ایهام آوردن واژه‌ای است با دست کم دو معنا که یک معنا پذیرفتنی است و
دیگری ناپذیرفتنی. معنای ناپذیرفتنی با برخی از اجزای سخن تناسب می‌سازد. در بنیاد،
این آرایه جمع دو آرایه ایهام و تناسب است. تفاوت ایهام با ایهام تناسب آن است که
در ایهام هر دو معنا پذیرفتنی است؛ اما در ایهام تناسب تنها یک معنا به کار می‌آید
و معنای دوم با واژه یا واژه‌های دیگر آرایه مراعات نظیر می‌سازد.
چنان سایه گسترده بر عالمی / که زالی نیندیشد از رستمی (سعدی)
☼ در
نمونه بالا زال به معنای پیرزن سفید موی به کار رفته است؛ اما زال در معنای پدر
رستم، با رستم مراعات النظیر می‌سازد.
ماهم این هفته برون رفت و به چشمم سالی است / حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالی است (حافظ)
ز زهد خشک ملولم کجاست باده ناب / که بوی باده مدامم دماغ تر دارد (حافظ)
همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش / تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم (سعدی)
☼ کلمه
ضرب در این بیت به معنای ضربه زدن است و در معنای ساز، با واژه‌های چنگ و نواختن
مراعات النظیر می‌سازد.
$ هنر بیار و زبان آوری مکن سعدی / چه حاجت است که گوید شکر که شیرینم (سعدی)
☼ کلمه
شکر که هم به معنای طعم شیرین است و هم به معنای معشوقه خسرو، با شیرین مراعات النظیر
دارد.
در کنج دماغم مطلب جای نصیحت / کاین گوشه پر از زمزمه چنگ و رباب است (حافظ)
☼ در
این بیت کلمه گوشه، دارای دو معنی است: یکی در معنای کنج و زاویه و دیگری اصطلاح نوازندگی.
چنگ و رباب با معنای دور تناسب دارند.
دل چه خورده است عجب دوش که من مخمورم / یا نمکدان که دیده ست که من در شورم (مولانا)
☼ کلمه
شور در شعر، یکی در معنای شور و حال(معنای نزدیک) و دیگر در معنای نوعی مزه (معنای
دور). این واژه در معنای دورش با نمکدان تناسب دارد.
ایهام تناسب
ایهام تناسب
ایهام تناسب
سعید جعفریسعید جعفری
سعید جعفرری دبیر فارسی، عربی و انگلیسی
سعید جعفریسعید جعفری
خودآزمایی
در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » به کار رفته است؟ (سراسری انسانی، ۸۹)
الف) تفسیر لطیفی
است ز پاکی دل کــــــوه این چشمه
کــه از چشم دماوند گشوده اســــت
ب) چشمۀ خــــورشید تویی سایه گه بید
منم چون که زدی بر سر
من پست و گدازنده شدم
پ) حجاب چهـــــرۀ جان می‌شود غبار
تـنم خوشا دمــی
کــــه از آن چهره پرده برفـــکنم
ت) گــــر قلب
دلـــم را ننهد دوست عیاری مــــن
نقد روان در دمــــش از دیده شــــمارم
در کدام بیت آرایه « ایهام تناسب » به کار نرفته است؟ (سراسری انسانی، ۸۶)
الف) هــــــنر
بـــــیار و زبـان آوری مکن سـعدی چـــــه حاجت است
که گوید شکر که شیرینم
اختیار زبانی، قابلیت‌ها و تسهیلاتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بی آنکه موجب تغییر در وزن شود امّا اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی شمارد. این اختیار را که به وزن و آهنگ شعر مربوط می شود «اختیار وزنی» می نامند.
● اختیار وزنی چیست؟ – اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی شمارد.
اختیارات وزنی
۱- بلند بودن هجای پایان مصراع: هجای پایانی مصراع‌ها (چه کوتاه باشد، چه کشیده) همواره بلند به حساب می آید و با علامت (-) نشان داده می شود:
سرو را مانی ولیکن سرو را رفتار نه/ ماه را مانی ولیکن ماه را گفتار نیست(سعدی)
سرو را مانی
آخرین هجا در مصراع اوّل کوتاه و در پایان مصراع دوم، هجای کشیده است؛ امّا شاعر آنها را بلند به حساب آورده است، بدون آنکه خللی در وزن ایجاد شود. بنابراین در پایان مصراع، هجای کشیده و کوتاه و بلند تفاوتی ندارند؛ زیرا هر چه باشد، هجای بلند محسوب می شود.
۲- آوردن فاعِلاتُن به جای فَعِلاتُن: شاعر می تواند فقط در رکن اوّل مصراع به جای فعلاتن (–UU)، فاعلاتن (–U-) بیاورد. البتّه عکس آن درست نیست؛ یعنی نمی توان به جای فاعلاتن از فعلاتن استفاده کرد:
یاد باد آن که ز ما وقت سفر یاد نکرد / به وداعی دل غمدیده ما شاد نکرد(حافظ)
۱- در سال گذشته آموختیم که این قاعده در هجای پایان نیم مصراع اوزان همسان دولختی نیز اعمال می شود.
۳- ابدال: شاعر می تواند در میان مصراع به جای دو هجای کوتاه کنار هم، یک هجای بلند بیاورد؛ یعنی بیاورد؛ امّا عکس آن صادق نیست.
یعنی به جای (-UU) فَعِلن می تواند فَعْ لنُ(–) بیاورد؛
چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست / سخن شناس نه ای جان من خطا اینجاست (حافظ)
همان گونه که دیدیم، شمارِ هجاهای مصراع نخست، ۱۵ هجا است و مصراع دوم ۱۴ هجا دارد. شاعر در رکن پایانی مصراع دوم، یک هجای بلند را معادل دو هجای کوتاه رکن پایانی مصراع اول قرار داده است. باید توجه داشت اصل دو هجای کوتاه است. به بیان دیگر برای نام گذاری وزن بیت، دو هجای کوتاه، معیار تعیین وزن شعر خواهد بود.
