بایگانی برچسب: s

آموزه هشتم:‌ اختیارات شاعری۲ (وزنی)

اختیار زبانی، قابلیت‌ها و تسهیلاتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بی آنکه موجب تغییر در وزن شود امّا اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی شمارد. این اختیار را که به وزن و آهنگ شعر مربوط می شود «اختیار وزنی» می نامند.

● اختیار وزنی چیست؟ – اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی شمارد.

اختیارات وزنی

۱- بلند بودن هجای پایان مصراع: هجای پایانی مصراع‌ها (چه کوتاه باشد، چه کشیده) همواره بلند به حساب می آید و با علامت (-) نشان داده می شود:

سرو را مانی ولیکن سرو را رفتار نه / ماه را مانی ولیکن ماه را گفتار نیست (سعدی)

سرو را مانی

آخرین هجا در مصراع اوّل کوتاه و در پایان مصراع دوم، هجای کشیده است؛ امّا شاعر آنها را بلند به حساب آورده است، بدون آنکه خللی در وزن ایجاد شود. بنابراین در پایان مصراع، هجای کشیده و کوتاه و بلند تفاوتی ندارند؛ زیرا هر چه باشد، هجای بلند محسوب می شود.

۲- آوردن فاعِلاتُن به جای فَعِلاتُن: شاعر می تواند فقط در رکن اوّل مصراع به جای فعلاتن (–UU)، فاعلاتن (–U-) بیاورد. البتّه عکس آن درست نیست؛ یعنی نمی توان به جای فاعلاتن از فعلاتن استفاده کرد:

یاد باد آن که ز ما وقت سفر یاد نکرد /  به وداعی دل غمدیده ما شاد نکرد (حافظ)

۱- در سال گذشته آموختیم که این قاعده در هجای پایان نیم مصراع اوزان همسان دولختی نیز اعمال می شود.

۳- ابدال: شاعر می تواند در میان مصراع به جای دو هجای کوتاه کنار هم، یک هجای بلند بیاورد؛ یعنی بیاورد؛ امّا عکس آن صادق نیست.

یعنی به جای (-UU) فَعِلن می تواند  فَعْ لنُ(–) بیاورد؛

چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست / سخن شناس نه ای جان من خطا اینجاست (حافظ)

همان گونه که دیدیم، شمارِ هجاهای مصراع نخست، ۱۵ هجا است و مصراع دوم ۱۴ هجا دارد. شاعر در رکن پایانی مصراع دوم، یک هجای بلند را معادل دو هجای کوتاه رکن پایانی مصراع اول قرار داده است. باید توجه داشت اصل دو هجای کوتاه است. به بیان دیگر برای نام گذاری وزن بیت، دو هجای کوتاه، معیار تعیین وزن شعر خواهد بود.

توجه:

این اختیار شاعری در دو هجای ماقبل آخر بسیار رایج است و حتی در تمام مصراع‌های یک شعر ممکن است استفاده شود. لازم است بدانیم در ارکانی مانند، مفتعلن (-UU-)، فعلاتن (- -UU) و مستفعلُ (UU – -) کاربرد آن کم است، یعنی شاعر می تواند بنابه ضرورت به جای هریک از اینها مفعولن بیاورد؛ امّا معیار تعیین وزن شعر دو هجای کوتاه است. (مَفعولُ مَفاعِلُن فَعولُن)

۴- قلب: شاعر می تواند بنا به ضرورت وزن، یک هجای بلند و یک هجای کوتاه کنار هم را جابه جا کند و به جای یک هجای کوتاه و یک هجای بلند (-U)، یک هجای بلند و یک هجای کوتاه (U-) بیاورد یا برعکس:

کیسه هنوز فربه است، با تو از آن قوی دلم / چاره چه خاقانی اگر، کیسه رسد به لاغری (خاقانی)

خط عروضی: کیسِ هَنوز فَربِهَست، با تُ اَزان قَوی دِلَم / چارِ چِ خاقانی یَگَر، کیسِ رَسَد بِ لاغَری

بازگردانی: من هنوز توانگرم برای همین مطمئنم که یارم من را رها نخواهد کرد؛ امّا اگر تهیدست شوم چه کنم که دیگر یار به من توجه نخواهد داشت.

