جناس یا همجنس‌سازی نزدیکی هرچه بیشتر واژه‌ها از نظر لفظی است. آرایه جناس بر دو گونه می‌شود: جناس همسان و جناس ناهمسان.

جناس همسان

$  در جناس همسان، همه صدادارها و بی صداهای دو واژه یکسان است، امّا معنا متفاوت.

$  خرامان بشد سوی آب روان / چنان چون شده باز یابد روان  

☼  روان در مصراع نخست به معنای جاری و در مصراع دوم به معنی جان و روح است.

%   اگر واژه‌‌ها از نظر معنایی یکسان باشند آرایه تکرار پدید می‌آید.

واژه‌های دومعنایی

شانه: ( دوش ، ابزار شانه زدن )- بهشت: ( جنّت ، فروگذاشت)- مدام: ( شراب ،  همیشه)- خویش: ( خویشتن ، خویشاوند )- پروانه: ( اجازه ، پرنده )- قلب: (مرکز ، دل )- شیرین: ( نام زنان ، گونه ای مزه )- گور: ( قبر ، گورخر )- گوی: ( بگو ، توپ )- نی: ( ساز ، گیاه نی )- باز: ( پرنده ، دوباره، گشاده )- بند: ( ریسمان ، اسارت )- مهر: ( خورشید ، مهربانی )- چنگ: ( ساز ، مشت )- چین: ( کشور ، شکن )- دوش: ( شانه ، دیشب )- زاد: ( توشه ، به جهان آمد )- نهاد: ( گذاشت ، ذات )- داد: ( عدالت ، بخشید )- روان: ( جان ، جاری )- شوی: ( بشوی ، شوهر )- روی: ( چهره ، بالا، فلز روی )- جوی: ( رود ، بجوی )- گلیم: ( گستردنی ، گل هستیم )- غریب:(ناشناس، شگفت )- قامت:(تکبیر نماز، قد )- پرده:( اصطلاح موسیقی، حجاب )- لب: ( اندام تن، کنار )- هزار: ( بلبل، عدد)- صاحب خبر: (پیک، دلبر)-

جناس ناهمسان (ناقص)

$  هر گاه دو واژه در حرکت یا یک حرف با هم اختلاف داشته باشند جناس ناقص، پدید می‌آید؛ مانند: کمند / سمند –  آمار / مار –  بنات /  نبات –  کان / مکان – آرام / رام 

خودآزمایی

1. در کدام بیت آرایه « تکرار » به کار رفته است؟

الف) بیا و برگ سفر ساز و زاد ره برگیر                      که عاقبت برود هــــر که او ز مادر زاد

ب) گر چین سر زلف تو مشاطــه گشــاید                        عطار به یک جو نخرد نافـه ی چین را

پ) مشـو دل بســتـۀ هســــتی کــه دوران                        هـــــر آن را زاد، زاد از بـهر کـــشــتن

ت) موجـــــها خــــــــوابیـده‌اند آرام و رام                       طبل طـــــوفان از نوا افـــــــــتاده اسـت.

• در کدام بیت آرایه « جناس ناقص » به کار برده نشده است؟

الف) موجـــــها خــوابیده‌اند آرام و رام                           طبل طـــــوفان از نوا افـــــــتاده اسـت.

ب) دادگـــر آسـمان کـه داد بـــشــر داد                           داد کـــه تـا خـــاکـیان رهـــــند ز بیـداد

پ) دل به امید روی او همدم جان نمی‌شود                          جان به هوای کوی او خــدمت تن نمی‌کند

ت) گـر چه سر عـربده و جنـگ داشت                           تنــگ شکر در دهن تنــــگ داشــــــت

• در کدام بیت آرایه « جناس » به کار برده نشده است؟

الف) خود کار من گذشــــــت ز هر آز و آرزو                 از کان و از مکــــــان پی ارکانم آرزوست.

ب) دوش از در مــــیخــانه کشــیدند به دوشـــم                 تـــــا روز جـــــزا مــــست ز کیفیت دوشــم

پ) ایـــــا غزال ســـــرای و غـــزل سرای بدیع                بــــگیر چنگ به چنگ اندر و غزل بسرای

ت) طومـــــــار نـــدامت اســــت طبــــع مــــــن                حــــرفی اســـت هــــــر آتشی ز طومـــارم

• در همه بیتها به جز بیت … آرایه « جناس » به کار رفته است. 

الف) عجب نیست از خــاک اگر گل شکـــفت                   کـــــه چندین گــل اندام در خاک خفت

ب) بیا و بــــرگ سفر ساز و زاد ره بـــرگیر                   که عاقبت برود هـر که او ز مادر زاد

پ) طریقی فــــــــرا پیش گـــیر و رهـــــــــی                   همی‌رو کـــــه از قــید هســتی رهــی

ت) از خطر خیزد خطر زیراکه سود ده چهل                   بر نبندد گـر بترسد از خطر بازارگان

• در همه بیتها به جز بیت … آرایه « جناس » به کار رفته است.                                                               ^{(سراسری زبان، ۸۵)}

الف) هیـچ یادم نرود این مــعنی                                    کـــه مـرا مادر من نادان زاد

ب) قــــدر اســــتاد نکو دانـستن                                    حیف استاد بـــــه من یاد نداد

پ) گفت استاد مبر درس از یاد                                    یاد باد آنچه به من گفت استاد

ت) پس مرا منت از استاد بـــود                                    که به تعلیم مــــن استاد استاد

• در همه بیتها به جز بیت … آرایه « جناس تام » به کار رفته است.  

الف) اگر چه باد صبا روح پرور است به لطف                بــــــه گرد لطف تو کــــی می‌رسد فـدای تو باد

ب) دادگـــر آســــــمان کـــــــه داد بـــشــــر داد                داد کــــــه تــــــا خـــاکـــــیان رهـــــند ز بیـــداد

پ) بیا بیا بــــــت رضوان غـلام حـــورنـــــهاد                 که حق هر آن چه جمال‌است و حسن بر تو نهاد

ت) از گلستان رخت باری مــرا گر هیچ نیست                 مرغزار چشـــــم من پر ارغوان است از غمت

• در همه‌ی  ابیات ، به جز بیت  …… نوعی جناس وجود دارد .

۱) گر تو را آهنگ وصل ما نباشد گو مباش / دوستان را جز به دیدار تو هیچ آهنگ نیست

۲) با زمانی دیگر انداز ای که پندم می‌دهی / کاین زمانم گوش بر چنگ است و دل در چنگ نیست

۳) چشم از آن روز که بر کردم  و رویت دیدم / به همین دیده سر دیدن اقوامم نیست

۴) ای نسیم صبح اگر باز اتفاقی افتدت / آفرین گویی بر آن حضرت که ما را بار نیست

• در همه بیتها به جز بیت … آرایه « جناس تام » به کار رفته است.

الف) منگر که شه و میری بنگر کـه همی‌مــیری               در زیر یکی توده رو «کم ترکوا» برخوان

ب) باری است سر بر دوش من خواهم فکندن بار من             باری چو باری می‌کـشم بر دوش هـــم بار شما

پ) بادت به دست باشد اگــــر دل نهی بـــــه هیچ              در معرضـــــی که تخت سلیمان رود به باد

ت) داد تــو را داد تــــــا کــــــه داد دهــــی تـــــو     گــــــــر نـــــدهی داد داد از تــــوکنــــد داد