توجه:
این اختیار شاعری در دو هجای ماقبل آخر بسیار رایج است و حتی در تمام مصراع‌های یک شعر ممکن است استفاده شود. لازم است بدانیم در ارکانی مانند، مفتعلن (-UU-)، فعلاتن (- -UU) و مستفعلُ (UU – -) کاربرد آن کم است، یعنی شاعر می تواند بنابه ضرورت به جای هریک از اینها مفعولن بیاورد؛ امّا معیار تعیین وزن شعر دو هجای کوتاه است. (مَفعولُ مَفاعِلُن فَعولُن)
۴- قلب: شاعر می تواند بنا به ضرورت وزن، یک هجای بلند و یک هجای کوتاه کنار هم را جابه جا کند و به جای یک هجای کوتاه و یک هجای بلند (-U)، یک هجای بلند و یک هجای کوتاه (U-) بیاورد یا برعکس:
کیسه هنوز فربه است، با تو از آن قوی دلم / چاره چه خاقانی اگر، کیسه رسد به لاغری(خاقانی)
خط عروضی:کیسِ هَنوز فَربِهَست، با تُ اَزان قَوی دِلَم / چارِ چِ خاقانی یَگَر، کیسِ رَسَد بِ لاغَری
بازگردانی: من هنوز توانگرم برای همین مطمئنم که یارم من را رها نخواهد کرد؛ امّا اگر تهیدست شوم چه کنم که دیگر یار به من توجه نخواهد داشت.
در رکن دوم مصراع دوم به جای مَفاعِلُن (-U-U)، مُفتَعِلُن (-UU-) آمده است. کاربرد این قابلیت وزنی، بسیار کم است و تنها در مفتعلن و مفاعلن رخ می دهد.
سعید جعفری
آموزگاری سعید جعفری
سعید جعفری
برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.
علوم ۳ بیسترس سعید جعفری
سعید جعفری
خودارزیابی
۱- تفاوت اختیارات زبانی و اختیارات وزنی چیست؟ – اختیار زبانی، قابلیت‌ها و تسهیلاتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بی آنکه موجب تغییر در وزن شود؛ امّا اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی شمارد.
۲-کلمات «که» (U) کشت (-U) در کجای مصراع با کلمه «کش» (-) برابر است؟ این اختیار از کدام نوع است؟ – در هجای پایان مصراع. این اختیار وزنی است.
۳-پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات وزنی را تعیین کنید:
الف)دست در دامن مولا زد در / که علی بگذر و از ما مگذر(شهریار)
خط عروضی: دَست دَر دامَنِ مُوْلا زَد دَر / کِ علی بُگذَرُ اَز ما مَگذَر
اختیار وزنی) آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در مصراع نخست / ابدال: در هجای نهم مصراع نخست و مصراع دوم.
ب)تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار / که رحم اگر نکند مدّعی خدا بکند (حافظ)
خط عروضی: تُ با خُدایِ خُد اَنداز کارُ دِل خُش دار / کِ رَحمَ گَر نَکُنَد مُددَعی خُدا بِکُنَد
اختیار وزنی: هجای پایانی مصراع نخست کشیده است؛ ولی بلند به شمار آمده است. / ابدال: در هجای سیزدهم مصراع نخست.
پ)کیست که پیغام من به شهر شروان برد / یک سخن از من بدان مرد سخندان برد(جمال الدّین عبدالرزّاق)
اختیار وزنی: قلب: سخنور در پایه آوایی سوم مصراع نخست به جای مفتعلن، مفاعلن آورده است.
ت)یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم / دولت صحبت آن مونس جان ما را بس (حافظ)
خط عروضی: یار با ماست چِ حاجَت کِ زیادَت طَلَبیم / دُوْلَتِ صُحبَتِ آن مونِسِ جان ما را بَس
اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فعلاتن، فاعلاتن آورده است. / هجای پایانی مصراع نخست را کشیده آورده است./ ابدال: در پایه آوایی چهارم مصراع دوم به جای فعلن، فع لن آورده است.
ث)خارکش پیری با دلق درشت / پشته خار همی برد به پشت (جامی)
خط عروضی: خارکشْ پیری با دَلقِ دُرُشت / پُشتِ یِ خار هَمی بُرد بِ پُشت
اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فعلاتن، فاعلاتن آورده است. / در پایه آوایی دوم مصراع نخست به جای فعلاتن، مفعولن آورده است. / هجای پایانی در دو مصراع کشیده است.
ج)با که گویم به جهان محرم کو؟ / چه خبر گویم با بی خبران؟
خط عروضی: با کِ گویَم بِ جَهان، مَحرَم کو؟ / چِ خَبَر گویم با بی خَبَران؟ (مولوی)
اختیار وزنی: ابدال: در پایه آوایی سوم مصراع نخست به جای فعلن، فع لن آمده است. / ابدال: در پایه آوایی دوم مصراع دوم به جای فعلاتن، مفعولن آمده است.
چ)به وفای دل من ناله برآرید چنانک / چنبر این فلک شعوذه گر بگشایید(خاقانی)
خط عروضی: بِ وَفایِ دِلِ مَن نالِ بَرارید چُنانک / چَنبَرِ این فَلَکِ شَعَوذِ گَر بُگشایید
اختیار وزنی: در پایه آوایی چهارم مصراع دوم به جای فعلن، فع لن آورده است. / در پایه آوایی نخست مصراع دوم به جای فعلاتن، فاعلاتن آورده است. / هجای پایانی هر دو مصراع کشیده است./ اختیار زبانی: تغییر کمیت مصوت در هجای چهارم مصراع نخست و هجای سوم و هجای هفتم در مصراع دوم / حذف همزه در هجای یازدهم مصراع نخست
۴-وزن ابیات زیر را بیابید و اگر اختیارات شاعری در آنها وجود دارد، مشخص نمایید.
