سر به هم آورده دیدم برگ‌های غنچه را / اجتماع دوستان یکدلم آمد به یاد (صائب تبریزی)

قلمرو زبانی: یکدل: صمیمی / قلمرو ادبی: برگ‌های غنچه را سر به هم آورده دیدم: استعاره، جانبخشی

بازگردانی: گلبرگ‌های جمع شده غنچه را  که دیدم، به یاد دوستان یکدلم افتادم. پیام: به یاد آوردن دوستان یکدل

ارمغان ایران

فرزندم، هوشمند دلبندم! ایران سرزمین ما، سرزمینی است بس کهن که دیری در درازنای تاریخ خویش، بزرگترین و آبادترین کشور جهان بوده است. لیک آنچه ایران ما را از دیگر کشورهای نیرومند جهان جدا می‌دارد و برمی‌کشد آن است که کشور ما همواره سرزمین سپند فرّ و فروغ و فرزانگی و فرهیختگی بوده است.ایرانیان با دیگر مردمان پیوسته به مردی و داد و دانایی رفتار می‌کردند. بیهوده نیست که سرزمین ما را ایران می‌نامند که به معنای سرزمین آزادگان است و آزادزادگان.

قلمرو زبانی: هوشمند: هوشیار / دلبند: دوست داشتنی، محبوب / بس: بسیار/ کهن: قدیمی/ دیری: مدت دراز/ درازنا: طول/ برمی‌کشد: بالا می برد(بن ماضی: برکشید، بن مضارع: برکش) / سپند: مقدس/ فَر: شکوه / فروغ: روشنایی، نور/ فرزانگی: دانایی، علم / فرهیخته: ادب آموخته، علم آموخته / مردی: مردانگی/ داد: عدالت/ قلمرو ادبی: واج آرایی

بازگردانی: فرزندم، عزیز هوشیارم! ایران سرزمین ما، سرزمین بسیار کهنی است که مدتهاست در طول تاریخ خودش، بزرگترین و آبادترین کشور جهان بوده است؛ اما آنچه ایران ما را از کشورهای نیرومند دیگر جهان جدا می‌کند و بالا می‌برد آن است که کشور ما همواره سرزمین مقدس شکوه، نور، علم و ادب بوده است.

ایرانیان با مردمان دیگر همیشه به مردانگی، عدالت و دانایی رفتار می‌کردند. بی خود نیست که سرزمین ما را ایران می‌نامند که به معنای سرزمین آزادگان است و آزادزادگان.

پیام: فر و فروغ ایران.

دشمنان تیره‌رای و خیره‌روی ما نیز به ناچار این سرزمین را بدین نام سپند و ارجمند می‌نامند و ایرانیان را به پاس آزادگی‌شان می‌ستایند. بدین‌سان برترین و گرامی‌ترین ارمغان ایران به دیگر سرزمین‌ها اندیشه و خرد و فرهنگ بوده است.

گرامیم، می‌دانی که برترین و استوارترین ستایش آن است که بر زبان و خامه دشمن روان می‌شود؛ زیرا ستایشی است پیراسته از هر آلایش. دشمنی که جز زشتی و پلشتی و کاستی و ناراستی و ددی و بدی نمی‌تواند و نمی‌خواهد دید، هنگامی که ایران و ایرانی را می‌ستاید ناچار گردیده است که در برابر بزرگی و والایی این دو سر فرود آورد و زبان به ستایش بگشاید.

قلمرو زبانی: تیره‌رای: بداندیش/ خیره‌روی: سرکش، گستاخ / ارجمند: گرامی / به پاس: به احترام / ستودن: ستایش کردن (بن ماضی: ستود، بن مضارع: ستا) / بدین‌سان: بدین گونه / گرامی‌: عزیز / ارمغان: ره آوردِ سفر، سوغات / خرد: عقل / استوار: پایدار، ثابت/ زبان: سخن / خامه: قلم / پیراسته: آراسته، پاکیزه / آلایش: آلودگی / پَلَشتی: آلودگی، ناپاکی / کاستی: کمبود / ددی: درندگی/ توانستن: (بن ماضی: توانست، بن مضارع: توان) / خواستن: (بن ماضی: خواست، بن مضارع: خواه) / ناچار: ناگزیر / والایی: ارجمندی / گشودن: بازکردن (بن ماضی: گشود، بن مضارع: گشا)  / قلمرو ادبی: سر فرود آوردن: کنایه از تعظیم کردن / زبان: مجاز از دهان / زبان گشودن: کنایه از سخن گفتن

بازگردانی: دشمنان بداندیش و گستاخ ما نیز از روی ناچاری این سرزمین را با همین نام مقدس و ارجمند صدا می‌کنند و ایرانیان را به احترام آزادگی‌شان تحسین می‌کنند و با این شیوه برترین و گرامی‌ترین هدیه ایران به دیگر سرزمین‌ها اندیشه، خرد و فرهنگ بوده است.