در رکن دوم مصراع دوم به جای مَفاعِلُن (-U-U)، مُفتَعِلُن (-UU-) آمده است. کاربرد این قابلیت وزنی، بسیار کم است و تنها در مفتعلن و مفاعلن رخ می دهد.

سعید جعفری
آموزگاری سعید جعفری
سعید جعفری

برای آشنایی بیشتر با شیوه یافت وزن شعر اینجا را کلیک کنید.

علوم ۳ بیسترس سعید جعفری
سعید جعفری

خودارزیابی

۱- تفاوت اختیارات زبانی و اختیارات وزنی چیست؟ – اختیار زبانی، قابلیت‌ها و تسهیلاتی در تلفّظ برای شاعر فراهم می سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند؛ بی آنکه موجب تغییر در وزن شود؛ امّا اختیار وزنی امکان تغییراتی کوچک در وزن است؛ تغییراتی که گوش فارسی زبانان آنها را عیب نمی شمارد.

۲- کلمات «که» (U) کشت (-U) در کجای مصراع با کلمه «کش» (-) برابر است؟ این اختیار از کدام نوع است؟ – در هجای پایان مصراع. این اختیار وزنی است.

۳- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات وزنی را تعیین کنید:

الف) دست در دامن مولا زد در / که علی بگذر و از ما مگذر (شهریار)

خط عروضی:‌ دَست دَر دامَنِ مُوْلا زَد دَر / کِ علی بُگذَرُ اَز ما مَگذَر

اختیار وزنی) آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در مصراع نخست / ابدال: در هجای نهم مصراع نخست و  مصراع دوم.

ب) تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار / که رحم اگر نکند مدّعی خدا بکند (حافظ)

خط عروضی:‌ تُ با خُدایِ خُد اَنداز کارُ دِل خُش دار / کِ رَحمَ گَر نَکُنَد مُددَعی خُدا بِکُنَد

اختیار وزنی: هجای پایانی مصراع‌ نخست کشیده است؛ ولی بلند به شمار آمده است. / ابدال: در هجای سیزدهم مصراع نخست.

پ) کیست که پیغام من به شهر شروان برد / یک سخن از من بدان مرد سخندان برد (جمال الدّین عبدالرزّاق)

خط عروضی:‌ کیست کِ پِیغامِ مَن بِ شَهرِ شِروان بَرَد / یِک سُخَنَز مَن بِدان مَردِ سُخَندان بَرَد

اختیار وزنی: قلب: سخنور در پایه آوایی سوم مصراع نخست به جای مفتعلن، مفاعلن آورده است.

ت) یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم / دولت صحبت آن مونس جان ما را بس (حافظ)

خط عروضی:‌ یار با ماست چِ حاجَت کِ زیادَت طَلَبیم / دُوْلَتِ صُحبَتِ آن مونِسِ جان ما را بَس

اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فعلاتن، فاعلاتن آورده است. / هجای پایانی مصراع نخست را کشیده آورده است./ ابدال: در پایه آوایی چهارم مصراع دوم به جای فعلن، فع لن آورده است.

ث) خارکش پیری با دلق درشت / پشته خار همی برد به پشت (جامی)

خط عروضی: خارکشْ پیری با دَلقِ دُرُشت / پُشتِ یِ خار هَمی بُرد بِ پُشت

اختیار وزنی: در پایه آوایی نخست مصراع نخست و دوم به جای فعلاتن، فاعلاتن آورده است. / در پایه آوایی دوم مصراع نخست به جای فعلاتن، مفعولن آورده است. / هجای پایانی در دو مصراع کشیده است.