الف)دیگر دلم هوای سرودن نمی کند / تنها بهانه دل ما در گلو شکست (قیصر امین پور)
اختیار وزنی) بلند بودن هجای پایانی در مصراع دوم. / اختیار زبانی) تغییر کمیت مصوت در هجای ششم مصراع دوم
ب)من به زبان اشک خود می دهمت سلام و تو / بر سر آتش دلم همچو زبانه می روی(شفیعی کدکنی)
خط عروضی: مَن بِ زَبانِ اَشکِ خُد می دَهَمَت سَلامُ تُ / بَر سَرِ آتَشِ دِلمَ هَمچُ زَبانِ می رَوی
اختیار وزنی) بلند بودن هجای پایانی در مصراع نخست / اختیار زبانی) تغییر کمیت مصوت در هجای ششم مصراع دوم
پ)دلم شکسته تر از شیشه‌های شهر شماست / شکسته باد کسی کاین چنینمان می خواست(سهیل محمودی)
خط عروضی: دِلَم شِکَستِ تَرَز شیشهِ هایِ شَهرِ شُماست / شِکَستِ باد کَسی کین چُنینِمان می خاست
اختیار وزنی) کشیده بودن هجای پایانی در مصراع نخست و دوم / ابدال: آوردن «فع لن» به جای «فعلن» در مصراع دوم. / اختیار زبانی) حذف همزه در هجای هفتم مصراع نخست و هجای هشتم مصراع دوم
ت)من ندانم به نگاه تو چه رازی است نهان / که من آن راز توان دیدن و گفتن نتوان(رعدی آذرخشی)
اختیار وزنی) فاعلاتن به جای فعلاتن در هر مصراع نخست. / اختیار زبانی) حذف همزه در هجای سیزدهم مصراع نخست و هجای سوم مصراع دوم / تغییر کمیت مصوت در هجای هشتم مصراع نخست
تاریخ ادبیات قرنهای دوازدهم و سیزدهم (دوره بازگشت و بیداری)
از انقراض دولت صفویه تا آغاز سلطنت فتحعلی شاه قاجار، یعنی در دوران حکومتهای افشاریه، زندیه و ابتدای دوره قاجار، رشد و شکوفایی قابل توجهی برای تاریخ ادبیات ایران دیده نمی شود. در این دوره شاعران از سبک هندی روی برگردانده اند؛ امّا هنوز تأثیراتی از آن سبک و نیز مکتب وقوع در آثارشان مشاهده می شود. مشتاق اصفهانی در زمان نادرشاه و کریم خان زند، با همراهی چند تن دیگر از ادیبان، انجمن ادبی اصفهان را اداره می کرد.
ذبیح الله صفا
□ انجمن ادبی اصفهان را چه کسی اداره می کرد؟ – مشتاق اصفهانی با همراهی چند تن از ادیبان.
□ سبک‌های ادبی:سبک خراسانی(بینابین: آذربایجانی)- سبک عراقی(مکتب وقوع)- سبک هندی- دوره بازگشت ادبی- دوره بیداری
● مکتب وقوع چیست؟ – به سبکی از شعر فارسی گفته می‌شود که از اواخر قرن نهم تا اوایل قرن یازدهم هجری رواج داشت و در دورهً زمانی بین سبک عراقی دورهٔ تیموری و سبک هندی پدیدار شد. ویژگی «اشعارِ وقوعی»، سادگی، پرهیز از صنایع بدیعی و اغراق‌های شاعرانه، کاربرد اصطلاحات و زبان عامیانه و بیان صریح و بی‌پیرایهٔ وقایعی است که بین عاشق و معشوق می‌گذرد.
با روی کار آمدن سلسله قاجار و تثبیت حکومت مرکزی در ایران، بازگشت به شیوه و الگوی گذشتگان در ادبیات، پررونق تر از گذشته بود. عبدالوهاب نشاط، انجمن ادبی نشاط را تأسیس کرد؛ پس از آن انجمن ادبی خاقان به ریاست فتحعلی شاه در تهران تشکیل شد. هدف این انجمن رهایی بخشیدن شعر فارسی از تباهی و انحطاط اواخر دوره صفوی و دوره‌های بعد از آن بود، امّا برای رسیدن به این هدف، راهی جز تقلید از آثار پیشینیان در پیش نگرفتند و به همین خاطر شعر را به دوران گذشته، بازگرداندند و موجب پیدایش«سبک بازگشت « شدند که می توان آن را حد واسط سبک هندی و سبک دوره بعد، یعنی دوره بیداری دانست.
□ ریاست انجمن ادبی خاقان را چه کسی عهده دار بود؟ – فتحعلی شاه
□ سبک بازگشت چیست؟ – تقلید از آثار پیشینیان
□ هدف از تأسیس انجمن ادبی خاقان چه بود؟– انجمن رهایی بخشیدن شعر فارسی از تباهی و انحطاط اواخر دوره صفوی و دوره‌های بعد.
□ ریاست انجمن ادبی خاقان را ……. به عهده دار بود. – فتحعلی شاه
در ایجاد نهضت بازگشت ادبی عوامل زیر تأثیر داشتند:
۱- تاراج کتابخانه اصفهان که سبب شد تعدادی از کتابهای کتابخانه سلطنتی به دست مردم افتد و ارتباط مجدد اهل ذوق با ادب کهن برقرار شود؛
۲- توجه به ادبیات در دربار قاجاریه و رونق بازار شعر و شاعری و مدح شاهان؛
۳- تضعیف جامعه بر اثر شکست ایران از روسیه تزاری.
□ چه عواملی در ایجاد نهضت بازگشت ادبی تأثیر داشتند؟ – سه مورد بالا
شاعران دوره بازگشت به سبب فقر فرهنگی جامعه و سستی و رخوت حاکم بر ادبیات، به پیروی از اسلوب‌های کهن پرداختند و در سطوح زبانی، ادبی و فکری سبک خراسانی و عراقی را مورد توجه قرار دادند؛ به طوری که زبان، تخیل و اندیشه در این سبک، تکرار شنیده‌هاست. هاتف اصفهانی از معروف ترین شاعران این عهد است.
□ کدام گزینه از شاعران دوره بازگشت ادبی به شمار می رود؟
هاتف اصفهانی ■ ایرج میرزا □ قائم مقام فراهانی □ عارف قزوینی □
گروهی از شاعران دوره بازگشت به قصیده سرایی به سبک شاعران خراسانی و عهد سلجوقی پرداختند؛ افرادی مانند صبای کاشانی، قاآنی شیرازی و سروش اصفهانی از این گروه اند. گروه دیگر غزل سرایی به سبک حافظ، سعدی و دیگر شاعران سبک عراقی را پیش گرفتند. شاعرانی مانند نشاط اصفهانی، فروغی بسطامی و مجمر اصفهانی از این گروه اند. هر چند شاعران این دوره باعث نوآوری و تکامل قابل توجهی در شعر فارسی نشدند، امّا از این جهت اهمیت دارند که توانستند زبان شعر را از آن حالت سستی که در اواخر سبک هندی در شعر به وجود آمده بود، نجات بخشند. اگر این نهضت به پا نشده بود، چه بسا زبان فاخر شعر فارسی دچار سستی و ضعف بیشتری می شد.
□ چرا دوره بازگشت ادبی اهمیت دارد؟ – زیرا شاعران دوره بازگشت توانستند زبان شعر را از آن حالت سستی که در اواخر سبک هندی در شعر به وجود آمده بود، نجات بخشند. اگر این نهضت به پا نشده بود، چه بسا زبان فاخر شعر فارسی دچار سستی و ضعف بیشتری می شد.