ای فرزند گرامی ام، می‌دانی که برترین و ثابت ترین ستایش آن است که بر زبان و قلم دشمن جاری شود؛ زیرا ستایشی است خالی از هر آلودگی. دشمنی که جز زشتی، ناپاکی، کمبود، ناراستی، درندگی و بدی نمی‌تواند و نمی‌خواهد ببیند، هنگامی که ایران و ایرانی را تحسین می‌کند ناچار گردیده است که در برابر بزرگی و ارجمندی ایران و ایرانی تعظیم کند و شروع کند به ستایش ایران و ایرانی.

پیام: ستایش دشمنان، ایران را.

آری میهن شکوهمند ما این خاستگاه بخردان و دانایان و روشن‌رایان، این کانون روشنی و راستی این کشور مردان گرد، یلان پردل، دلیران و شیران، پهلوانانی نامدار، سرزمینی است که ما بدان می‌نازیم و سر از همگنان برمی‌افرازیم.

فرزندم! من می‌دانم و بی‌گمانم که تو ایران را از بن جان دوست می‌داری؛ زیرا تو از تبار ایرانیان نژاده و آزاده هستی؛ از آن پاکان که جانشان از مهر ایران تابناک است و دلشان به نام و یاد ایران می‌تپد؛ از آن دانایان خویشتن‌شناس که اکنون ایران را به گذشته پرفروغ آن می‌پیوندد. تو از آن آزاداندیشانی هستی که پایدار و نستوه استوار چون کوه می‌کوشند که آن گروه از ایرانیان را که از خویشتن بیگانه شده‌اند، به خویشتن بازآورند و به خود بشناسانند.

قلمرو زبانی: شکوهمند: با عظمت / خاستگاه: مبدأ، محلّ پیدایش (هم‌آوا؛ خواست: تقاضا کرد) / بخرد: خردمند / روشن‌رای: روشن‌فکر / کانون: مرکز / گرد: پهلوان، نیرومند / یل: شجاع، دلاور / پردل: دلیر / نازیدن: افتخار کردن (بن ماضی: ناخت، بن مضارع: ناز) / همگنان: همگان / افراختن: بلند کردن (بن ماضی: افراخت، افراشت؛ بن مضارع: افراز) / بی‌گمان: بی‌شک / بن جان: ته دل / تبار: اصل، نژاد / نژاده: اصیل، نجیب / آزاده: شریف / مهر: عشق / تابناک: تابنده، درخشان / تپیدن: ضربان داشتن (بن ماضی: تپید، بن مضارع: تپ) / خویشتن‌شناس: خودشناس / پرفروغ: پرنور / پیوستن: وصل کردن (بن ماضی: پیوست، بن مضارع: پیوند) / آزاداندیش: آن که آزاد می اندیشد / پایدار: پاینده / نستوه: خستگی‌ناپذیر / بازآوردن: برگرداندن (بن ماضی: بازآورد، بن مضارع: بازآور) / شناساندن: (بن ماضی: شناساند، بن مضارع: شناسان) / قلمرو ادبی: سر افراختن: کنایه از فخر کردن / دل تپیدن: کنایه از «خواستار و دوستار چیزی بودن» / چون کوه: تشبیه

بازگردانی: آری میهن شکوهمند ما، این محل پیدایش خردمندان و دانایان و روشن‌فکران، این مرکز روشنی و راستی این کشور مردان نیرومند، یلان دلیر، دلیران و شیران، پهلوانانی نامدار، سرزمینی است که ما بدان می‌نازیم و در میان همگان به خود فخر می کنیم.

فرزندم! من می‌دانم و شکی ندارم که تو ایران را از ته دلت دوست داری؛ زیرا تو از نژاد ایرانیان اصیل و آزاده هستی؛ از آن انسان های پاک که جانشان از عشق ایران درخشان است و عاشق نام و یاد ایران اند؛ از آن دانایان خود‌شناس که امروز ایران را به گذشته درخشانش وصل می‌کنند. تو از آن آزاداندیشانی هستی که پایدار و خستگی ناپذیر محکم مانند کوه می‌کوشند که آن گروه از ایرانیان را که از خویشتن بیگانه شده‌اند، به خودشان بازآورند و به خود بشناسانند.

پیام: عشق به ایران.

ای فرزندم، مرا کمترین گمانی در آن نیست که تو ایران را دوست می‌داری؛ لیک دوست داشتن بسنده نیست؛ ایران را می‌باید شناخت تا بتوان آن را بدان‌سان که شایسته است و سزاوار به دیگران شناساند. این باری است که بر دوش تو نهاده شده است؛ باری به گرانی دماوند که هر پشت را خرد می‌کند و درهم می‌شکند، مگر پشت ستبر و استوار و نیرومند فرزند ایران که تویی!