ج) با که گویم به جهان محرم کو؟ / چه خبر گویم با بی خبران؟

خط عروضی: با کِ گویَم بِ جَهان، مَحرَم کو؟ / چِ خَبَر گویم با بی خَبَران؟ (مولوی)

اختیار وزنی: ابدال: در پایه آوایی سوم مصراع نخست به جای فعلن، فع لن آمده است. / ابدال: در پایه آوایی دوم مصراع دوم به جای فعلاتن، مفعولن آمده است.

چ) به وفای دل من ناله برآرید چنانک / چنبر این فلک شعوذه گر بگشایید (خاقانی)

خط عروضی:‌ بِ وَفایِ دِلِ مَن نالِ بَرارید چُنانک / چَنبَرِ این فَلَکِ شَعَوذِ گَر بُگشایید

اختیار وزنی: در پایه آوایی چهارم مصراع دوم به جای فعلن، فع لن آورده است. / در پایه آوایی نخست مصراع دوم به جای فعلاتن، فاعلاتن آورده است. / هجای پایانی هر دو مصراع کشیده است./ اختیار زبانی: تغییر کمیت مصوت در هجای چهارم مصراع نخست و هجای سوم و هجای هفتم در مصراع دوم / حذف همزه در هجای یازدهم مصراع نخست

۴- وزن ابیات زیر را بیابید و اگر اختیارات شاعری در آنها وجود دارد، مشخص نمایید.

الف) دیگر دلم هوای سرودن نمی کند / تنها بهانه دل ما در گلو شکست (قیصر امین پور)

خط عروضی:‌ دیگَر دِلَم هَوایِ سُرودَن نِمی کُند / تَنها بَهانِ یِ دِلِ ما دَر گَلو شِکَست (مُستَفعِلُن مَفاعِلُ مُستَفعِلُن فَعل)

اختیار وزنی) بلند بودن هجای پایانی در مصراع دوم. / اختیار زبانی) تغییر کمیت مصوت در هجای ششم مصراع دوم

ب) من به زبان اشک خود می دهمت سلام و تو / بر سر آتش دلم همچو زبانه می روی (شفیعی کدکنی)

خط عروضی:‌ مَن بِ زَبانِ اَشکِ خُد می دَهَمَت سَلامُ تُ / بَر سَرِ آتَشِ دِلمَ هَمچُ زَبانِ می رَوی

اختیار وزنی) بلند بودن هجای پایانی در مصراع نخست / اختیار زبانی) تغییر کمیت مصوت در هجای ششم مصراع دوم

پ) دلم شکسته تر از شیشه‌های شهر شماست / شکسته باد کسی کاین چنینمان می خواست (سهیل محمودی)

خط عروضی:‌ دِلَم شِکَستِ تَرَز شیشهِ هایِ شَهرِ شُماست / شِکَستِ باد کَسی کین چُنینِمان می خاست

اختیار وزنی) کشیده بودن هجای پایانی در مصراع نخست و دوم / ابدال: آوردن «فع لن» به جای «فعلن» در مصراع دوم. / اختیار زبانی) حذف همزه در هجای هفتم مصراع نخست و هجای هشتم مصراع دوم

ت) من ندانم به نگاه تو چه رازی است نهان / که من آن راز توان دیدن و گفتن نتوان (رعدی آذرخشی)

خط عروضی:‌ مَن نَدانَم بِ نگِاهِ تُ چِ رازیست نِهان / کِ مَنان راز توان دیدَنُ گُفتَن نَتَوان

اختیار وزنی) فاعلاتن به جای فعلاتن در هر مصراع نخست. / اختیار زبانی) حذف همزه در هجای سیزدهم مصراع نخست و هجای سوم مصراع دوم / تغییر کمیت مصوت در هجای هشتم مصراع نخست

اختیار وزنی

پایه آوایی یا وزن واژه

پایه آوایی
پایه آوایی و وزن شناسی
علوم ۳ بیسترس سعید جعفری
سعید جعفری

پی دی اف اختیارات شاعری وزنی