دو تن از شاعران دوره بازگشت
صبای کاشانی: فتحعلی خان صبای کاشانی، پرچمدار بازگشت ادبی و شاخص ترین شاعر این دوره است. صبا در مثنوی، قصیده و غزل دست داشت و در این قالب‌های شعری، آثاری چون گلشن صبا (به تقلید از بوستان سعدی) ، خداوندنامه (حماسه‌‌ای مذهبی در بیان معجزات پیامبر و دلیری‌های حضرت علی) و… از خود به یادگار گذاشت. بیت زیر از سروده‌های اوست:
به نام خداوند بینش نگار / خردآفرین، آفرینش نگار
□ ویژگی‌های شعر صبای کاشانی را بنویسید:
□ دو اثر از صبای کاشانی نام ببرید؟ – گلشن صبا، خداوندنامه
□ صبای کاشانی در کتاب گلشن صبا از چه کسی تقلید کرده است؟ – بوستان سعدی
□ کتاب خداوندنامه از آن کیست و درون مایه آن چیست؟ – صبای کاشانی، حماسه‌‌ای مذهبی در بیان معجزات پیامبر و دلیری‌های حضرت علی
نشاط اصفهانی: میرزا عبدالوهّاب نشاط در نظم و نثر فارسی مهارت داشت. مجموعه آثار منظوم و منثور او با عنوان گنجینه نشاط باقی است. شاعر هر چند قصاید بلندی دارد به ویژه از نظر غزل سرایی در بین هم روزگاران خود تا حدی کم نظیر است.
بیت زیر سرآغاز یکی از سروده‌های اوست:
هوای خود چو نهادم، رضای او چو گزیدم / جهان و هرچه در او، جز به کام خویش ندیدم
□ ویژگی‌های شعر نشاط اصفهانی را بنویسید:
□ مجموعه آثار منظوم و منثور نشاط چه نام دارد؟ – گنجینه نشاط
از اواسط دوره قاجار، اندک اندک مباحثی در مورد علل شکست و عقب افتادگی ایران در جامعه مطرح شد و همراه با آن شعر دوره بازگشت نیز با انتقاد روبه رو شد. موضوعات جدید در جامعه و ادبیات پیش آمد و اصطلاحات و لغات غربی نیز وارد شعر شد. شعر در این دوره دوباره بین مردم آمد و صدای فریاد آنها شد. شاعران خود را وقف مردم کردند و به محتوا بیش از صور خیال و جنبه‌های شاعرانه توجه داشتند. آنان به این نتیجه رسیده بودند که در شعر باید تغییر و دگرگونی ایجاد شود تا بتواند مسائل و پدیده‌های تازه را در خود جای دهد.
سفرهای شاهان قاجار به فرنگ، موجب آشنایی آنان با تحولات جهانی شد. در پی آن تحصیل کردگان و روشن فکران ایران، هم گام با تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بیداری جامعه ایرانی را سرعت بخشیدند. در کنار اندیشه‌های روشن فکران داخلی و خارجی و انتشار افکار آزادی خواهانه، همچنین تحولات سیاسی و اجتماعی در ایران و جهان، کشور را به سوی تحولی بزرگ سوق داد که روی به نوآوری و نوگرایی داشت؛ به این ترتیب در ایران حرکتی ایجاد شد که هم ضد استبداد و هم ضد استعمار بود؛ در نهایت به صدور فرمان مشروطیت با امضای مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۴ هـ . ق. انجامید.
□ فرمان مشروطیت در چه سالی و به دست چه کسی امضا شد؟ – امضای مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۴ هـ . ق.
□ صدور فرمان مشروطیت با امضای …………… در سال ……….. انجام گرفت. – مظفرالدین شاه – در سال ۱۳۲۴ هـ . ق.
علوم ۳ بیسترس سعید جعفری
سعید جعفری
عوامل زیر در این بیداری مؤثر بودند:
۱ـ تأثیر جنگهای نافرجام ایران و روس
۲- توجه مردم به واقعیتها و امکانات فنی دنیای جدید؛
۳ـ کوششهای عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون جدید؛
۴ـ اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل؛
۵- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتابهای غربی؛
۶- تأسیس مدرسه دارالفنون و آموزش دانشهای نوین به دست امیرکبیر.
□ سه مورد از عواملی را که در بیداری مردم مؤثر بودند نام ببرید؟ – عوامل یادشده بالا
□ مهم ترین عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر ادبیات عصر بیداری را بررسی کنید. – ۱ـ تأثیر جنگهای نافرجام ایران و روس
۲- توجه مردم به واقعیتها وامکانات فنی دنیای جدید؛۳ـ کوششهای عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون جدید؛۴ـ اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل؛۵- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتا بهای غربی؛۶- تأسیس مدرسه دارالفنون و آموزش دانشهای نوین به دست امیرکبیر.
وضعیت عمومی زبان و ادبیات (دوره بیداری)
در دوره بیداری، شعرای آزادی خواه و گروهی از روشنفکران به نقد شرایط موجود پرداختند که با مخالفت دولت همراه بود؛ افرادی مثل ملک الشعرای بهار، نسیم شمال، میرزا فتحعلی آخوندزاده، عبدالرحیم طالبوف و میرزا آقاخان کرمانی از آن دسته بودند؛ در نتیجه فصل جدیدی در ادبیات فارسی پدید آمد. به این نوع از ادبیات که گویای اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن روزگار است «ادبیات بیداری» یا «ادبیات مشروطه» گفته اند. ادبیات بیداری با ظهور مفاهیمی نو؛ مثل آزادی، وطن، قانون خواهی و مبارزه با استبداد و استعمار شکل گرفت. همچنین در کنار این مفاهیم بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید، پیکار با بیگانه و بیگانه خواهی، انتقاد از نابسامانی‌ها، نفی عقاید خرافی در جامعه و سخن از حقوق زنان نیز در جایگاه بعدی قرار داشت.
□ دو تن از شاعرانی را که به نقد شرایط موجود پرداختند نام ببرید.– ملک الشعرای بهار، نسیم شمال
□ ادبیات بیداری یا ادبیات مشروطه چیست؟ – ادبیات که گویای اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مشروطه است.