قلمرو زبانی: گمان: شک / بسنده: کافی/ شناختن: (بن ماضی: شناخت، بن مضارع: شناس) / بدان‌سان: بدان گونه / شایسته: برازنده / سزاوار: شایسته / شناساندن: معرفی کردن (بن ماضی: شناساند، بن مضارع: شناسان) / دوش: شانه / نهادن: گذاشتن (بن ماضی: نهاد، بن مضارع: نه) / گرانی: سنگینی / خرد کردن: درهم شکستن (هم‌آوا؛ خورد: صرف کرد) / شکستن: (بن ماضی: شکست، بن مضارع: شکن)  / ستبر: تناور، تنومند / استوار: محکم، ثابت / قلمرو ادبی: این باری است: تشبیه (این مسئولیت مانند باری است.)/ بر دوش کسی نهادن: کنایه از «به عهده کسی گذاشتن»

بازگردانی: ای فرزندم، من کمترین شکی ندارم که تو ایران را دوست می‌داری؛ ولی دوست داشتن کافی نیست؛ ایران را می‌باید شناخت تا بتوان آن را آنطور که شایسته است و سزاوار به دیگران معرفی کرد. این مسئولیت باری است که به عهده تو گذاشته شده است؛ باری به سنگینی کوه دماوند که هر پشت را خرد می‌کند و درهم می‌شکند، مگر پشت تنومند، محکم و نیرومند فرزند ایران که تویی!

پیام: پذیرش مسئولیت.

هر آینه می‌دانم که هر کس ایران را به درستی بشناسد دل بدان خواهد باخت و جوشان و پرتوان خواهد کوشید که در آبادی و آزادی، شکوفایی و توانایی، پیروزی و بهروزی آن از هیچ تلاش و تکاپوی بازنماند و دریغ نورزد.

قلمرو زبانی: هرآینه: همانا / دانستن: (بن ماضی: دانست، بن مضارع: دان) / شناختن: (بن ماضی: شناخت، بن مضارع: شناس) / باختن: از دست دادن (بن ماضی: باخت، بن مضارع: باز) / جوشان: جوشنده / پرتوان: پرقدرت / کوشیدن: (بن ماضی: کوشید، بن مضارع: کوش) / شکوفایی: شکفتگی / بهروزی: خوشبختی / تکاپوی: تلاش / بازماندن: (بن ماضی: بازماند، بن مضارع: بازمان) / دریغ: افسوس / دریغ ورزیدن: مضایقه کردن / ورزیدن (بن ماضی: ورزید، بن مضارع: ورز) / قلمرو ادبی: دل … باخت: کنایه از شیفته شدن

بازگردانی: همانا من می‌دانم که هر کس ایران را به درستی بشناسد عاشق آن خواهد شد و جوشان و با انرژی خواهد کوشید که در آبادی و آزادی، شکوفایی و توانایی، پیروزی و خوشبختی آن از هیچ تلاش و تکاپوی بازنماند و مضایقه نکند.

پیام: همه کارها به دست اوست.

بدان و آگاه باش که آنچه من با تو می‌گویم از سر آگاهی است و برآمده از باوری استوار بدانچه تو می‌دانی و می‌باید بکنی. تویی که بر فرّ و فروغ ایران خواهی افزود و چشم جهانیان را به خیرگی خواهی کشاند و تیرگی ناخویشتن‌شناسی و از خودبیگانگی را خواهی زدود.

هان و هان خویشتن را خوار مدار! زیرا در این روزگار، چشم و چراغ ایرانی و در جهان گرامی‌‌ترینی؛ پس دل از هر گونه آلایش و گمان درباره خویش پاک‌ ساز و برهان و بدین سخن باور آور که فرزند ایران و بیشه فرهنگ و ادب و اندیشه را شیر شیران هستی.

قلمرو زبانی: باش: (بن ماضی: باشید، بن مضارع: باش) / گفتن: (بن ماضی: گفت، بن مضارع: گو) / از سر: از روی / برآمده: نشأت گرفته / استوار: محکم / دانستن: (بن ماضی: دانست، بن مضارع: دان) / کردن: (بن ماضی: کرد، بن مضارع: کن) / فرّ: شکوه / فروغ: روشنایی، نور / افزودن: اضافه کردن (بن ماضی: افزود، بن مضارع: افزا)  / کشاندن: (بن ماضی: کشاند، بن مضارع: کشان) / خیرگی: حیرت، سرگشتگی / ناخویشتن‌شناسی: بی ادبی، گستاخی / زدود: پاک کردن (بن ماضی: زدود، بن مضارع: زدا) / هان: آگاه باش / خوار: پست (هم‌آوا؛ خار: تیغ گل) / داشتن (بن ماضی: داشت، بن مضارع: دار) / آلایش: آلودگی / گمان: شک / رهاندن: آزاد کردن (بن ماضی: رهاند، بن مضارع: رهان) / آوردن (بن ماضی: آورد، بن مضارع: آور) / بیشه: نیزار، مرغزار / قلمرو ادبی: تیرگی ناخویشتن‌شناسی و از خودبیگانگی: اضافه تشبیهی / چشم و چراغ ایرانی: اضافه استعاری، تشبیه / بیشه فرهنگ: اضافه تشبیهی / شیر شیران هستی: تشبیه

بازگردانی: بدان و آگاه باش که آنچه من با تو می‌گویم به خاطر آگاهی و اطلاعات من است و برخاسته از باور محکمی است بدانچه تو می‌دانی و می‌باید بکنی. تویی که بر شکوه و روشنایی ایران خواهی افزود و چشم مردم جهان را به حیرت خواهی کشاند و تیرگی ناخویشتن‌شناسی و از خودبیگانگی را نابود خواهی کرد.

