«عید تازه از راه رسیده بود. مردم دیگر با سورتمه رفت و آمد نمیکردند. برفهای دور و بر خانههای روستایی و جویها، آب شده و جاری شده بودند. دو دختر که همسایه هم بودند، آمده بودند کنار چاله پر از آبِ گِل آلودی که بینِ کوچه تنگِ دو حیاط درست شده بود و میخواستند با هم بازی کنند. یکی از دخترها کوچ کتر از دیگری بود. هر دو بلوز نو پوشیده بودند. دختری که کوچ کتر بود، بلوز سورمهای پوشیده بود و آن که بزرگتر بود، لباسش زرد رنگ بود. ولی هر دو روسری قرمز سرشان کرده بودند.
دخترها پس از آنکه عبادت ظهر تمام شده بود، زود آمده بودند کنار چاله پرآب و بعد شروع کرده بودند به بازی کردن. فکر کردند برای اینکه خوب بازی کنند، در آبهای چاله راه بروند. دختر کوچ کتر شروع کرد با کفشهایش در آب راه رفتن و شِلپِ شِلپِ کردن؛ امّا دختر بزرگتر نگهش داشت و گفت:«این جوری نه! مامان دعوا میکند. نگاه کن. من کفشهایم را درآوردم. تو هم کفش هایت را دربیاور.»
دخترها کفشهایشان را درآوردند و دامنهایشان را بالا زدند و شروع کردند از دو سوی چاله به طرف همدیگر رفتن. آب تا قوزک پای دختر رسیده بود…»
عید پاک، تولستوی
در نوشته صفحه قبل، نویسنده زمان و مکان خاصّی را وصف کرده است؛ به گونهای که با خواندن هر سطر آن، تصویری در ذهن خواننده ایجاد میشود و هر جمله، آن را کاملتر میکند. با خواندن این متن، تصویری از اواخر زمستان در کشوری سردسیر در روز عید در ذهن نقش میبندد و فضایی در کوچههای تنگ میان دو حیاط با گودالهایی پر از آبِ برفها شکل میگیرد که کودکان در آن مشغول بازی هستند.
یکی از راههای گسترش محتوای نوشته، پرداختن به عناصرِ «زمان» و «مکان» است. موضوع بسیاری از نوشتهها در زمان و مکان مشخّصی رخ میدهد و بیانگر فضا و حال و هوای خاصّی است. شرح و توصیف فضا بسیار مهم است و متن را عینیتر و ملموستر و خواننده را به محتوای نوشته نزدیکتر میکند؛ زیرا خوانند. متن از طریق آن میتواند مطالب را در ذهنش بهتر مجسّم کند. در نوشته وصف زمان و مکانِ وقوع ماجراها، بسیار ارزشمند است و در بسیاری از انواع نوشته، مانند داستان، سفرنامه، گزارش، نمایش نامه و مانند آن کاربرد دارد.
برای گسترش محتوا با استفاده از دو عنصر «زمان» و «مکان»، میتوانیم مطابق با مراحل زیر عمل کنیم:
● یکی از راههای گسترش محتوای نوشته، پرداختن به عناصرِ ……. و …….. است. – «زمان» و «مکان».
مرحله اوّل: انتخاب موضوع
نخستین و مهم ترین کار نویسنده، انتخاب موضوعی خاص و مناسب برای نوشتن است. موضوع مناسب، خود به خود ذهن را بازتر و متن را از نوشتههای مشابه متمایز میکند. همانطور که در بسیاری از مراکز، صندوقی را برای جمع آوری نظرات قرار میدهند، ذهنِ ما هم برای نوشتن به یک صندوق نیاز دارد تا اگر به موضوع جالبی برای توصیف زمان و مکان یا حال و هوا دست یافتیم، در آن ذخیرهاش کنیم. تماشای آیینهای مذهبی- ملی، خاطرات و تجربیات سفر، دیدن تصاویر، به یاد آوردن خواب و رؤیا، مطالعه کتاب، دیدن صحنههایی از نمایش یا فیلم، همگی میتوانند منبعی برای موضوعات جذّاب و متنوّع باشد.
موضوع انتخابی ما، «مراسم گلاب گیران در قمصر» است.
فعّالیت (۱)
موضوعهای پیشنهادی خود را بنویسید.
● ……………………………………………………………………………………………………
●…………………………………………………………………………………………………….
●……………………………………………………………………………………………………..