□ درون مایه‌های ادبیات فارسی در دوران بیداری را بیان کنید. – ادبیات بیداری با ظهور مفاهیمی نو؛ مثل آزادی، وطن، قانون خواهی و مبارزه با استبداد و استعمار شکل گرفت. همچنین در کنار این مفاهیم بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید، پیکار با بیگانه و بیگانه خواهی، انتقاد از نابسامانی‌ها، نفی عقاید خرافی در جامعه و سخن از حقوق زنان نیز در جایگاه بعدی قرار داشت.
شعر
در این دوره، ادبیات به ویژه شعر برای آنکه بتواند با توده مردم ارتباط برقرار کند، زبان محاوره را برگزید تا قابل فهم تر باشد و مفاهیم جدید را با زبانی ساده انتقال دهد. به این ترتیب نهضت ساده نویسی همراه با نهضت آزادی خواهی شکل گرفت، نویسندگان و شاعران مظاهر استبداد و استعمار را نقد می کردند و برای بیان دیدگاه خود زبان ادبی را برمی گزیدند. شعر از نظر آنان بیان هنرمندانه واقعیات و وسیله‌‌ای برای بهبود زندگی بود که از طریق روزنامه‌ها و مطبوعات در اختیار مردم قرار می گرفت.
□ در دوره بیداری ادبیات به ویژه شعر چه زبانی را برگزید و چرا؟– زبان محاوره را برگزید تا قابل فهم تر باشد و مفاهیم جدید را با زبانی ساده انتقال دهد.
□ شعر از نظر شاعران دوره بیداری برای بیان چه مفاهیمی بود؟– بیان هنرمندانه واقعیات و وسیله‌‌ای برای بهبود زندگی بود که از طریق روزنامه‌ها و مطبوعات در اختیار مردم قرار می گرفت.
در عصر بیداری به دلیل تمرکز عمده فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی در تهران، شعر و ادب هم در پایتخت جلوه بیشتری داشت؛ حتی روزنامه نسیم شمال را که سید اشرف الدین در رشت منتشر می کرد، مردم تهران بیشتر می خواندند. بعد از تهران، تبریز از بازار سیاسی و مطبوعاتی پررونقی برخوردار بود.
□ کدام شهرها از بازار سیاسی و مطبوعاتی پررونقی برخوردار بودند؟ – تهران و تبریز
□ روزنامه نسیم شمال را چه کسی و در کجا منتشر می کرد؟ – سید اشرف الدین؛ در رشت
برخی از شاعران دوره بیداری
■ محمدتقی بهار (ملک الشعرا)
بهار علاوه بر آشنایی عمیق با زبان فارسی و ادبیات کهن، از مسائل روز جامعه نیز آگاهی داشت و این شناخت و توانمندی را در خدمت آزادی و وطن خواهی درآورد. او در سبک خراسانی با زبانی حماسی شعر می سرود. بهار علاوه بر تحقیق و تدریس در دانشگاه، در حوزه سیاست و روزنامه نویسی نیز فعالیت داشت. از او در جایگاه شاعر و پژوهشگر آثاری مانند تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، سبک شناسی، تاریخ تطوّر نظم فارسی، دیوان اشعار و تصحیح‌های ارزشمند و مقالات علمی بسیاری به جای مانده است . بیت زیر سرآغاز یکی از سروده‌های اوست:
من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید / قفسم برده به باغی و دلم شاد کنید
□ ویژگی‌های شعر ملک الشعرای بهار را بنویسید:بهار علاوه بر آشنایی عمیق با زبان فارسی و ادبیات کهن، از مسائل روز جامعه نیز آگاهی داشت و این شناخت و توانمندی را در خدمت آزادی و وطن خواهی درآورد. او در سبک خراسانی با زبانی حماسی شعر می سرود.
□ بهار در چه سبکی و با چه زبانی شعر می سرود؟ – در سبک خراسانی با زبانی حماسی
□ دو اثر از آثار محمدتقی بهار را نام ببرید.– تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، سبک شناسی، تاریخ تطوّر نظم فارسی
□ بیت روبرو سروده کیست؟ «من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید / قفسم برده به باغی و دلم شاد کنید»
– محمدتقی بهار
■ ادیب الممالک فراهانی
میرزا محمدصادق امیری فراهانی که بعدها از جانب مظفرالدین شاه به ادیب الممالک ملقب شد، فعالیت اصلی اش روزنامه نگاری بود. وی سردبیری روزنامه مجلس را برعهده داشت. شعر ادیب از زندگی سیاسی او جدا نبود و دیوان او شامل قصاید، ترجیع بندها و مسمط‌هایی است که بسیاری از حوادث و اوضاع آن روزگار را بیان می کنند. وی در قصیده بیشتر از قالب‌های دیگر طبع آزمایی کرده و مضامین وطنی، سیاسی و اجتماعی در شعرش آشکارتر است. بیت زیر از سروده‌های اوست:
جنگ ننگ است در شریعت من / جز پی پاس دین و حفظ وطن
□ ویژگی‌های شعر ادیب الممالک فراهانی را بنویسید:
□ فعالیت اصلی ادیب الممالک فراهانی چه بود؟– روزنامه نگاری
□ دیوان ادیب الممالک فراهانی شامل چه قالب‌هایی است؟ – قصیده، ترجیع بند و مسمط
مسمط: شعر مسمط از چند بخش پدید می آید. هر بخش قافیه‌‌ای مستقل دارد. همه مصراع‌های یک بخش به جز مصراع آخر هم قافیه است. هر بخش را یک رشته و مصراع آخر را بند گویند. بند حلقه ارتباط همه رشته‌ها به یکدیگر است. همه بندها نیز هم قافیه اند.
■ سید اشرف الدین گیلانی
به نسیم شمال مشهور بود. او توانست با شعرهای ساده و عامیانه اش در میان مردم جایگاه مناسبی پیدا کند. شعرهای او که به زبان ساده و طنزآمیز در راه مبارزه با استبداد و عشق به وطن در روزنامه «نسیم شمال» به چاپ می رسید، در بیداری مردم بسیار مؤثر بود. از نمونه‌های اشعار انتقادی او شعر «ای قلم» است که با بیت زیر آغاز می شود:
غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم / خوش حمایت می کنی از شرع قرآن ای قلم
□ ویژگی‌های شعر سید اشرف الدین گیلانی را بنویسید:شعرهایش ساده و عامیانه بود ازین رو در میان مردم جایگاه مناسبی پیدا کرد. شعرهای او که به زبان ساده و طنزآمیز در راه مبارزه با استبداد و عشق به وطن در روزنامه «نسیم شمال» به چاپ می رسید، در بیداری مردم بسیار مؤثر بود.