آگاه باش خویشتن را پست مدار! زیرا در این روزگار، چشم و چراغ ایرانی و در جهان گرامی‌‌ترینی؛ پس دلت را از هر گونه آلودگی و شک درباره خودت پاک‌ کن و رها کن و به این سخن باور بیاور که تو فرزند ایران و شیر بیشه فرهنگ و ادب و اندیشه هستی.

پیام: همه کارها به دست اوست.

بخوان و بجوی و بپوی و ایران و خود را بشناس و پروردگار پاک را سپاس بگزار؛ به پاس آنکه تو را فرزند ایران برگزید.

آری، تویی که آینده میهن را درخشان خواهی ساخت.

خدای بزرگ پشت و پناه تو و میهن. تن و جانت بی‌گزند و میهنت آبادان باد.

قلمرو زبانی: بخوان: (بن ماضی: خواند، بن مضارع: خوان) / بجوی: (بن ماضی: جست، بن مضارع: جوی) / پوییدن: رفتن (نه با شتاب و نه به آرامی) (بن ماضی: پویید، بن مضارع: پوی) / شناختن: (بن ماضی: شناخت، بن مضارع: شناس) / پروردگار: پرورنده / گزاردن: به جا آوردن (بن ماضی: گزارد، بن مضارع: گزار) / به پاس: به احترام / برگزیدن: انتخاب کردن (بن ماضی: برگزید، بن مضارع: برگزین) / درخشان: نورانی / ساخت: (بن ماضی: ساخت، بن مضارع: ساز) / بی‌گزند: بی آسیب / باد: فعل دعایی / قلمرو ادبی: واج آرایی

بازگردانی: بخوان و جستجو کن و حرکت کن و ایران و خود را بشناس و از پروردگار پاکت سپاسگزاری کن؛ به احترام آنکه تو را فرزند ایران انتخاب کرد.

آری، تویی که آینده میهن را درخشان خواهی کرد.

خدای بزرگ پشت و پناه تو و میهن. تن و جانت بی آسیب باد و میهنت آبادان باد.

فرزند ایران میرجلال الدین کزازی؛ با کمی کاهش و اندکی تغییر

خودارزیابی

۱- برترین و گرامی‌‌ترین ارمغان «ایران» به دیگر سرزمین‌ها چیست؟ – برترین و گرامی‌ترین ارمغان ایران به دیگر سرزمین‌ها اندیشه و خرد و فرهنگ بوده است.

۲- دو تَن از دلیران و پهلوانان نامدار ایرانی را نام ببرید که برای سربلندی ایران کوشیده اند. – رستم / کیخسرو

۳- به نظر شما چگونه می‌توان از فرهنگ و ادب فارسی پاسداری کرد؟ – فرهنگ ایران را بشناسیم و به فرزندانمان بیاموزیم. بکوشیم این فرهنگ را بشکفانیم و آن را در دیگر کشورهای جهان بگسترانیم.

۴- …………………………………..

دانش ادبی: واج آرایی (نغمه حروف)

هما نطور که در سال گذشته خواندید، یکی از عناصر زیباسازی سخن، کاربرد «تکرار» در کلام است. آهنگ حاصل از این تکرار، گوش را می‌نوازد و بر موسیقی متن و تأثیر آن می‌افزاید.

نمونه‌های  زیر را با هم می‌خوانیم:

■ کشور ما، همواره سرزمین سپند فرّ و فروغ و فرزانگی و فرهیختگی بوده است.

■ لبخند تو خلاصه خوبی‌هاست / لَختی بخند، خنده گل زیباست

بازگردانی: لبخند تو چکیده همه خوبی ها و زیبایی های جهان است. اندکی بخند؛ زیرا تو مانند گلی و خندیدن گل زیباست.

لخت: اندک

در عبارت و بیت بالا، کدام حروف، بیش از بقیه تکرار شده است؟ – عبارت: ف، ر / بیت: خ

بهره گیری از تکرار حروف، کلام را دل نشین‌‌تر می‌سازد و سبب روشنی و رسایی سخن می‌شود. به تکرار یک حرف یا صدا ( صامت، مصوِّت) در عبارت یا بیت، «واج آرایی» یا نغمه حروف  گفته می شود.

برای آگاهی بیشتر از واج آرایی اینجا و اینجا راکلیک کنید.

گفت و گو

۱- شعری از فردوسی، دربارۀ عظمت و بزرگی ایران بیابید و در کلاس بخوانید.

که ایران چو باغی است خرّم بهار / شکفته همیشه گل کامکار

اگر بفکنی خیره دیوار باغ / چه باغ و چه دشت و چه دریا، چه راغ

نگر تا تو دیوار او نفکنی / دل و پشت ایرانیان نشکنی

کزان پس بود غارت و تاختن / خروش سواران و کین آختن

زن و کودک و بوم ایرانیان / به اندیشه بد مَنه در میان

هوا خوشگوار و زمین پرنگار / تو گفتی به تیر اندر آمد بهار

همه سر به سر، دست نیکی بَرید / جهانِ جهان را به بد مسپرید

نخوانند بر ما کسی آفرین / چو ویران بود بوم ایران زمین

دریغ است ایران که ویران شود / کُنام پلنگان و شیران شود

۲- دربارۀ تکرار حرف و نقش آن در بیت زیر، گفت و گو کنید.