●………………………………………………………………………………………………………
●………………………………………………………………………………………………………
مرحله دوم: تجسّم و بارش فکری
پس از انتخاب موضوع، با بهره گیری از بارش فکری، اطّلاعات و دانستههای خود را نسبت به موضوعی که انتخاب کرده ایم، بر روی کاغذ میآوریم. اکنون واژههای مرتبط با این موضوع را مینویسیم: «گلاب، باغ، گلاب گیری، گل محمّدی، دیگ، قمصر کاشان، بهار، بطریهای بزرگ و کوچک، صلوات، هیزم، اجاق، اسپند، آتش و…»

فعّالیت (۲)
درباره یکی از موضوعاتی که در مرحله قبل انتخاب کرده اید، فکر کنید و واژههای مرتبط با آن را بنویسید.

مرحله سوم: سازماندهی و طرح اوّلیه
اکنون واژههایی را که به ذهن ما رسیده است، با توجّه به شباهتها و روابط میان آنها، سازماندهی و دسته بندی میکنیم و بر این اساس، طرح اوّلی. نوشته مان را مشخّص میکنیم. برای نمونه، یکی از این دسته بندیها میتواند قرار دادن واژهها در سه گروه باشد:
الف) واژههای مربوط به زمان و مکان
ب) واژههای مربوط به فضای نوشته
پ) واژههای مربوط به جزئیات نوشته
زمان و مکان | فضای نوشته | |
● بهار ● اردیبهشت ● طلوع آفتاب ● قمصر و نیاسر کاشان ● باغ گل ● جوی آب | ● آواز بلبلان ● دود اسفند ● عطر گل ● صلوات ● گل محمّدی ● گردشگران ● گلاب | ● بطریهای بزرگ و کوچک ● دیگ ● دوربینهای فیلم برداری و عکاسی |
پیش از آوردن بندهای میانی، بند آغازین را برای ورود به مطلب در نظر میگیریم. پس از آن، هر یک از گروههای بالا را که موضوع بندهای میانی است، پشت سر هم میآوریم. بخش میانی نوشته ما بر اساس سازماندهی فوق، سه بند دارد. قرار گرفتن بندها باید براساس ترتیبی مشخّص شکل بگیرد. بهتر است روند ارائه مطالب و حرکت نوشته از کل به جزء باشد. بر این اساس، مکان و زمانِ رخداد را در بند نخست میآوریم. بند دوم را میتوانیم به حال و هوای نوشته اختصاص دهیم. در بند سوم نیز جزئیات را وصف میکنیم و به این شکل، ترتیب قرار گرفتن سه بند میانی مشخّص میشود. سپس در پایان، مطالب را در یک بند جمع بندی میکنیم. جم عبندی م یتواند حتّی به صورتِ یک بیت شعر و یا یک سؤال باشد؛ مهم آن است که ذهن خواننده را با موضوع درگیر کند.

فعّالیت (۳)
طرح اوّلیه نوشته خود را تنظیم کنید و به پرسشهای زیر پاسخ دهید.
الف) بخش میانی نوشته شما چند بند موضوعی دارد؟
ب) در هر بند، میخواهید درباره چه بنویسید؟
………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………..
مرحله چهارم: پیش نویس
۱٫ بند آغازین:
در شهر تاریخی کاشان، هر سال مراسم گلاب گیران برگزار میشود. نمونهای از عظمت خداوند آن است که زیباترین گلهای محمّدی در کویر خشک کاشان میروید و خوش بوترین گلابها، در این شهر آماده میشود.
۲٫ بندهای میانی:
■ زمان و مکان
کاشان شهری در استان اصفهان است که میان کوههای کرکس و در کویر مرکزی ایران قرار گرفته و آب و هوایی گرم و خشک بیابانی دارد. گردشگران در اواسط اردیبهشت برای دیدنِ مراسمِ گلاب گیری به قمصر و نیاسر سفر میکنند. این دو شهر پر از باغهای گل محمّدی و جویبارهای فراوان است. بهترین زمان برای حضور در مراسم گلاب گیری قمصر ساعات اوّلیه روز است؛ یعنی زمانی که هنوز آفتاب کاملاً گرم نشده است. گلهایی که در ساعات پیش از طلوع چیده شده اند، تازه ترند و طبیعتا گلاب بهتری از آنها به دست میآید.
