«بیابان یا نام زیباتر آن که در گوش، خوش آوا و در دل، تأثیرگذار است: کویر؛ با پهنه‌های وسیعی که هیچ ساختمانی وسعت آن را محدود نمی‌سازد و آسمانی که تا چشم کار می‌کند عمیق است و پرستاره. کویر، با سکوت عمیق و بی هیاهو با دشت‌های وسیع و نامحدود و با مرگ رنگ. کویر ندایی است که به خود می‌خواند به عمق و به جان. آدمی‌ را از سطح که پرفریب و بس خالی است به عمق که جان بخش و بی ریاست می‌برد. روز و شبِ کویر، جمع ضدّیت اند؛ روزهای کویر آتش خیز و شب‌هایش ستاره ریز است. آفتاب کویر می‌سوزاند و مهتاب آن، جانِ به تنگنا آمده را با آسمان صمیمیت و صداقت پیوند می‌زند. کویر در پس چهره خشک و خشن خویش، آبی به زلالی شبنم پنهان دارد. کویر آرام و بی ادّعاست. از دل قنات و کاریز آن زندگی می‌جوشد، بی آنکه ادّعایی داشته باشد. کویر فروتن است و در افتادگی خویش چه یادگارهای جاوید و چه رازهای سربه مهر که پنهان ندارد! از عمق و اعجاز و زیبایی کویر هر چه گفته آید، باز هم گویای آنچه هست، نخواهد بود.»

کویر، دکتر شریعتی

در نوشته‌ای که خواندید، نویسنده با بهره گیری از حواس و تخیل، کویر را توصیف کرده و با روش‌هایی مانند «مقایسه» و «جانشین سازی»، نوشته را پرورش داده است. شما در سال‌های پیش با این روش‌ها آشنا شده اید.

نوشته، مانند هر پدیده ای، اجزایی دارد. هر نوشته از دو بخش ساختار و محتوا تشکیل می‌شود. ساختار نیز بر دو گونه است: بیرونی و درونی.

● هر نوشته از چند بخش تشکیل می‌شود؟ – دو بخش ساختار و محتوا.

● ساختار نوشته بر چند گونه است؟ – بر دو گونه است: بیرونی و درونی.

ساختار بیرونی نوشته

شکل کلّی اثر، ساختار بیرونی آن را تشکیل می‌دهد. معمار در ساخت بنا پیش از آنکه شروع به ساختن کند، شکل کلّی و بیرونی بنا را مشخّص می‌کند؛ مانند آپارتمان، خانه ویلایی و… . نویسنده نیز ممکن است برای نوشتن درباره موضوعی چون «لبخند» داستانک را انتخاب کند و در چند سطر، موضوع خود را بپرورد و یا موضوعی مانندِ «خوشبختی» را به شکل داستانی بلند پدید آورد.

● ساختار بیرونی نوشته چیست؟ گزارش کنید. – شکل کلّی اثر، ساختار بیرونی آن را تشکیل می‌دهد. مثلا ممکن است نویسنده برای نوشتن درباره موضوعی چون «لبخند» داستانک را انتخاب کند.

ساختار درونی نوشته

برای ساخت بنا، پس از انتخاب شکل کلی، طرّاحی قسمت‌های داخلی آن مانند تعداد طبقات، انداز. اتاق‌ها و دیگر قسمت‌ها، مشخّص می‌شود. نویسنده نیز پس از انتخاب شکل کلی اثر، به سازماندهی و چینش مطالب می‌پردازد. به بیان دیگر طرح نوشته، ساختار درونی آن را مشخّص می‌کند.

● ساختار درونی نوشته چیست؟ گزارش کنید. – طرح نوشته است.

در سال‌های پیش آموختید که طرح نوشته از سه بخشِ آغازین (مقدّمه)، میانی (بدنه) و پایانی (جمع بندی) تشکیل می‌شود. نویسنده در بخش آغازین، اطّلاعات کلی درباره موضوع نوشته را به خواننده منتقل می‌کند. این بخش معمولاً در حدّ یک بند نوشته می‌شود. در بندهای میانی (بدنه)، ریزموضوع‌هایی که مستقیما با موضوع اصلی در ارتباط است، گسترش می‌یابد و در بند پایانی یا بند جمع بندی، نویسنده حاصل کلام خود را در عبارتی اثرگذار، یک بیت شعر یا حتّی یک سؤالِ تفکّربرانگیز، مطرح می‌کند.