«خیزید و خز آرید که هنگام خزان است / باد خنک از جانب خوارزم، وزان است» (منوچهری دامغانی)

تکرار واج های «خ» «ز» بیت را آهنگین کرده است؛ همچنین تکرار این دو واج ما را به یاد خش خش برگها در فصل خزان می‌اندازد.

بازگردانی: بلند شوید و جامه خز بیاورید؛ زیرا پاییز فرارسیده و باد خنک از سوی خوارزم وزیدن گرفته است.

فعالیت نوشتاری

۱- غلط‌های  املایی را در عبارت‌های زیر بیابید و اصلاح کنید.

الف) ایران، این خواستگاه بخردان، حتی دشمنان به کین و دل چرکین را در برابر شکوه خود به زانو در می‌آورد. – خاستگاه

ب) فرزندم، تویی که فرّ و فروق ایران را بدان بازخواهی گرداند و چشم جهانیان را به خیره گی خواهی کشاند. – فروغ / خیرگی

پ) دل از هر گونه آلایش و گمان دربارۀ خویش بپیرای و یزدان پاک را سپاس بگذار. – بگزار

۲- واژه‌های  جمع را به مفرد و واژه‌های  مفرد را به جمع تبدیل کنید.

همگان: همه / ارمغان: ارمغان‌ها / رادان: راد / ادب: آداب

۳- در متن درس، دو جمله بیابید که «تکرار حروف» در آنها بر موسیقی کلام افزوده است.

– آری میهن شکوهمند ما این خاستگاه بخردان و دانایان و روشن‌رایان، این کانون روشنی و راستی این کشور …

– بخوان و بجوی و بپوی و ایران و خود را بشناس و پروردگار پاک را سپاس بگزار.

۴- مفهوم کلّی عبارت زیر را بنویسید.

«تویی که در این روزگار، چشم و چراغ ایرانی و بهارآفرین باغ ایران.»

یعنی اینکه تو فرزند ایران می توانی سبب شکوفایی و پیشرفت ایران شوی.

هرگاه پسوند «ان / ن» به پایان واژه هایی نظیر «زنده، راننده، دونده، پرنده» افزوده شود، این گونه نوشته می شوند: «زندگی، رانندگی، دوندگان، پرندگان»

حکایت: فوت کوزه گری

کوزه‌گری ماهر و ورزیده شاگردی داشت که چندین سال نزد او کار کرده و فنون کوزه‌گری را از او فراگرفته بود. روزی شاگرد دستمزد بیشتری از استاد درخواست کرد. کوزه‌گر بر دستمزد او افزود. پس از مدتی باز شاگرد سر ناسازگاری گذاشت و گفت: «دیگر فن کوزه‌گری را به تمامی آموختم و قصد دارم در کارگاه خود استادکار شوم.» کوزه‌گر از او خواست به پاس حقی که بر گردن او دارد، چند ماهی بماند و یاری اش کند. شاگرد بی‌اعتنا به درخواست استاد او را رها کرد و کوشید در کارگاه خود برای رقابت با استاد مرغوب‌‌ترین کوزه‌ها را بسازد. او با دقت شروع به ساختن کوزه کرد؛ اما لعاب هیچ یک از کوزه‌ها زیبا و شفاف از کار درنیامد.

قلمرو زبانی: کوزه گر: کوزه ساز / ماهر: ورزیده / ورزیده: کارکشته / فنون: جمع فن / فرا گرفتن: یاد گرفتن (بن ماضی: فراگرفت، بن مضارع: فراگیر)  / درخواست کرد: خواهش کرد / افزود: اضافه کرد (بن ماضی: افزود، بن مضارع: افزا) / ناسازگاری: مخالفت / گذاشتن: نهادن (بن ماضی: گذاشت، بن مضارع: گذار) / گفتن: (بن ماضی: گفت، بن مضارع: گو) / آموختن: یاد گرفتن (بن ماضی: آموخت، بن مضارع: آموز) / خواستن: (بن ماضی: خواست، بن مضارع: خواه) (هم‌آوا؛ خاستن: ظاهر شدن) / به پاس: به احترام / ماندن: (بن ماضی: ماند، بن مضارع: مان) / یاری: کمک / بی‌اعتنا: بی توجه / درخواست: تقاضا / رها کرد: ترک کرد / کوشیدن: (بن ماضی: کوشید، بن مضارع: کوش) / ساختن: (بن ماضی: ساخت، بن مضارع: ساز) / لعاب: روپوشه‌ای با سطح صاف و برّاق یا نیمه برّاق بر روی کاشی و سرامیک / شفاف: روشن و درخشان / از کار درآمدن: به نتیجه مطلوب رسیدن / قلمرو ادبی: سر: قصد / بر گردن داشتن: کنایه از «مدیون بودن» /

شاگرد ناگزیر نزد استاد بازگشت. استاد او را واداشت. مدّتی دیگر نزد او بماند تا اشکال کار را دریابد. سرانجام یک روز استاد گفت: «رمز مرغوب بودن کوزه‌ها در این است که هر کوزه را پیش از آنکه در کوره بگذارم، فوت می‌کنم تا گرد و خاک از روی آن پاک شود. تو همین یک نکته را در نظر نداشتی و اشکال تو تنها یک فوت بود؛ فوت کوزه‌گری.»