■ حال و هوا
با طلوع خورشید، عطر گل محمّدی همه را مدهوش میکند و بلبلان را به آواز وا میدارد. کارگران، سرخوش از عطر گلها و گردشگران حیرت زده از این همه زیبایی در کنار صدای بلبلان و بوی گلها، به تماشا مینشینند. دیگهای بزرگ، پر از گل محمّدی و آب میشوند و روی تل هیزم قرار میگیرند و گلاب، به روش تقطیر به دست میآید. دیگهایی که همچون زودپزهایی بزرگ گلهای تازه چیده را در خود میجوشانند و بخار را از طریق لولههایی به شیشههای داخل جوی آبها منتقل میکنند. گاه بر آتشِ زیرِ دیگها اسفند دود میکنند، مردم صلوات میفرستند و دلهای خود را صفا میدهند.
■ جزئیات
سالانه گردشگران بسیاری از مراسم گلاب گیران کاشان در شهرهای قمصر، نیاسر و برَزک دیدن میکنند و دوربینهای عکاسی و فیلم برداری را برای لحظهای از خود دور نمیکنند و سرانجام با کوله باری از گلاب و سایر عرقیات و با مقادیر زیادی از خاطره، عکس و فیلم به شهر و خانه خود بازمیگردند.
۳٫ بند پایانی:
برگزاری باشکوه مراسم گلاب گیری موجب زنده نگاه داشتن یکی از آیینهای ارزشمند و کهن ایرانیان است. برکت گل محمّدی و عطر گلاب، گردهمایی باشکوهی را در کویر مرکزی ایران فراهم میکند.
فعّالیت (۴)
با توجه به طرح نوشته خود در فعّالیت (۳)، متنی بنویسید.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
مرحله پنجم: بازبینی و گسترش نوشته
در این مرحله، پس از شکل گیری بندها با افزودن واژهها و صفتهای مناسب و در صورت نیاز استفاده از آرایههای گوناگون، نوشته را گسترش میدهیم و به ترتیب قرار گرفتن مطالب در بندها دقّت میکنیم. همچنین به جملات موضوع و پیوستگی جملات تکمیلی آنها توجّه میکنیم؛ با اضافه و کم کردن برخی واژهها، همچنین تغییر و اصلاح بعضی جملهها و گاه کوتاه کردن آنها، اشکالات نوشته را برطرف میکنیم.
گل محمّدی
در شهر تاریخی کاشان، هر سال مراسم دیدنی گلاب گیران برگزار میشود.
گوشهای از عظمت خداوند آن است که زیباترین گلهای محمّدی و خوشبوترین گلابهای جهان از دل کویر خشک کاشان بیرون میآید.
کاشان یکی از شهرهای استان اصفهان است که با آب و هوایی گرم و خشک بیابانی، میان کوههای کرکس و کویر مرکزی ایران قرار گرفته است؛ شهری با جاذبههای گردشگری فراوان نظیر باغ فین، دیوار سلجوقی، مساجد و خانههای دیدنی و قدیمی. گردشگران در اواسط اردیبهشت برای دیدن گلاب گیری به قمصر و نیاسر سفر میکنند. این دو شهر پر از باغهای گل محمّدی و جویبارهای فراوان است. بهترین زمان برای حضور در مراسم گلاب گیران، ساعات اوّلیه روز، یعنی زمانی است که هنوز خورشید سر از بستر کوه برنیاورده و بر تختِ فرمانروایی اش تکیه نزده است. گلهایی که در ساعات پیش از طلوع چیده شده اند شاداب ترند و گلاب بهتری از آنها به دست میآید.
صبح روز گلاب گیری، با طلوع خورشید، عطر گل محمّدی همه را از خود بی خود میکند و بلبلان را به آواز خواندن وامیدارد. کارگران سرخوش از عطرِ دامنهای پرگُل خود، و گردشگران حیرت زده از این همه زیبایی و فریبایی گلها به تماشا مینشینند و رایحه جان بخش گلها، روح و جانشان را تسخیر میکند. در این هنگام، دیگها را پر از آب و گلبرگهای گل محمّدی میکنند. دیگهایی که همچون زودپزهایی بزرگ، گلهای تازه چیده را در خود میجوشانند و بخار را از طریق لولههایی به شیشههای داخل جوی آب منتقل میکنند. گاه بر آتشِ زیرِ دیگها دانههای اسفند میریزند تا چشم بد از رونق گلاب گیری دور شود، مردم صلوات میفرستند و دلها را با بوی خوش اسفند و نوای روح انگیزِ صلوات، صفا میدهند.