● طرح نوشته از چند بخشِ تشکیل می‌شود؟  – سه بخشِ آغازین (مقدّمه)، میانی (بدنه) و پایانی (جمع بندی).

یکی از نکاتی که در طرّاحی ساختار درونی نوشته، اهمّیت خاصّی دارد، انسجام متن است. انسجام متن، از طریق مشخّص بودن خطّ فکری نوشته، رعایتِ اولویت بندی مطالب و ارتباط منطقی بندها ایجاد می‌شود.

● انسجام متن، از چه طریقی ایجاد می‌شود؟ – انسجام متن، از طریق ۱- مشخّص بودن خطّ فکری نوشته، ۲- رعایتِ اولویت بندی مطالب و ۳- ارتباط منطقی بندها ایجاد می‌شود.

■ مراحل نوشتن به سه مرحله پیش از نوشتن، نوشتن و پس از نوشتن تقسیم می‌شود.

■ در مرحله پیش از نوشتن، ساختار بیرونی و درونی نوشته مشخّص می‌شود.

■ در مرحله نوشتن، محتوای نوشته شکل می‌گیرد. سال گذشته روش‌های شکل گیری محتوا را آموختید (مانند روش مقایسه)؛ در درس‌های بعد نیز چگونگی گسترش محتوا آموزش داده می‌شود.

■ در مرحله پس از نوشتن، نوشته ویرایش می‌شود.

در ادامه می‌خواهیم با طی کردن مراحل نوشتن، با هم بنویسیم.

مرحله پیش از نوشتن

۱٫ انتخاب موضوع:

در این مرحله، ابتدا از میان موضوعاتی که به ذهن ما می‌رسد، موضوعی را که نسبت به آن دانش، آگاهی و دلبستگی بیشتری داریم، انتخاب می‌کنیم. برای نمونه موضوعِ «باران» را برمی‌گزینیم.

۲٫ انتخاب واژه‌های مرتبط با موضوع:

با توجّه به موضوعِ انتخابی و با بهره گیری از روش بارش فکری، واژه‌های کلیدی مرتبط با آن را می‌نویسیم.

۳٫ سازماندهی طرح نوشته:

اکنون براساس روابط معنایی، واژه‌هایی را که از طریق بارش فکری تولید شده اند، دسته بندی می‌کنیم. نمونه صفحه بعد گونه‌ای از دسته بندی واژه‌ها بر اساس روابط معنایی است

■ گروه اوّل: واژه‌های مربوط به توصیف لحظات بارش باران مانند: خاکب اران خورده، زیبایی، شالیزار

■ گروه دوم: واژه‌های مربوط به برکتِ باران مانند: شادی کشاورزان، دعای باران، خیر و برکت

■ گروه سوم: واژه‌های مربوط به زنده شدن خاطرات مانند: قدم زدن، کودکی، چتر، رنگین کمان

برای سازماندهی طرح نوشته به شکل زیر عمل می‌کنیم:

بند آغازین: در این بند با نگاهی کلّی به موضوع باران، آغازی جذاب پدید می‌آوریم.

بندهای میانی: چینش بندهای میانی را با بهره گیری از دسته بندی انجام شده براساس روابط معنایی وا ژه‌ها، شکل می‌دهیم. بند اوّل را به توصیف لحظات بارش باران، بند دوم را به خیر و برکت باران و بند سوم را به زنده شدن خاطرات اختصاص می‌دهیم.

بند پایانی: در این بند، حاصل کلام را درباره باران می‌نویسیم و پایانی تأثیرگذار خلق می‌کنیم.

مرحله نوشتن

در این مرحله، با بهره گیری از واژه‌ها و ترکیب‌های مرحله قبل، یک یا چند جمله مرتبط با موضوع می‌نویسیم.

■ خدا دعای باران را می‌شنود و بارانِ زیبا را می‌فرستد.

■ با ریزشِ قطرات باران، خیر و برکت باریدن می‌گیرد.

■ بوی خاک باران خورده و چمن تازه، در هوا پخش می‌شود.

■ دست و روی دشت شسته می‌شود و زیبایی‌های آن دوچندان می‌گردد.

■ کشاورزان سرود شادی می‌خوانند.

■ کودکان زیر باران به رقص و پایکوبی مشغول می‌شوند.

■ کشتزار، شالیزار و چمنزار جان می‌گیرند.

■ چشم‌ها به رنگین کمان دوخته می‌شود.

■ چترهای رنگی باز می‌شود.

■ دست‌ها به سوی آسمان بلند می‌شود.