قلمرو زبانی: ناگزیر: ناچار / بازگشتن: برگشتن (بن ماضی: بازگشت، بن مضارع: بازگرد) / واداشت: مجبور کرد (بن ماضی: واداشت، بن مضارع: وادار) / دریافتن: فهمیدن (بن ماضی: دریافت، بن مضارع: دریاب) / مرغوب: پسندیده / گذاشتن: نهادن (بن ماضی: گذاشت، بن مضارع: گذار) / نظر: نگاه (هم‌آواگونه؛ نذر: عهد) / در نظر داشتن: پیش چشم داشتن / قلمرو ادبی: در نظر داشتن: کنایه از توجه کردنفوت کوزه گری، مصطفی رحماندوست با تصرف و تلخیص

پی دی اف ارمغان ایران و فوت کوزه گری

«زبان‌های کردی» زنجیره ای گویشی از زبان‌های هندواروپایی در شاخهٔ زبان‌های ایرانی غربی هستند که کردها هم اینک با آن‌ها سخن می‌گویند. زبان‌های کردی از زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی اند که با زبان فارسی و بلوچی خویشاوندی دارند. شناسایی زبانی به عنوان «کردی» همواره دستخوش عوامل غیر زبان‌شناختی به‌ویژه عوامل سیاسی-فرهنگی بوده است. در واقع زبان کردی، زبان یگانه ای نیست و زبان واحدی به نام کردی وجود ندارد، زبان کردی به عنوان زبان یگانه با یک شکل استاندارد و مرز و تعریف مشخص وجود ندارد. آنچه با این عنوان شناخته می شود، زبان‌های خودبسنده ای (سورانی، کرمانجی و …) است که در جمع، کردی نامیده می‌شوند و امروزه به طیفی از زبان‌های ایرانی شمال غربی گفته می‌شود که گاه به هم نزدیک و گاه از نظر زبان‌شناختی نسبت به هم دورند. این زبان‌ها عبارتند از: کردی شمالی (کرمانجی)، کردی جنوبی: ایلامی، لکی، کلهری.

در گویش (کلهری) در آغاز بیشتر فعلها حرفی وجود ندارد و افعال بدون پیشوندند. در ابتدای فعل‌های لهجه اردلانی «ئه» /a/ و در گویش سورانی و در گویش شکاکی (کرمانجی) «د» /d/ در ابتدای فعل وجود دارد. مانند: کرمانشاهی: چم (می‌روم)؛ اردلانی: ئه‌چم (می‌روم)؛ سورانی (ده روم)؛ شکاکی: ده‌چم (می‌روم) و کردی مرکزی(سورانی).

به لحاظ زبان شناختی، و قومیتی زبان گورانی و زازا را نمی‌توان کردی شمرد. این زبان‌ها جز شاخه زازا- گورانی از زبان‌های ایرانی شمال غربی‌اند. کردها و گورانی‌ها می پسندند که زبان گورانی را گویشی از زبان کردی بشمارند و برخی زبان‌شناسان (مانند فردیناند هنربیخلر، شیهاالسلامی، حسن‌پور، ارانسکی و خزنه‌دار) هم این دیدگاه را استوار می‌دارند؛ ولی تفاوت‌های زبان‌های زازا-گورانی و زبان‌های کردی بسیار ژرف است و برخی از زبانشناسان، گورانی را به عنوان گویشی کردی دسته‌بندی نمی‌کنند. به ویژه مک‌کنزی از طرفداران این دیدگاه به شمار می‌رود.

برگرفته از ویکی پدیا

در میان زبانهای بومی ایران زبان کردی که خود دارای چندین شاخه و گویش است، ادبی پرمایه و گسترده را در دامان خویش پرورده است؛ به گونه‌ای که برترین رزمنامه‌ها و بزمنامه‌ها و رازنامه‌های پارسی را همتایی در این زبان پدید آمده است. از این روی زبان و ادب کردی گنجینه‌ای است گران و فزون‌مایه، بررسی‌ها و کندوکاوهای ادبی و زبان شناختی را؛ زیرا زبان کردی زبانی است که نشانه‌ها و یادگارهایی بسیار را از زبان های ایرانی میانه و ایرانی باستان در آن می توانیم یافت؛ نیز از رهگذر پیوندهایی گونه‌گون که ادب کردی با ادب پارسی دارد، زمینه‌ای فراخ و کم مانند را فراهم می آورد در پژوهش‌های سنجشی به ویژه در شاخه‌ای از این دانش که می‌توانیم آن را ادب سنجشی بومی بنامیم.