□ سید اشرف الدین گیلانی به چه نامی مشهور بود؟– نسیم شمال
■ ایرج میرزا
در به کارگیری تعبیرات عامیانه و آفریدن اشعاری ساده و روان مهارت بسیار داشت. در طنز، هجو و هزل چیره دست بود. در شعر وی اگرچه اندیشه‌های نوگرایانه وجود دارد، ولی جایگاه خانوادگی (از نوادگان فتحعلی شاه قاجار) و تفکرات شخصی او، مانع از آن می شود که در ردیف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار گیرد. ایرج میرزا از شعرهای غربی نیز ترجمه‌هایی منظوم پدید آورده است که در نوع خود ابتکاری محسوب می شود؛ قطعه «قلب مادر» یکی از آن نمونه‌هاست که با بیت زیر آغاز می شود:
داد معشوقه به عاشق پیغام / که کند مادر تو با من جنگ
□ ویژگی‌های شعر ایرج میرزا را بنویسید:
□ چرا ایرج میرزا در صف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار نگرفت؟ – به دلیل جایگاه خانوادگی (از نوادگان فتحعلی شاه قاجار) و تفکرات شخصی اش.
طنز: شوخی به قصد آموزش / هجو: بدگویی / هزل: شوخی رکیک؛ بددهنی
■ عارف قزوینی
شاعر وطنی و از موسیقی دانان بزرگ عهد مشروطیت بود. عرصه هنر وی تصنیف‌ها و ترانه‌های میهنی‌‌ای بود که در برانگیختن مردم و آزادی خواهی نقش بسیار مؤثری داشت. شعر عارف ساده و دور از پیچیدگی بود. وی مضامین وطن دوستی و ستیز با نادانی را با آوازی زیبا و پرشور می خواند. سوز و شوری که در شعر عارف نمایان است، نشان از دردمندی و عشق او به میهن است. بیت زیر از تصنیف معروف او انتخاب شده است:
از خون جوانان وطن لاله دمیده / از ماتم سرو قدشان سرو خمیده
□ ویژگی‌های شعر عارف قزوینی را بنویسید:
□ شاعر وطنی و موسیقی دان بزرگ مشروطیت چه نام دارد؟ – عارف قزوینی
□ تفاوت تصنیف و ترانه چیست؟ – تصنیف از ترانه ارزش ادبی بیشتری دارد. زبان ترانه معمولا زبان محاوره است و زبان تصنیف ادبی تر است و از زبان شعر رسمی کمی ساده تر.
■ فرخی یزدی
از شاعران شاخص این دوره است که او را به سبب آزادی خواهی، به زندان انداختند. تحت تأثیر شاعران گذشته، به ویژه مسعود سعد و سعدی بود. آشنایی با سعدی طبع فرخی را شکوفا ساخت. در دوره هفتم مجلس نماینده مردم یزد شد؛ ولی دست از اندیشه‌های پرشور آزادی خواهانه و وطن دوستانه برنداشت و در نهایت جانش را در راه آزادی فدا کرد. بیت زیر سرآغاز یکی از سروده‌های اوست:
آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی / دست خود ز جان شستم از برای آزادی
□ فرخی یزدی تحت تأثیر کدام یک از شاعران گذشته بود؟ –مسعود سعد و سعدی
■ میرزاده عشقی
سید محمدرضا میرزاده عشقی، شاعر، روزنامه نگار، نمایشنامه نویس و نظریه پرداز دوره مشروطیت بود. او در روزنامه اش «قرن بیستم» به افشاگری اعمال پلید و مقاصد شوم رجال خائن زمان پرداخت. عشقی به دلیل جسارت و بی پروایی در بیان اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی و وطن پرستانه اش، پیش از آنکه به اوج شکوفایی برسد به دست رضاخان ترور شد. مهم ترین اثر عشقی نمایشنامه منظوم«ایده آل» یا «سه تابلوی مریم» است. بیت زیر از سروده‌های اوست:
گر این چنین به خاک وطن شب سحر کنم / خاک وطن چو رفت، چه خاکی به سر کنم؟
در سال‌های انقلاب مشروطه در نثر فارسی دگرگونی‌هایی به وجود می آید که نثر را به سمت سادگی و بی پیرایگی سوق می دهد؛ از آن جمله می توان به رواج و گسترش روزنامه نگاری، روی آوردن به ترجمه و ادبیات داستانی بر اثر ارتباط با ادبیات اروپا و تغییر مخاطب نوشته‌ها اشاره کرد. کسانی چون قائم مقام فراهانی، ناصرالدین شاه قاجار، عبدالرحیم طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی، زین العابدین مراغه ای، علامه دهخدا و چند تن دیگر از نویسندگان، از پیشگامان نثر ساده این دوره بوده اند و نوشته‌های آنان به زبان مردم کوچه و بازار نزدیک تر شده است؛ بنابراین می توان موضوع‌ها و حوزه‌های ادبی نثر دوره مشروطه را بدین شرح ذکر کرد:
□ دو تن از پیشگامان نثر ساده نویسی در دوره بیداری را نام ببرید؟ – قائم مقام فراهانی، ناصرالدین شاه قاجار، عبدالرحیم طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی، زین العابدین مراغه ای، علامه دهخدا
□ موضوع‌ها و حوزه‌های ادبی نثر دوره مشروطه را نام ببرید: – روزنامه نگاری، داستان نویسی، نمایشنامه نویسی، ترجمه، تحقیقات ادبی و تاریخی.
■ روزنامه نگاری
در سال‌های اول مشروطه، بیشتر نویسندگان مطالب خود را در قالب مقاله در روزنامه‌ها منتشر می کردند. روزنامه‌های پر شماری در این دوره انتشار یافت که دربردارنده مطالب سیاسی، اجتماعی و گاه علمی بود؛ از مهم ترین روزنامه‌ها می توان «صور اسرافیل» با مدیریت میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل و «نسیم شمال» با مدیریت و نویسندگی سیداشرف الدین گیلانی را نام برد که مسائل سیاسی، اجتماعی و… را با لحنی انتقادی و طنزآمیز بیان می کردند. مجله «بهار» که نشریه‌‌ای ادبی محسوب می شد، در سال‌های مشروطه به وسیله میرزایوسف خان اعتصامی آشتیانی پدر (پروین اعتصامی) منتشر شد و پس از آن دو مجله دانشکده و نوبهار با مدیریت ملک الشعرا بهار به عرصه ظهور رسیدند.
