آموزه پنجم: سفرنامه

«… ما در نظر داشتیم به وسیله فیلم برداری و عکّاسی خود، مردم مسلمان سایر نقاط جهان را به شریعت اسلام و سازمان‌های آن علاقه مندتر سازیم و به این وسیله آرزوی کسانی را که سال‌هاست حسرت دیدار خان. خدا را دارند، امّا استطاعت مالی برای سفر به مکّه را ندارند، برآوریم. خار مغیلان پاهای ما را چندان مجروح نکرد، امّا در راه مکّه پانزده بار لاستیک اتومبیلمان پنچر شد که به زحمت آن را به راه انداختیم. کم کم داخل کوچه‌های تنگ مکّه شدیم. بالکن های چوبی و منبّت کاری شده، از هر طرف روی سرمان آویخته بودند و ما احساس می‌کردیم هر لحظه ممکن است آن بالکن‌ها روی سرمان خراب شوند!

وقتی از دروازه عظیم ابن سعود گذشتیم، خود را در برابر کعبه یافتیم. کعبه ساختمان مکعب شکل عظیمی‌است که در زیر مخمل سیاه رنگی پوشیده شده است و قسمت اصلی آن، یعنی حجرالأسود در گوشه کعبه نصب گردیده است.

در برابر کعبه، همیشه مردم بسیاری در حال طواف دیده می‌شوند. آن روز هم در محلی که برای نماز تعیین شده است، عدّه زیادی نشسته و به فکر فرو رفته بودند.»

سفرنامه برادران امیدوار

نمونه‌ای که خواندید، ماجرای سفر طولانی و پرمخاطره دو ایرانی به دور دنیاست که سال‌ها پیش با موتورسیکلت و اتومبیل انجام داده اند.

گاهی نویسنده شرح سفر را با زبان ادبی می‌نویسد و گاه کاملاً مستندنگاری می‌کند. وقتی کاربرد سفرنامه، از ثبت خاطرات شخصی فراتر می‌رود و با این هدف تولید می‌شود که دیگران هم از آن بهره ببرند، مخاطبان بیشتری پیدا می‌کند و در آن صورت نویسنده تنها به سلیقه و علاقه خود نمی‌اندیشد، بلکه نکاتی چون مستند بودن، دقیق نوشتن، صداقت، توجّهِ همه جانبه در انتقال تجربیاتِ سفر و اطّلا عرسانی دقیق، برایش اهمیت پیدا می‌کند.

امروزه برخی از افراد در طول سفر، لحظات خاصّ و جذّابی را که ارزش نوشتن دارند، ثبت می کنند و گاهی این لحظات را همراه عکس و فیلم ازطریق شبکه‌های مجازی در اختیار دیگران قرار می‌دهند. لحظه نگاری مانند یک رسانه عمل می‌کند و گاه به منزل.

یک ابزار ارتباطی، اطّلاع رسانی و حتّی آموزشی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. گاهی به نظر می‌رسد نویسنده دوربینی در دست دارد و تنها برخی از صحنه‌های خاص و جالب سفر یا آنچه را که از نگاه خواننده پنهان می‌ماند، ثبت می‌کند. بهتر است نویسنده حوادثی را بیان کند که خود، آنها را تجربه کرده است.

نمونه زیر، بخشی از لحظه نگاری‌های یکی از زائران کربلاست که به صورت روزانه در راه پیمایی اربعین نگارش یافته و در فضای مجازی منتشر شده است.

■ ستون ۲۸۵: به موکب امام رضا جان رسیدیم. عجب عظمتی دارد. اینجا هم امام رضا پناه ماست. اینجا انگار صحن رضوی است. بدون استثنا ایرانیان از موکب امام رضا روزی می خورند… .

■ ستون ۱۲۴۰: دیسک کمر امانم را بریده، تمام وجودم خسته و ناتوان است، به سرم زد یا بمانم یا با ماشین، بقیه راه را بروم. در همین حال یکی از جانبازها را دیدم که یک پا داشت و با عصا می آمد. تصمیمم عوض شد، هر طور شده تا کربلا با این وضع می روم… .

■ ستون ۱۳۵۲: صد ستون تا کربلا باقی مانده. پاها درد می کند و تاول زده است. حتّی آنهایی که از ابتدای سفر احساس قدرت و ورزشکار بودن داشتند، کم آورده اند… .

■ ستون ۱۴۵۲: اینجا کربلاست. گنبد علمدار امان را گرفته است. اشک زوّار همه مشک ها را سیراب می کند. چیزی برای گفتن ندارم، جز اینکه اینجا کربلاست؛ نیت کنید.