با بررسی و کاوش باریک و دانشورانه در گویش‌ها و زبان‌های بومی به ویژه زبان کردی که زبانی است هم دیرینه و کمتر دگرگون شده هم دارای گویش‌های گوناگون می‌توان سرگذشت زبان های ایرانی و دگرگونی‌هایی را که در درازنای روزگاران یافته‌اند از آن میان سرگذشت زبان پارسی را به شایستگی پژوهیده و به شناخت این نغزتر و ژرف تر و پایه ورتر از این زبان رسید. من به آهنگ روشن داشتن سخن و به دست دادن نمونه آشکار و بازنمای از کارکرد زبان کردی در شناخت پیشینه واژه‌های زبان فارسی و رسیدن به پاسخی بُرّا و برهانی و گمانزدای، در پرسش های زبانشناختی تنها یک واژه را برمی‌رسم و پیشینه و سرگذشت آن را باز می‌نمایم، واژه‌ای ایرانی که تاکنون وام‌واژه‌ای نیرانی (=غیرایرانی) پنداشته شده است: واژه بیت که یکان(=واحد) شمارش سروده است. من نخست بار ۲۲ سال پیش دیدگاه خویش را درباره این واژه در گزارشی که بر بدایع الافکار سی صنایع اشعار نوشته‌ام، باز نمودم و در استوارداشت آن دیدگاه، از زبان کردی سود جسته ام:

در میانه بیت که در زبان تازی به معنی خانه است و از بیتوته و مبیت به معنای شب را در جایی گذراندن بر آمده است با سرود و سخن هیچ پیوندی سنجیده و پذیرفتنی نمی تواند بود. چرا می باید پاره‌های سخن را به خانه مانند کنند؟ آن هم خانه مومین و بی اندامی که بیابان نشینان تازیک در آن می زیستند.

مرا در ریشه و پیشینه این واژه، انگاره‌ای است و آن انگاره این است که شاید بیت مانند بسیاری دیگر از واژگان که ریشه راستینشان را غبار روزگار پوشانیده است، واژه‌ای ایرانی باشد و هم ریشه با «گفت». می ‌دانیم که در زبانشناسی ایرانی، واکه‌های و، ب و گ به جای یکدیگر می نشیند؛ آنچنانکه وراز ← براز← گراز یا ویستاخو← بستاخ← گستاخ یا ویش (زرد آب؛ زهر)← گیش← بیش (زهر؛ گیاه و بیخی زهراگین).

بربنیاد این هنجار زبانشناختی در زبانهای ایرانی که نمونه‌های بسیاری دارد و شاید بتوان بر آن بود که واژه بیت ریختی است دیگر از «گفت» و این هر دو از یک ریشه برآمده‌اند. نشانه‌ای روشن در استوارداشت این انگاره ریخت ویی واژه است که در زبان کردی به یادگار مانده است. گفتن که در پهلوی با همین ریخت به کار می رفته است، نیز در ریخت وختن، در کردی وتن است: وتم: گفتم وتی: گفتی؛ وت: گفت … از این روی می‌توان انگاشت که و و گ و ب به جای هم نشسته باشند و ساخت های سه گانه وت، «گفت» بیت را پدید آورده باشند؛ سپس واژه بیت بدین سان نامی شده باشد برای سخن درپیوسته و سروده؛ نیز چون پیشینه و ریشه واژه از یاد رفته بوده است، واژه را تازه انگاشته اند و به معنی خانه دانسته اند و بر بنیادین معنی ناساز و بیگانه، برای نامیدن پاره های سخن از ابزارهای چادر بیابان‌نشینان یاری جسته اند و واژگانی را چون رکن (=پایه)، سبب (=رسن)، وتد (=میخ)، مصرع (=لخت و لنگه در)، ضرب (=دامن خیمه)، فاصله (=جدایی میانه دو دامن)، عروض (=چوبی که خیمه بدان برپای است) در سخندانی به کار برده اند که هیچ پیوندی با سخن نمی توانند داشت.

از سوی دیگر از آنجا که در فرهنگ ایرانی از دیرباز سرواد و سرود همواره آمیخته و پیوسته بوده اند و سرایندگی جدا از رامشگری نبوده است و می سروده اند تا بنوازند و به آواز خوش بگویند، دیگر از واژه بیت در معنی پرده و آهنگ موسیقی به کار برده شده است. این ریخت دیگر بیات است که هنوز در زبان کاربرد دارد؛ چنانکه بیات اصفهان یا بیات ترک می گوییم. آری! بیت را به آواز خوش در بیات می خوانده اند و می سروده اند.

