزنی» می‌نامند.
● اختیار وزنی چیست؟ – اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی‌شمارد.
اختیارات وزنی
۱- بلند بودن هجای پایان مصراع: هجای پایانی مصراع‌ها (چه کوتاه باشد، چه کشیده) همواره بلند به حساب می‌آید و با علامت (-) نشان داده می‌شود:
سرو را مانی ولیکن سرو را رفتار نه / ماه را مانی ولیکن ماه را گفتار نیست (سعدی) «نهایی، دی ۱۴۰۰» «نهایی، شهریور ۹۹»
| پایه‌های آوایی | سَر و را ما | نی وَ لی کَن | سَر و را رَف | تا ر نَ |
| نشانه‌های هجایی | – – U – | – – U – | – – U – | – |
| پایه‌های آوایی | ما ه را ما | نی وَ لی کَن | ما ه را گُف | تا ر نیست |
| نشانه‌های هجایی | – – U – | – – U – | – – U – | |
| وزن | فاعِلاتُن | فاعِلاتُن | فاعِلاتُن | فاعلن |
آخرین هجا در مصراع اوّل کوتاه و در پایان مصراع دوم، هجای کشیده است؛ امّا شاعر آنها را بلند به حساب آورده است، بدون آنکه خللی در وزن ایجاد شود. بنابراین در پایان مصراع، هجای کشیده و کوتاه و بلند تفاوتی ندارند؛ زیرا هر چه باشد، هجای بلند محسوب می‌شود.
۲- آوردن فاعِلاتُن به جای فَعِلاتُن: شاعر می‌تواند فقط در رکن اوّل مصراع به جای فَعِلاتُن (–UU)، فاعِلاتُن (–U-) بیاورد. البتّه عکس آن درست نیست؛ یعنی نمی‌توان به جای فاعِلاتُن از فَعِلاتُن استفاده کرد:
یاد باد آن که ز ما وقت سفر یاد نکرد / به وداعی دل غمدیده ما شاد نکرد (حافظ) «نهایی، خارج کشور دی۹۷» «نهایی، خرداد ۱۴۰۰» «نهایی، دی ۹۹»«نهایی، شهریور ۹۹»
| پایه‌های آوایی | یا د با دان | کِ زِ ما وَق | تِ سَ فَر یا | د نَ کَرد |
| نشانه‌های هجایی | – – U – | – – U U | – – U U | – U U |
| پایه‌های آوایی | بِ وِ دا عی | دِ لِ غَم دی | دِ یِ ما شا | د نَ کرد |
| نشانه‌های هجایی | – – U U | – – U U | – – U U | – U U |
| وزن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فعلن |
۱- در سال گذشته آموختیم که این قاعده در هجای پایان نیم مصراع اوزان همسان دولختی نیز اعمال می‌شود.
۳- ابدال: شاعر می‌تواند در میان مصراع به جای دو هجای کوتاه کنار هم، یک هجای بلند بیاورد؛ یعنی بیاورد؛ امّا عکس آن صادق نیست.
یعنی به جای (-UU) فَعِلن می‌تواند فَعْ لنُ(–) بیاورد؛
چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست / سخن شناس نه ای جان من خطا اینجاست (حافظ) «نهایی، خرداد ۱۴۰۰»«نهایی، شهریور ۹۹»
| پایه‌های آوایی | چُ بِش نَ وی | سُ خَ نِ اَه | لِ دِل مَ گو | کِ خَ طاست |
| نشانه‌های هجایی | – U – U | – – U U | – U – U | -U U |
| پایه‌های آوایی | سُ خَن شِ نا | س نِ اِی جا | نِ مَن خَ طا | این جاست |
| نشانه‌های هجایی | – U – U | – – U U | – U – U | – (UU)- |
| وزن | مَفاعِلُن | فَعِلاتُن | مَفاعِلُن | فَعِلُن |
همان گونه که دیدیم، شمارِ هجاهای مصراع نخست، ۱۵ هجا است و مصراع دوم ۱۴ هجا دارد. شاعر در رکن پایانی مصراع دوم، یک هجای بلند را معادل دو هجای کوتاه رکن پایانی مصراع اوّل قرار داده است. باید توجه داشت اصل دو هجای کوتاه است. به بیان دیگر برای نام گذاری وزن بیت، دو هجای کوتاه، معیار تعیین وزن شعر خواهد بود.
● در کدام رکن از بیت «چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست / سخن شناس نهای جان من خطا اینجاست» اختیار شاعری «ابدال» به کار رفته است؟ «نهایی، خرداد ۱۴۰۰»
توجه:
این اختیار شاعری در دو هجای ماقبل آخر بسیار رایج است و حتی در تمام مصراع‌های یک شعر ممکن است استفاده شود. لازم است بدانیم در ارکانی مانند، مُفتَعِلُن (-UU-)، فعلاتن (- -UU) و مستفعلُ (UU – -) کاربرد آن کم است، یعنی شاعر می‌تواند بنابه ضرورت به جای هریک از اینها مفَعولُن بیاورد؛ امّا معیار تعیین وزن شعر دو هجای کوتاه است. (مَفعولُ مَفاعِلُن فَعولُن)
| پایه‌های آوایی | می کو ش بِ | هَر وَ رَق کِ | خا نی |
| نشانه‌های هجایی | U U – – | U – U – | – – |
| پایه‌های آوایی | کان دا نِش | را تَ ما م | دا نی |
| نشانه‌های هجایی | (U U) – – – | U – U – | – – |
| وزن | مُستَفعِلُ | فاعِلاتُ | فَع لُن |
۴- قلب: شاعر می‌تواند بنا به ضرورت وزن، یک هجای بلند و یک هجای کوتاه کنار هم را جا به جا کند و به جای یک هجای کوتاه و یک هجای بلند (-U)، یک هجای بلند و یک هجای کوتاه (U-) بیاورد یا برعکس:
کیسه هنوز فربه است، با تو از آن قوی دلم / چاره چه خاقانی اگر، کیسه رسد به لاغری (خاقانی) «نهایی، خرداد ۱۴۰۱»«نهایی، شهریور۱۴۰۰»
خط عروضی: کیسِ هَنوز فَربِهَست، با تُ اَزان قَوی دِلَم / چارِ چِ خاقانی یَگَر، کیسِ رَسَد بِ لاغَری
بازگردانی: من هنوز توانگرم برای همین مطمئنم که یارم من را رها نخواهد کرد؛ امّا اگر تهیدست شوم چه کنم که دیگر یار به من توجه نخواهد داشت.
| پایه‌های آوایی | کی سِ هـَ نو | ز فَر بِ هَست | با تُ ا زان | قَ وی دِ لَم |
| نشانه‌های هجایی | – U U- | U – U – | – U U- | – U – U |
| پایه‌های آوایی | چا رِ چِ خا | قا نِ یَ گر | کی سِ رَ سَد | بِ لا غَ ری |
| نشانه‌های هجایی | – U U- | – U U- | – U U- | – U – U |
| وزن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن |
در رکن دوم مصراع دوم به جای مَفاعِلُن (-U-U)، مُفتَعِلُن (-UU-) آمده است. کاربرد این قابلیت وزنی، بسیار کم است و تنها در (-UU-) مُفتَعِلُن و (-U-U) مَفاعِلُن رخ می‌دهد.
برای آشنایی بیشتر با یافتن وزن شعر فارسی اینجا را کلیک کنید.