امروزه در بیشتر سفرنامه‌ها شرح کلِّ سفر بیان نمی شود. گاه حتّی ذکر صحنه‌هایی از همکاری و مهربانی یک دوست یا برشی از شادترین و یا غم انگیزترین صحنه سفر می تواند موضوع سفرنامه باشد.

نوشتن سفرنامه در کلاس، مطابق با مراحل نوشتن، به شرح زیر است:

مرحله اوّل: انتخاب موضوع

عنوان سفرهای به یاد ماندنی خود را می نویسیم؛ سپس یکی از عنوان‌ها را که اطّلاعات بیشتری از آن به خاطر داریم، انتخاب می کنیم؛ مانند:

■ اردوی یک هفته‌ای در اصفهان

■ سفر به روستاهای دیدنی

■ سفر خانوادگی به مشهد مقدّس

■ بازدید از مناطق جنگی

■ و …

برای نمونه، سفری را که با دانش آموزان به اصفهان رفته ایم، انتخاب می کنیم.

فعّالیت (۱)

چند موضوع از موضوعاتی که اطّلاعات و دلبستگی بیشتری نسبت به آن دارید، بنویسید:

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………

مرحله دوم: تجسّم و بارش فکری

درباره موضوعی که انتخاب کرده ایم، چند پرسش کلیدی مطرح می‌کنیم؛ مانند:

■ محلّ سفر؟ اصفهان

■ زمان سفر؟ بهمن ماه

■ مدّت سفر؟ یک هفته

در این مرحله، صحنه‌ای از رویدادها، حوادث و لحظات خاصّ سفر را به یاد می‌آوریم و ثبت می‌کنیم؛ مانند:

■ آواز خوانی سنّتی؛

■ عکس دسته جمعی در منارجنبان؛

■ رسیدن دانش آموز جامانده از قطار؛

■ بازدید از کوهِ صُفّه و جاماندن غذا در ماشین؛

■ گم شدن دانش آموز؛

■ کالسکه سواری؛

■ گنبد و پژواک صدا.

فعّالیت (۲)

یکی از موضوع‌های فعّالیت (۱) را انتخاب کنید. ابتدا زمان، مکان، علتّ و مدّت سفرتان را بنویسید؛ سپس صحنه‌هایی از آن سفر را در خاطراتتان جست و جو و تجسّم کنید و بنویسید.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………

مرحله سوم: سازماندهی و طرح اوّلیه

در این مرحله طرح اوّلی. نوشته شکل می‌گیرد که با بند مقدّمه آغاز می شود. در این بند نویسنده متناسب با فضای فکری و سبک و شیوه خود، به گونه‌ای متن را آغاز می‌کند که مخاطب را جذب کند. در ادامه، بندهای میانی شکل می‌گیرند. در سفرهای کوتاه می‌توان با توجّه به ترتیب زمانی رویدادهای جالب و لحظات خاصّ سفر، مطالب بندهای میانی را سازماندهی کرد؛ مانند: روز یکم، روز دوم یا یکشنبه ۲۰ بهمن، دوشنبه ۲۱ بهمن و …

در سفرنامه‌های طولانی، گاه مطالب بر اساس مکان (منطقه، شهر یا کشور) ارائه می‌شوند؛ مانند: سفرنامه ناصرخسرو یا مارکوپولو. همچنین می‌توان بر اساس نشانه‌هایی که در طول سفر قرار دارد، نوشته را تنظیم کرد؛ مانند: ستون ۲۵۰، ستون ۳۸۰٫

جدول زیر برای ثبت این وقایع به ما کمک می‌کند. در واقع بخش میانی نوشته ما به تعداد ردیف‌های این جدول، سه بند خواهد بود که با توجّه به ترتیب وقوع رویدادها تنظیم شده است:

در پایان نوشته، بند جمع بندی می‌آید که فرود تأثیرگذارِ نوشته است.

فعّالیت (۳)

طرح اوّلیه نوشته خود را تنظیم کنید و به پرسش‌های زیر پاسخ دهید.

الف) بخش میانی نوشته شما چند بند دارد؟

ب) در هر بند، می‌خواهید درباره چه موضوعی بنویسید؟

مرحله چهارم: پیش نویس

در این مرحله صحنه‌ها را در ذهن خود بازسازی می‌کنیم و یک بند درباره هریک می‌نویسیم.

۱٫ بند آغازین

زیبایی و شکوه آثار تاریخی اصفهان چنان بیننده را مفتون می‌سازد که حتّی برای شهروندی که سا لها در کنار این آثار بدیع زندگی کرده، نه تنها خسته کننده نیست؛ بلکه با هر بار مشاهده، راز و رَمزهای شگفت و تازه‌ای را آشکار می‌کند. همین امر سبب شده است هر ساله در تعطیلات نوروز، مردم سایر استان‌های ایران برای دیدن و استفاده از فضاهای تاریخی، فرهنگی و طبیعی به این شهر سفر کنند. بر همین اساس، پس از مشورت و همفکری، مقصد اردوی دانش آموزانِ مدرس. ما نیز «اصفهان» تعیین شد.