سالانه گردشگران بسیاری از مراسم گلاب گیران کاشان در شهرهای قمصر، نیاسر و برزک دیدن میکنند و دوربینهای عکّاسی و فیلم برداری را برای لحظهای از خود دور نمیسازند و سرانجام با تهی. سوغاتی معطّر، با صدها و بلکه هزاران قطعه عکس و فیلم، و دلی شاد به شهر و خانه خود بازمیگردند.
برگزاری مراسم باشکوه گلاب گیری موجب زنده نگاه داشتن یکی از آیینهای ارزشمند و کهن ایرانیان است که هر ساله به برکت گل محمّدی و عطر گلاب، برپا میگردد.
فعّالیت (۵)
نوشته خود را بازبینی و اصلاح کنید و در صورت نیاز گسترش دهید.
مرحله ششم: نوشتن نهایی و پاک نویس
در این مرحله، با توجّه به اصلاحات و تغییراتی که در مراحل قبل اعمال گردید، متن را ویراستاری و پاک نویس میکنیم.
فعّالیت (۶)
اکنون متن کامل نوشته خود را پاک نویس کنید.
اینک نوشتههایتان را بخوانید یا در اختیار دوستانتان قرار دهید تا با استفاده از معیارهای جدول زیر، آن را ارزیابی کنند.
کارگاهِ نوشتن
تمرین (۱) نوشته زیر را بخوانید و زمان، مکان، حال و هوا و جزئیات آن را براساس آموزههای درس، در متن مشخّص کنید.
سال نو
باران بند آمده بود؛ امّا هنوز از ساق. علفها آب میچکید و دشت پر از گودالهای آب بود. عکس آسمان بر سطح لرزانِ گودالهای آب تماشایی بود. انگار صدها آینه شکسته را کنار هم چیده بودند. ابرهایی که هر لحظه به شکلی درمیآمدند، در مقابل آن آینهها، خودشان را برای سال نو آماده میکردند. خورشید مثل دخترکی خجالتی از پشت کوهها سرک میکشید و سلاحها و کلاههای آهنی را برق میانداخت. دهانه توپها و خمپاره اندازها را با کیسههای نایلونی پوشانده بودند تا آب به داخلشان نرود.
در پشت خاکریز، جعبههای خالی مهمّات و پوکههای مسی برّاق همه جا پراکنده بودند. چند تا از سنگرها را آب گرفته بود و عدّهای با لباسهای خیس و گل آلود مشغول خالی کردن آنها بودند. صدای خنده شان با صدای شِلپ شِلپ آب آمیخته بود. از سنگر بغل دستی صدایی میگفت: «آب را گل نکنیم!»
دیگری جواب میداد: «تو ماهی ات را بگیر!…»
خندهها از ته دل بود. انگارنه انگار که در جبهه جنگ بودند. بیشتر چادرها را روی سنگرها زده بودند و سفرههای هفت سینِ عید پهن بود؛ سفرههایی که در آنها، جای سماق و سمنو را سرنیزه و مسلسل سیمینوف و حتّی سنگ پر کرده بود.
گاهی گِردباد کوچکی لنگ لنگان از راه میرسید و چادرهای باران خورده را مشت و مال میداد. عدّهای قرآن میخواندند و بعضی تن دتند به ساعتشان نگاه م یکردند و رادیوهای جیبی را به گوششان چسبانده بودند. ناگهان صدای شلیک چند تیر هوایی بلند شد و زمزم. «یا مقلّب القلوب…» در سنگرها پیچید. عید آمده بود؛ به همین سادگی!
شهید باکری، یوسف زاده
تمرین (۲) موضوعی انتخاب کنید و با رعایت مراحل نوشتن، متنی درباره آن بنویسید.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
تمرین (۳) نوشته دوستانتان را براساس معیارهای جدول ارزشیابی درس تحلیل کنید
شعرگردانی
شعر زیر را بخوانید و برداشتِ خود را از آن بنویسید.
دیدار یار غایب، دانی چه ذوق دارد؟ / ابری که در بیابان، بر تشنهای ببارد (سعدی)
بازگردانی: آیا می دانی که دیدار یاری که مدت هاست ندیده ای، چه اندازه ذوق و لذت دارد؟ لذتش مانند ابری است که در بیابان، بر تشنهای در حال مرگ ببارد.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………