■ همه، صاحبِ باران را شکر می‌گویند.

سپس با توجّه به ساختار درونی نوشته، جملات بالا را سازماندهی می‌کنیم.

وقتی باران می‌بارد…

دل‌ها گرفته است. شالیزار مدّت‌هاست رنگ باران به خود ندیده. کشاورزان دستِ دعا به سوی آسمان بلند می‌کنند.

نسیم نرم و سبک دعای باران را از دست‌های آنان به آسمان می‌برد، خداوند دعا را می‌شنود و مهربانانه، بارانِ زیبا را به سویشان روانه می‌کند. بوی خاکِ باران خورده و چمن تازه در هوا پخش می‌شود. دست و روی دشت شسته می‌شود و زیبایی‌های آن دو چندان می‌گردد.

باران می‌آید و خیر و برکت را با خود می‌آورد. کشاورزان سرود شادی می‌خواندند و کودکان زیر باران به رقص و پایکوبی مشغول می‌شوند. پرندگان شادمانه می‌خوانند و شالیزارها جانی دوباره می‌گیرند.

باران، شادمانه دست آدم‌ها را می‌گیرد و آنها را به دوران کودکی می‌برد. آنها چشمانشان را می‌بندند و برای دقایقی به دوران خوش کودکی باز می‌گردند و زمزمه می‌کنند: «باز باران، با ترانه با گهرهای فراوان …»

چشم‌ها از فرود باران که زیباترین آغاز است به رنگین کمان دوخته می‌شود و همه، صاحبِ باران را شکر می‌گویند و با شادی فریاد می‌زنند: ای خدای مهربان! هرگز ما را تنها نگذار.

فعّالیت (۱)

موضوعی را انتخاب کنید و با روش بارش فکری طرح نوشته خود را مشخص کنید.

■ انتخاب موضوع: …………………………………………………

■ بارش فکری

■ طرح نوشته

نکته: با توجّه به موضوع نوشته و میزان گستردگی مطلب، تعداد بندهای میانی می‌تواند متفاوت باشد.

فعّالیت (۲)

با توجّه به طرح نوشته خود، متنی بنویسید. بند آغازین، بندهای میانی و بند پایانی را در آن مشخّص کنید.

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

مرحله پس از نوشتن

در این مرحله برای بازبینی، اصلاح و ویرایش نوشته، به موارد زیر توجّه می‌کنیم:

■ نکاتی را که از نظر منطقی با سایر قسمت‌ها هماهنگی ندارد، حذف می‌کنیم.

■ در صورت لزوم، تغییراتی در طرح نوشته ایجاد می‌کنیم، ترتیب بندها را جابه جا می‌کنیم و بر اساس یافته‌های تازه، صحنه‌های تازه می‌آفرینیم.

■ مواردی را که ابهام دارد و موجب بدفهمی‌می‌گردد، اصلاح می‌کنیم و در صورت نیاز برخی قسمت‌های نامفهوم را گسترش می‌دهیم.

■ واژه‌ها و جمله‌های اضافه را حذف می‌کنیم.

■ در صورت استفاده از آرایه‌های ادبی، شیوه کاربرد آن را در نوشته، مورد توجّه قرار می‌دهیم.

■ نوشته را از نظر نشانه‌های نگارشی بررسی و در صورت نیاز آن را اصلاح می‌کنیم.

■ به املای درست واژه‌ها توجّه می‌کنیم.

■ در پایان، نوشته را یک بار با صدای بلند می‌خوانیم.

اکنون با توجّه به نکات یاد شده، نوشته قبلی را ویرایش می‌کنیم.

وقتی باران می‌بارد

دل‌ها گرفته است. شالیزار مدت‌هاست رنگ باران به خود ندیده است. کشاورزان شانه به شانه یکدیگر دست دعا به سوی آسمان برمی‌آورند.

نسیم، نرم و سبک، دعای باران را از دست‌های آنان به آسمان می‌برد، خداوند دعا را می‌شنود و مهربانانه، بارانِ زیبا را به سویشان روانه می‌کند. بوی خاکِ باران خورده و چمن تازه در هوا پخش می‌شود. دست و روی دشت شسته می‌شود و زیبایی‌های آن دو چندان می‌گردد.

باران می‌بارد و خیر و برکت باریدن می‌گیرد. کشاورزان نوای شادی سرمی‌دهند و کودکان زیر باران به رقص و پایکوبی مشغول می‌شوند. شالیزار جانی دوباره می‌گیرد و پرندگان، شادمانه آواز می‌خوانند.