۲٫ بندهای میانی

■ روز اوّل- رسیدن دانش آموز جامانده از قطار:

قطار با سوت بلندی حرکت خود را آغاز کرد. همه خوشحال بودیم. بعد از تمام شدن امتحان فرصت خوبی برای تفریح و سفر بود. یکی از بچّه‌های پر سرو صدای کلاس که اتفّاقا قرار بود در کوپ. ما باشد، از سفر جا ماند. حسابی دلمان برایش سوخت امّا در ایستگاه قم که قطار ایستاد، سروکلهّ اش پیدا شد. بالاخره خودش را رساند.

■ روز دوم – بازدید از صُفّه:

از دم نماز صبح، سروصدا و بوی خوشی از آشپزخانه می‌آمد. آشپز قول داده بود برایمان بریانی درست کند. طبق برنامه سفر، اتوبوس‌ها ساعت ده صبح آمدند و به طرف کوه صفّه به راه افتادیم؛ پارکی کوهستانی که بخش‌هایی از آن، شکل پارک جنگلی دارد. یکی از معلمّ‌هایمان که اطّلاعات خوبی دربار. این مکان داشت، گفت: «شاه دژ از نقاط مشهور کوه صفّه است که به قلعه دیو هم معروف است و هسته مرکزی پارک کوهستانی صفّه است.» بالاخره راه پیمایی تمام شد و بساط ناهار به راه افتاد امّا دریغ و صد دریغ که ظرف‌های غذا جا مانده بود! ما که دلمان را برای خوردن بریانی صابون زده بودیم، آن روز را با نان تازه و آب‌های معدنی سر کردیم و کلی خندیدیم؛ جای همه خالی.

■ روز سوم – انعکاس صدا در مسجد امام:

روز سوم به مسجد امام رفتیم. یکی از ویژگی‌های این مسجد، گنبد آن است. این گنبد طوری ساخته شده که اگر زیر آن بایستیم و آرام صحبت کنیم، صدا انعکاس پیدا می‌کند. از صحبت‌های راهنما فهمیدیم که در گذشته به دلیل نبودن دستگاه‌های صوتی سخنرانان از این ویژگی استفاده می کرده اند. بچّه‌ها از تعجّب دهانشان باز مانده بود. یکی از بچّه‌ها به شوخی گفت: معلوم می‌شود سازندگان و معماران این گنبد خیلی به بخش پژواک علاقه داشتند و اگر الآن زنده بودند، در فیزیک و ریاضی نمره عالی می‌گرفتند.

۳٫ بند پایانی

این سفر بسیار به یادماندنی بود و برگی شیرین و دلپذیر از دفتر خاطراتم شد.

فعّالیت (۴)

با توجّه به طرح سفرنامه خود، پیش نویس آن را بنویسید.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………

مرحله پنجم: بازبینی و گسترش متن

در این مرحله برخی از قسمت‌ها را که مستقیما با متن ارتباط ندارند و می‌توان از آنها صرف نظر کرد، حذف می‌کنیم و برای پیوند دادن قسمت‌های گوناگون، جمله‌های مورد نیاز را اضافه می‌کنیم. در نوشتن رویدادها به توالی زمانی آنها توجّه می‌کنیم.

موضوع: سفر به اصفهان

زیبایی و شکوه آثار تاریخی اصفهان، هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند. دیدن این شهر هر بار، راز و رمزهایی تازه و شگفت را نمایان می‌سازد. هر ساله گردشگرانی از سایر استان‌ها، برای بازدید از فضاهای تاریخی، فرهنگی و طبیعی به این شهر سفر می‌کنند. به همین علتّ مسئولان مدرسه ما نیز اصفهان را برای بازدید انتخاب کردند.

قطار با سوت بلندی حرکت خود را آغاز کرد. همه خوشحال بودیم. روزهای پس از پایان امتحانات، فرصت خوبی برای تفریح و سفر بود. یکی از بچّه‌های پر سروصدای کلاس که اتفّاقا قرار بود در کوپ. ما باشد، از سفر جا ماند. حسابی دلمان برایش سوخت؛ امّا در ایستگاه قم که قطار ایستاد، سر و کلهّ اش پیدا شد. بالاخره خودش را رساند.