□ روزنامه «بهار» به دست چه کسی منتشر می شد؟ – میرزایوسف خان اعتصامی آشتیانی پدر (پروین اعتصامی)
■ داستان نویسی
داستان نویسی به شیوه جدید (رمان نویسی) در ادبیات کلاسیک فارسی سابقه ندارد و این نوع ادبی، محصول یک قرن گذشته است. پیش از انقلاب مشروطه، نویسندگان ایرانی نوشتن رمان (داستان بلند) به مفهوم امروزی را از طریق ترجمه رمانهای تاریخی غربی آغاز کردند. در عصر مشروطه بیشترین رویکرد نویسندگان به رمانهای تاریخی بود؛ چرا که از سویی نوعی باستان‌گرایی و روحیه کاوشگرانه در شناخت هویت گذشته میان آنها حاکم بود و از سوی دیگر، به دلیل سیاست‌های رایج در جامعه، نگارش رمانهای تاریخی و اجتماعی سطحی در قیاس با کارهایی مثل روزنامه نویسی یا نوشتن رمان سیاسی، دردسر کمتری داشت و بر این اساس، جز تعداد اندکی رمان تاریخی، رمان دیگری نوشته نشد.
از میان رمان نویسان می توان به این نویسندگان اشاره کرد: محمدباقر میرزا خسروی با رمان «شمس و طغرا» و میرزا حسن خان بدیع با دو اثر «شمس الدین و قمر» و «داستان باستان».
□ پیش از مشروطه رمان نویسی از چه طریقی آغاز شد؟ – از طریق ترجمه رمانهای تاریخی غربی
□ دو تن از رمان نویسان دوره بیداری را نام ببرید؟ – محمدباقر میرزا خسروی، میرزا حسن خان بدیع
□ رمانهای «شمس و طغرا» و «شمس الدین و قمر» را چه کسانی نگاشتند؟ – محمدباقر میرزا خسروی، میرزا حسن خان بدیع
■ نمایشنامه نویسی
نمایشنامه نویسی نوع ادبی جدیدی در ایران به شمار می رود و با این شکل غربی اش در ادب کهن سابقه‌‌ای ندارد. در دوره ناصرالدین شاه با رفت و آمد ایرانیان به اروپا، این نوع ادبی هم رواج یافت. اولین کسی که در ایران به نوشتن نمایشنامه فارسی پرداخت، میرزا آقا تبریزی بود که چند نمایشنامه کوتاه تألیف کرد. این نمایشنامه‌ها به سبب انتشار برخی از آنها در صدر مشروطه، تنها نمونه ادبیات نمایشی در این دوره محسوب می شود. زبان آنها مانند نثر داستانی قبل از مشروطه ساده، روان، بی تکلف و عوام فهم است.
□ نخستین کسی که در ایران به نوشتن نمایشنامه فارسی پرداخت، چه نام داشت؟ – میرزا آقا تبریزی
■ ترجمه
فن ترجمه از عوامل مؤثر در رشد آگاهی و تحول اندیشه ایرانیان در سال‌های قبل از مشروطه بود. ترجمه آثار اروپایی در ایران با تأسیس چاپ خانه در زمان فتحعلی شاه آغاز شد. از میان مهم ترین آثار ترجمه شده در این دوره می توان از «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» اثر جیمز موریه نام برد که میرزا حبیب اصفهانی آن را ترجمه کرده است.
□ در چه دورانی چاپخانه در ایران تأسیس شد؟ – فتحعلی شاه
□ «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» اثر کیست و چه کسی آن را ترجمه کرد؟ ـ اثر جیمز موریه است که میرزا حبیب اصفهانی آن را ترجمه کرد.
□ یک از مهم ترین آثار ترجمه شده دوره بیداری را نام ببرید؟ – «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی»
■ تحقیقات ادبی و تاریخی
تحقیقات ادبی و تاریخی در محدوده تاریخی مشروطه به علت اشتغال اهل قلم به روزنامه نویسی و موضوعات دیگر، جاذبه‌‌ای نداشت. تنها اثر قابل توجه «تاریخ بیداری ایرانیان» تألیف ناظم الاسلام کرمانی است که موضوع آن تاریخ مشروطه است.
□ «تاریخ بیداری ایرانیان» اثر کیست و موضوع آن چیست؟ ـ ناظم الاسلام کرمانی؛ موضوع آن تاریخ مشروطه
□ تنها تحقیق ادبی و تاریخی قابل توجه دوره بیداری چه نام دارد؟ – «تاریخ بیداری ایرانیان»
برخی از نویسندگان این دوره
■ قائم مقام فراهانی
از معروف ترین نویسندگان و سیاست مداران بزرگ این دوره است که علاوه بر خدمات و اقدامات بزرگ سیاسی، در ادبیات نیز بسیار مؤثر بود. قبل از وی سبک نویسندگان فارسی با تکلف و تصنع همراه بود. او با تغییر سبک نگارش، تکلفّ را در نثر از بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل‌های لطیف، به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نثر گردید. عبارات کوتاه او نیز گاه موزون و مسجع اند. قائم مقام احیاکننده نثر فارسی است و «منشآت» مهم ترین اثر قائم مقام است. متن زیر از اوست:
مخدوم مهربان من، از آن زمان که رشته مراودت حضوری گسسته و شیشه شکیبایی از سنگ تفرقه و دوری شکسته، اکنون مدت دو سال افزون است که نه از آن طرف بَریدی و سلامی و نه از این جانب قاصدی و پیامی، طایر مکاتبات را پر بسته و کلبه مراودات را در بسته.
منشآت: نامه‌های ادبی / برید: پیک؛ پست / طایر: پرنده / مراودات: آمدشد داشتن؛ با کسی رفت وآمد داشتن
□ توضیح دهید قائم مقام فراهانی در حوزۀ نثر فارسی چه جایگاهی دارد؟ – او با تغییر سبک نگارش، تکلفّ را در نثر از :بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل‌های لطیف، به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نثر گردید.قائم مقام احیاکننده نثر فارسی است.