باران، صمیمانه دست آدم‌ها را می‌گیرد و آنها را به دوران کودکی می‌برد. همه چشمانشان را می‌بندند و برای لحظاتی به دوران خوش کودکی باز می‌گردند و زمزمه می‌کنند: « باز باران، با ترانه با گُهرهای فراوان …»

نگاه‌ها از ریزش باران که زیباترین آغاز است، اوج می‌گیرد و به رنگین کمان دوخته می‌شود. آنان صاحبِ باران را شکر می‌گویند و با شادی فریاد می‌زنند: « ای خدای مهربان! هرگز ما را تنها نگذار.

فعّالیت (۳)

نوشته خود را ویرایش کنید.

اینک نوشته‌هایتان را بخوانید یا در اختیار دوستانتان قرار دهید تا با استفاده از معیارهای جدول زیر، آن را ارزیابی کنند.

کارگاهِ نوشتن

تمرین(۱) نوشته زیر را بخوانید و طرح اوّلیه آن را در متن مشخّص کنید.

در فرهنگ‌های پیش از خط، یعنی روزگاری که آثار ادبی نوشته نمی‌شد، هر سنّت ادبی به صورت شفاهی وجود داشت و سینه به سینه منتقل می‌گشت. در فرهنگی که با خط آشنا می‌شود، این سنّت ادبی روایی می‌تواند به نشو و نمای خود ادامه بدهد، امّا هنگامی‌که خط مهم ترین وسیله بیان می‌شود، حیات این سنّت‌ها پایان می‌پذیرد.

سابقه نوشتن در ایران به سده ششم پیش از میلاد باز می‌گردد. نگارش اسناد دولتی، سیاسی و اقتصادی در کتیبه‌های ایران باستان از دیرباز معمول بوده است. امّا توسعه نگارش آثار دینی و ادبی تا سده‌های نخستین مسیحیت، مورد بحث است. شواهد حکایت از آن دارد که تکامل ادبیات از صورت روایی و نقلی به صورت نوشتاری در بخش دوم از عصر ساسانیان صورت پذیرفته است. برای نمونه کتاب اوستا پس از سده‌ها انتقالِ سینه به سینه، سرانجام در دوره ساسانیان به رشته تحریر درآمد.

در کتیبه‌های فارسی باستان، هرگز نامی‌از اوستا برده نشده است. امّا سنجش کتیبه‌های فارسی باستان و متن‌های اوستایی حکایت از آن دارد که از نظر شکل و مضمون میان این دو متن باستانی مشابهت و یکسانی وجود دارد. در هریک از این دو پیکره ادبی همانندی‌ها و نشانه‌هایی است که در کتیبه‌های فارسی باستان به صورت منثور و با آزادی عمل بیشتر و در متن‌های اوستایی به صورت منظوم و با ساختار و وزنی معین به کار رفته اند و احتمال آنکه این یکسانی‌ها و تناظرها تصادفی باشند، بسیار اندک است.

تحوّلات خط، قرن‌ها ادامه یافت تا اینکه خطِّ الفبایی رایج شد. امروزه حجم زیادی از اطّلاعات به صورت نوشتاری انتقال می‌یابد. به بیان دیگر با تحوّل خط و میزان کاربرد آن، از گفتار به نوشتار رسیده ایم.

تمرین(۲)  موضوعی انتخاب کنید و با رعایت مراحل نوشتن، متنی بنویسید.

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………

تمرین(۳)  نوشته دوستانتان را براساس معیارهای جدول ارزشیابی درس تحلیل کنید.

مَثَل نویسی

مثل‌های زیر را بخوانید. سپس یکی را انتخاب کنید و آن را گسترش دهید.

■ بار کج به منزل نمی‌رسد.

یعنی: اگر کاری از راه نادرست انجام شود، به فرجام نخواهد رسید.

■ زبان خوش، مار را از سوراخ بیرون می‌آورد.

یعنی: خوش زبانی و خوش سخنی تأثیر بسیاری بر دیگران دارد و این تاثیر می تواند کارهای ناشدنی را شدنی گرداند.

■ از کوزه همان برون تراود که در اوست.

یعنی: رفتار، گفتار و ظاهر هر کس، بازنماینده اندیشه و درون اوست.

■ از این گوش می‌گیرد، از آن گوش درمی‌کند.

یعنی: به گفتار و پند دیگران گوش نمی سپارد و کار خودش را می کند.