راستی را بیات در معنای آهنگ و موسیقی چه پیوندی می تواند داشت با شبیخون زدن و نان شبینه (شب مانده) که معنای واژه بیات در زبان تازی است؟

این انگاره در این زمان به باور دیگرگون شده است و من بیش گمانی در آن ندارم که بیت واژه‌ای است ایرانی و ریختی از گفت؛ زیرا از آن زمان باز که آنچه را یاد کرده آمد نوشته‌ام برهانی دیگر بُرّا و پایه‌هایی دیگر استوار یافتم تا دیدگاه خویش را در ریشه و پیشینه آن واژه بیت بیش از پیش ستواری و سختگی ببخشم و بر کرسی بنشانم. این یافته های نو را در پی یک به یک برمی شمارم و باز می نمایم باشد که هر گمانی را در این باره بتوانم زدود. 

۱- گفتن در زبان مازندرانی، هنوز در ریخت بیی خویش  کاربرد دارد: بئوتن. این بنواژه (=مصدر)، نمونه را در گذشته ساده چنین گردانده (=صرف) می شود: بئوتمه: گفتم؛ بئوتی: گفتی؛ بئوته: گفت؛ بئوتمی: گفتیم؛ و بئوتنی: گفتید؛ بئوتنه: گفتند.

در فرهنگ‌ها و واژه نامه ها، واژه آورده شده است که نیک این دیدگاه را نیرو می بخشد و استوار می داند؛ واتگر، در معنی سخنور.

واتگر: با تای قرشت بر وزن دادگر ، به معنی سخنور و شاعر و قصه‌خوان باشد.

 این واژه کهن و کم کاربرد و کمابیش ناشناخته از دوپاره وات با گر (=پساوند) ساخته شده است. وات ریختی از گفت می‌تواند بود که هنوز در گویش اورامی از زبان کردی کاربرد دارد؛ در این گویش ، گفتن در ریخت واتن به کار برده می شود. نیک و ناگفته روشن و پیداست که کار سخنور و قصه خوان مگر گفتن نیست.

۳- سومین یافته که استوارترین است و پایه ورترین و گمان زدای ترین همچنان از زبان کردی است و گویش کهن و نژاده از این زبان که یادی از آن رفت؛ گویش اورامی. در اورامی شعر واته گفته می شود. این واژه شگرف و بسیار ارزشمند از دو پاره وات با هـ (=پساوند) ساخته شده است. ریختی دیگر از وات که در واتگر نیز آن را بازمی یابیم ویت می‌تواند بود. این واژه در ریخت بیی خود بیت شده است و چونان یکان شمارش شعر، در زبان پارسی دری کاربرد یافته است. گاه بیت در معنی سروده نیز به کار رفته است. نمونه را خواجه ابوالقاسم هاشمی که دل در گرو ماهرویی داشت و پیر بزرگ مهینه میهنه، بوسعید به روشن رایی و رازآشنایی نهان وی را آشکار گردانیده گفته است:

من بر بام بنشستم و شب دور در کشید و مرا خواب درگرفت. من با خویشتن این بیت می گفتم تا در خواب نشوم ، بیت:

در دیده بجای خواب آب است مرا / زیرا که به دیدنت شتاب است مرا

گویند بخواب تا به خوابش بینی / ای بی خبران چه جای خواب است مرا؟

این بیت می گفتم. خوابم در ربود و در خواب ماندم…

 بر پایه آنچه نوشته آمد، زبان‌ها و گویش‌های بومی گنجینه‌هایی اند برافزون ارزنده، در پژوهش های زبانشناختی و ادبی و زمینه هایی دیگر که با زبان و ادب درپیوندند و یکی از بخت‌ها و ویژگی های والای ایران آن است که بهشت زبان‌شناسی تاریخی است و ده‌ها زبان و گویش در آن روایی دارند که پیشینه و سرگذشت زبان های ایرانی را به گونه‌ای زنده و در دم ، فرا پیش خوانندگان می نهند و گذشته های دور و نزدیک را به زمان کنونی بازمی آورند. پالیز این بهشت، هر آینه استانهایی است که زبان کردی در آنها به کار گرفته می شود؛ زیرا این زبان، زبانی است که هم کهن و نژاده مانده است هم از شاخه‌ها و گویش های بسیار برخوردار است و تا آنجا که من می دانم، هیچ زبانی دیگر بومی را در پهنه ایران زمین و کشورهایی که زبانهای ایرانی در آنها روایی دارد از این دید همتای آن نمی‌توان دانست. واپسین سخن آن است که بایستگی و نیازی بنیادین ستوه آور، در روزگار ما پاسداشت این گنجینه های یگانه و بی جانشین از گزند و آسیب و نابودی است؛ زیرا این روزگار، روزگار گسترش فناوری رسانه‌ای است و زبان رسانه زبان‌ها و گویش‌های بومی را می کاهد و می فرساید و آسیب می رساند و از میدان می‌راند. آنچه در این میان بیش آماج آسیب است و بیم نابودیش می رود آنهاست که هنوز به نوشتار درنیامده است و بر زبان گویندگان روان است. بر فرهیختگان و کارشناسانی که به ارج و ارز این گنجینه‌ها باور یافته اند، بایسته است که چونان نخستین و ناگزیرترین تلاش، به شیوه پژوهش میدانی، آنها را از آسیب و نابودی برکنار بدارند و به نوشتار بیارند.

دکتر میرجلال الدین کزازی