روز دوم که از خواب بیدار شدیم، سرو صدا و بوهای خوشی از آشپزخانه می‌آمد. آشپز قول داده بود برایمان برِیانی درست کند. طبق برنامه سفر، اتوبوس‌ها ساعت ده آمدند و به طرف کوه صُفّه به راه افتادیم. صفّه، پارکی کوهستانی است که بخش‌هایی از آن شکل پارک جنگلی دارد. وقتی به پارک رسیدیم، از اتوبوسها پیاده شدیم و راه پیمایی آغاز شد. یکی از معلم‌هایمان که اطّلاعات خوبی درباره این مکان داشت، گفت: «شاه دژ» از نقاط مشهورکوهِ صفّه است که به «قلعه دیو» هم معروف است و هست. مرکزی پارک کوهستانی صفّه است. دو ساعتی گذشت و بالاخره راه پیمایی تمام شد و بساط ناهار به راه افتاد؛ امّا دریغ و صد دریغ که ظرف‌های غذا جا مانده بود! ما که دلمان را برای خوردن بریانی صابون زده بودیم، آن روز را با نان تازه و آب معدنی سر کردیم و کلی خندیدیم؛ جای همه خالی.

روز سوم، برای بازدیدِ مسجد امام رفتیم. یکی از ویژگی‌های این مسجد، گنبد آن است. این گنبد طوری ساخته شده است که اگر زیر آن بایستیم و صحبت کنیم، صدا انعکاس می‌یابد. از صحبت های راهنما فهمیدیم که در گذشته به دلیل نبودِ دستگاه‌های صوتی، سخنرانان از این جایگاه، سخن خود را رساتر بیان می‌کردند. بچّه‌ها از تعجّب دهانشان باز مانده بود. یکی از بچّه‌ها به شوخی گفت: «معلوم می شود سازندگان و معماران این گنبد به بخش پژواک خیلی علاقه داشته اند و اگر الآن زنده بودند، در فیزیک و ریاضی نمره عالی می‌گرفتند.»

آن سفر بسیار شیرین بود و برگی به یاد ماندنی از دفتر خاطراتم شد.

فعّالیت (۵)

پیش نویس را بخوانید و از نظر ساخت جمله و واژه‌ها، آن را اصلاح کنید و در صورت لزوم گسترش دهید.

مرحله ششم: نوشتن نهایی

در این مرحله، با توجّه به اصلاحات و تغییرات ایجاد شده در مراحل پیش، متنِ کامل شده را ویرایش و پاک نویس می‌کنیم.

فعّالیت (۶)

متن سفرنامه خود را پاک نویس کنید.

اینک نوشته‌هایتان را بخوانید یا در اختیار دوستانتان قرار دهید تا با استفاده از معیارهای جدول زیر آن را ارزیابی کنند.

کارگاهِ نوشتن

تمرین (۱) متن زیر را بخوانید و جدول را کامل کنید.

… شهر مصر بر کنار نیل نهاده است به درازی. و بسیاری کوشک ها و منظرها چنان است که اگر خواهند، آب به ریسمان از نیل بردارند، امّا آب شهر همه سقّایان آورند از نیل، بعضی به شتر و بعضی به دوش. و سبوها دیدم از برنجِ دمشقی که هر یک سی من آب گرفتی و چنان بود که پنداشتی زرّین است. یکی مرا حکایت کرد که زنی است که پنج هزار از آن سبو دارد که به مزد می‌دهد، هر سبو، ماهی به یک درم و چون بازسپارند، باید سبو درست باز سپارند…»

سفرنامه، ناصر خسرو

بازگردانی: … شهر مصر در درازای رودخانه نیل بنا شده است. بسیاری عمارت ها و چشم اندازها به گونه ای است که اگر مردم بخواهند، می توانند با ریسمان از نیل آب بردارند، امّا سقّاها آب شهر را از نیل می آورند، بعضی را با شتر می آورند و بعضی را به دوش. من در آن شهر سبوهایی از برنجِ دمشقی دیدم که هر کدام سی من آب می گرفت و به گونه ای بود که گمان می کردی که سبوها از طلایند. یکی برای من حکایت کرد که زنی در این شهر است که پنج هزار از آن سبوها دارد که هر سبو را ماهی یک درهم کرایه می‌دهد. زمانی که سبوی کرایه ای را پس می دهند، باید سبو درست و سالم باشد…»

تمرین (۲) موضوعی انتخاب کنید و با رعایت مراحل نوشتن، سفرنامه‌ای بنویسید.

تمرین (۳) نوشته دوستانتان را براساس معیارهای جدول ارزشیابی درس بررسی کنید.

شعرگردانی

شعر زیر را بخوانید و دریافت خود را از آن بنویسید.

ز کوی یار می‌آید نسیم باد نوروزی / از این باد ار مدد خواهی، چراغ دل برافروزی (حافظ)

بازگردانی: نسیم باد نوروزی از سوی کوچه دلبرم می‌آید. اگر از این باد یاری بخواهی، چراغ دل می توانی روشن کنی.