□ احیاکننده نثر فارسی در روزگار قاجار کیست و مهم ترین اثر او چه نام دارد؟ – قائم مقام فراهانی ، «منشآت»
■ علّامه علی اکبر دهخدا
از پیشگامان نثر جدید فارسی است، شعر هم می سرود. وی با روزنامه صور اسرافیل همکاری داشت و مجموعه نوشته‌های طنزآمیز سیاسی اجتماعی او با عنوان «چرند و پرند» در آن روزنامه منتشر می شد. دهخدا بعدها در استانبول روزنامه «سروش» را منتشر کرد. او در رواج نثر ساده و عامیانه که بعدها در داستان‌های محمدعلی جمال زاده و صادق هدایت به کار رفت، نقش مؤثری داشت. حاصل پژوهش‌های او در فرهنگ نویسی، کتاب ارزشمند لغت نامه است که مفصل ترین کتاب لغت زبان فارسی محسوب می شود. «امثال و حکم» از دیگر آثار اوست. از نمونه‌های نثر اوست:
«ننه، هان! این زمین روى چیه؟ روى شاخ گاو، گاو روی چیه؟ روی ماهی، ماهی روی چیه؟ روی آب، آب روی چیه؟ وای وای! الهی روده ات ببره، چقدر حرف می زنی؟! حوصلم سر رفت! آفتابه لگن شش دست، شام و ناهار هیچی! گفت نخور، عسل و خربزه با هم نمی سازند! نشنید و خورد. یک ساعت دیگر یارو را دید؛ مثل مار به خودش می پیچید. گفت: نگفتم نخور، این دو تا با هم نمی سازند؟ گفت: حالا که این دو تا خوب با هم ساخته اند که من یکی را از میان بردارند… .»
□ دو اثر از علامه دهخدا نام ببرید؟ – لغت نامه و «امثال و حکم»
□ روزنامه «سروش» را چه کسی منتشر کرد؟ ـ علامه دهخدا□ مجموعه نوشته‌های طنزآمیز سیاسی اجتماعی دهخدا با چه عنوانی منتشر می شد. – «چرند و پرند»
زبان محاوره
خودارزیابی
۱- چه عواملی در ایجاد نهضت بازگشت ادبی مؤثر بودند؟
– ۱- تاراج کتابخانه اصفهان که سبب شد تعدادی از کتابهای کتابخانه سلطنتی به دست مردم افتد و ارتباط مجدد اهل ذوق با ادب کهن برقرار شود؛ ۲- توجه به ادبیات در دربار قاجاریه و رونق بازار شعر و شاعری و مدح شاهان؛ ۳- تضعیف جامعه بر اثر شکست ایران از روسیه تزاری.
۲- مهم ترین عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر ادبیات عصر بیداری را بررسی کنید.
– ۱ـ تأثیر جنگهای نافرجام ایران و روس
۲- توجه مردم به واقعیتها وامکانات فنی دنیای جدید؛۳ـ کوششهای عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون جدید؛۴ـ اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل؛۵- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتا بهای غربی؛۶- تأسیس مدرسه دارالفنون و آموزش دانشهای نوین به دست امیرکبیر.
۳- درون مایه‌های ادبیات فارسی در دوران بیداری را بیان کنید.
– ادبیات بیداری با ظهور مفاهیمی نو؛ مثل آزادی، وطن، قانون خواهی و مبارزه با استبداد و استعمار شکل گرفت. همچنین در کنار این مفاهیم بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید، پیکار با بیگانه و بیگانه خواهی، انتقاد از نابسامانی‌ها، نفی عقاید خرافی در جامعه و سخن از حقوق زنان نیز در جایگاه بعدی قرار داشت.
۴- ویژگی‌های شعر هر یک از شاعران زیر را بنویسید:
فرخی یزدی، عارف قزوینی، ایرج میرزا
فرخی یزدی: تحت تأثیر شاعران گذشته، به ویژه مسعود سعد و سعدی بود. آشنایی با سعدی طبع فرخی را شکوفا ساخت. اندیشه‌های پرشور آزادی خواهانه و وطن دوستانه در شعر او دیده می شود.
عارف قزوینی: شاعر وطنی و از موسیقی دانان بزرگ عهد مشروطیت بود. عرصه هنر وی تصنیف‌ها و ترانه‌های میهنی‌‌ای بود که در برانگیختن مردم و آزادی خواهی نقش بسیار مؤثری داشت. شعر عارف ساده و دور از پیچیدگی بود. وی مضامین وطن دوستی و ستیز با نادانی را با آوازی زیبا و پرشور می خواند.
ایرج میرزا: در به کارگیری تعبیرات عامیانه و آفریدن اشعاری ساده و روان مهارت بسیار داشت. در طنز، هجو و هزل چیره دست بود. در شعر وی اگرچه اندیشه‌های نوگرایانه وجود دارد، ولی در ردیف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار نمی گیرد. ایرج میرزا از شعرهای غربی نیز ترجمه‌هایی منظوم پدید آورده است که در نوع خود ابتکاری محسوب می شود.
۵- در شعر دورۀ بیداری از نظر زبانی چه تحولاتی دیده می شود؟
– در این دوره، ادبیات به ویژه شعر برای آنکه بتواند با توده مردم ارتباط برقرار کند، زبان محاوره را برگزید تا قابل فهم تر باشد و مفاهیم جدید را با زبانی ساده انتقال دهد. به این ترتیب نهضت ساده نویسی همراه با نهضت آزادی خواهی شکل گرفت،
۶- نثر فارسی در دوره بیداری چه تحولاتی یافت؟
– در سال‌های انقلاب مشروطه در نثر فارسی دگرگونی‌هایی به وجود می آید که نثر را به سمت سادگی و بی پیرایگی سوق می دهد؛ از آن جمله می توان به رواج و گسترش روزنامه نگاری، روی آوردن به ترجمه و ادبیات داستانی بر اثر ارتباط با ادبیات اروپا و تغییر مخاطب نوشته‌ها اشاره کرد.
۷- دو تن از پیشگامان رمان نویسی قبل از مشروطه را نام ببرید و از هر کدام اثری بنویسید.
ـ محمدباقر میرزا خسروی با رمان «شمس و طغرا» و میرزا حسن خان بدیع با دو اثر «شمس الدین و قمر» و «داستان باستان».
۸- توضیح دهید قائم مقام فراهانی در حوزۀ نثر فارسی چه جایگاهی دارد؟
– او با تغییر سبک نگارش، تکلفّ را در نثر از بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل‌های لطیف، به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نثر گردید.قائم مقام احیاکننده نثر فارسی است.
تاریخ ادبیات
پی دی اف درس نخست علوم و فنون ادبی ۳(تاریخ ادبیات قرن های دوازدهم…)
